Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2007, Síða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2007 3
lesbók
Í
viðtali sem birtist í leikskrá sýningar
Leikfélags Reykjavíkur á Degi von-
ar nú kemur fram að þegar ég hef
verið spurður um hvort leikritið
byggist á fjölskyldu minni hafi ég
iðulega svarað: „Já og nei og já og
þó aðallega nei. Þetta þýðir að leikritið er
fyrst og fremst skáldskapur.“
Í viðtalinu segi ég ennfremur: „Systir mín
átti margt sameiginlegt með Öldu í Degi von-
ar en þær eru líka ólíkar. Þar skilur á milli
skáldskapar og svokallaðs veruleika. Það
sama gildir um aðrar persónur í leikritinu sem
eiga sér fyrirmyndir.“
Það er trú mín að þeir sem fjalla af heil-
indum um skyldleika persónanna í Degi vonar
við raunverulegar persónur hljóti að taka mið
af þessum orðum mínum. Þau eiga í eðli sínu
ekki aðeins við um Dag vonar. Þau eru sá
grunnur sem menn verða alltaf að standa á
þegar þeir fjalla um skáldverk er byggjast á
reynslu höfundar. Svo fremi sem þeir vilja að
umfjöllunin verði vönduð og heiðarleg. Því
miður er því ekki að heilsa í þessari umfjöllun
Einars Kárasonar. Enda gengur honum ann-
að til.
Framarlega í grein Einars stendur þetta:
„Geðfötluðu systurinni er leikritið tileinkað og
textarnir sem Alda er látin fara með á sviðinu
munu vera eftir þessa systur Birgis; Sigríði
Freyju Sigurðardóttur.“ – Þetta er rangt. Að-
eins eitt af þeim ljóðum og sögum sem eru
lögð í munn Öldu eru eftir systur mína, þ.e.
„Hún var nú stödd hjá tré sem var fegurst
allra trjáa…“ Þessi litla saga er kyrfilega
merkt henni bæði í prentaðri útgáfu leikrits-
ins og í leikskrá. Allt hitt sem Alda segir er
minn eigin skáldskapur. Að öðrum kosti hefði
ég merkt systur minni það. Annað væri rit-
stuldur.
Eftir þessa hrakfallalegu byrjun á úttekt
sinni á því hvernig systir mín samsvari Öldu í
leikritinu heldur Einar áfram og segir: „Og að
sama skapi eiga bræðurnir í verkinu hlið-
stæður í Birgi sjálfum og bróður hans Ingi-
mari Erlendi Sigurðssyni rithöfundi.“ Þessu
fylgir síðan langloka um aðalpersónuna í
skáldsögunni Borgarlífi eftir Ingimar sem
kom út fyrir rúmum fjörutíu árum. Tengir
Einar þessa umfjöllun sína um Borgarlíf við
Dag vonar meðal annars með eftirfarandi
hætti: „Ég hef stundum heyrt fólk undrast yf-
ir þeirri kaldhæðnu eða grimmu mynd sem
Birgir Sigurðsson dregur upp af bróðurnum í
Degi vonar, en þar er honum nánast lýst sem
útbelgdum aumingja; sjálfsupptekinni og
hrokafullri smásál. En það merkilega er að sú
mynd rímar alveg við persónuna Loga í Borg-
arlífi“. – Og þar sem Logi er sama sem Ingi-
mar að mati Einars Kárasonar er þessari
klausu ætlað að koma því til skila að Birgir
Sigurðsson ráðist í leikritinu að bróður sínum
með téðri kaldhæðni eða grimmd.
„Sjálfselskur aumingi“
Þessi illyrmislega mynd af Herði í Degi vonar
er ekki mín; hún er Einars Kárasonar. Eng-
inn maður með óbrenglaða dómgreind og
óspilltan mannskilning getur ályktað sem svo
að höfundur leikritsins lýsi Herði sem „út-
belgdum aumingja; sjálfsupptekinni og hroka-
fullri smásál,“ vesalingi eins og Einar kallar
hann síðar í greininni. Leikstjórar og leikarar
sýningarinnar, bæði nú og fyrir tuttugu árum,
skildu það hinsvegar strax á fyrsta samlestri
að ástand og framkoma Harðar í leikritinu
ræðst af því að móðir hans elskar hann lítt eða
ekki og mismunar bræðrunum. Það veldur
honum djúpstæðum sársauka sem leitar út-
rásar í heift og árásargirni. Þar á ofan er hann
haldinn nagandi efa um sjálfan sig eins og
einn gagnrýnandi leikritsins orðaði það. Sá
sem lék Hörð fyrir tuttugu árum og sá sem
leikur hann nú byggja báðir túlkun sína á
þessum grunni.
En það eru fleiri sem höfundur Dags vonar
lýsir sem aumingjum að mati Einars Kárason-
ar. Hann segir: „Faðir þeirra heitinn er af-
hjúpaður í verkinu; reynist hafa verið sjálfs-
elskur aumingi.“ – Ekkert í leikritinu gefur
tilefni til þessara orða. Sumir listamenn eru
svo alteknir af list sinni að ekkert annað
kemst að. Bitnar það iðulega á ástvinum
þeirra og veldur á stundum miklum sársauka.
Móðirin í leikritinu segir að faðir barnanna
hafi svikið bæði hana og þau og ekki skeytt
um neitt nema að mála myndir. Er hann þar
með „sjálfselskur aumingi?“ Engan veginn.
Og margt af því sem Alda dóttir hans hefur
eftir honum bendir til fallegrar og merki-
legrar hugsunar. Silja Aðalsteinsdóttir fjallar
um sýninguna á Degi vonar nú á vefsíðu
Tímarits máls og menningar. Þar segir að list-
ræn taug systkinanna sé komin frá föðurnum,
„listmálaranum, sem aldrei sést í verkinu en
verður samt einhver mest spennandi persóna
þess. Hann eyðilagði verkin sín áður en hann
dó – /…/ En þarf það að þýða að þau hafi verið
einskis virði? Ótal dæmi eru um að listamenn
hafi fyrst verið metnir löngu eftir þeirra dag.“
Svo mælir Silja. Og eru nú orðin vandfundin
rök fyrir þeirri fullyrðingu Einars að höf-
undur leikritsins afhjúpi þessa persónu sem
sjálfselskan aumingja. Enda er þessa hug-
mynd um föðurinn í leikritinu hvergi nokkurs
staðar að finna nema í heilabúinu á grein-
arhöfundi. En í þessu sama heilabúi er að
finna fleiri meint viðhorf Birgis Sigurðssonar
til persónanna í Degi vonar ásamt þeim að
hann lýsi Herði sem útbelgdum aumingja og
föðurnum sem sjálfselskum aumingja. Þeirra
á meðal er rúsínan í þessum ófélega pylsu-
enda Einars Kárasonar. Meira um það hér á
eftir.
Mest af þessari makalausu grein Einars
Kárasonar fjallar um sögupersónuna Loga í
Borgarlífi Ingimars Erlendar. Einar sparar
ekkert til að geta sett samasemmerki milli
Loga og höfundarins: Logi er Ingimar, Ingi-
mar er Logi. Og fer þá heldur að harðna á
dalnum fyrir höfund sögunnar ef rétt reynist,
því samkvæmt Einari er Logi/Ingimar ekkert
nema sjálfsupphafningin og skáldsagan Borg-
arlíf hefur ekkert gildi nema sem einskonar
stúdía í „sjálfsupphafningu“. Til þess að fylla
upp í þessa ætluðu sjálfsupphafningu höfund-
arins týnir greinarhöfundur ýmislegt til úr
sögunni, þar á meðal að Logi – sem er vel að
merkja sjálfslýsing höfundarins samkvæmt
Einari Kárasyni – sé ekki aðeins upphafið
mikilmenni heldur líka svo mikill kvennaljómi
að allar konur liggi marflatar fyrir honum.
Ég ber auðvitað ekki nokkra ábyrgð á
Borgarlífi eftir Ingimar Erlend. Ábyrgð mín
snýr að Degi vonar. Hinsvegar vakti það í
fyrstu undrun mína hversu langt Einar Kára-
son seilist í því að koma til skila ætlaðri sjálfs-
upphafningu höfundar Borgarlífs í lýsingu
hans á Loga. En þegar leið að lokum grein-
arinnar varð mér ljóst hvert höfundur hennar
stefndi. Og er þá komið að rúsínunni í pylsu-
endanum ófélega. Rúsínan er þessi: Birgir
Sigurðsson er líka haldinn sjálfsupphafningu.
Hún kemur fram í Reyni í Degi vonar. Einar
segir: „Í leikritinu má líka finna sjálfsmynd
höfundarins; bróðir Harðar/Loga heitir þar
Reynir og samsvarar augljóslega Birgi sjálf-
um. Og þótt ekki sé hægt að segja að mynd
Reynis sé dregin í helgimyndalitum þá er per-
sónan samt sérkennilega gallalaus miðað við
fólkið allt um kring.“ Semsagt: Reynir er ekki
aðeins sjálfsmynd höfundarins; hann er líka
sjálfsupphafning hans. Eftir þessa yfirlýsingu
koma snaggaralegar lýsingar á hinum gölluðu
persónum „allt í kring“. Þar segir meðal ann-
ars að höfundur lýsi Herði sem vesaling, föð-
urnum sem aumingja og móðir þeirra sé „eins
og á barmi taugaáfalls mestallt verkið“.
Einber heilaspuni
Eftir þessa grunnhyggnu og óheiðarlegu af-
greiðslu snýr greinarhöfundur sér að Reyni
og bregður nú fyrir sig háðstóni enda er nú
komið að sjálfsupphafningu leikskáldsins: „En
hinsvegar er Reynir sönn ímynd karlmennsk-
unnar. Hinn trausti og réttsýni drengur sem
reynist jafnan best á raunastundum. Það
stendur yfir verkfall á meðan leikritið gerist
og alltaf er hann mættur á verkfallsvaktina.
Hann skilur hámenningu þegar hún er borin
fyrir hann; timbraður og tættur eftir ball í
Vetrargarðinum fer hann að hlusta á há-
kirkjulega tónlist eftir Palestrína. Og það er
hann sem reynist vera dugandi skáldið í fjöl-
skyldunni.“
Í rauninni segir tónninn í þessari klausu allt
sem segja þarf un hana. Ég ætla þó að sýna
Einari þá kurteisi að benda honum á augljósar
veilur í ætlaðri sjálfsupphafningu minni: Í
leikritinu er Reynir hvorki traustur né rétt-
sýnn, þótt móðir hans álíti það. Hann er í
meira lagi meinlegur, lýgur að móður sinni,
skemmtir sér við að blekkja hana, ræðst með
heift og kulda að henni í lokauppgjöri verks-
ins, hatar og lítilsvirðir bróður sinn, kjamsar á
hefndarstundinni. Þetta og margt annað sýnir
tvímælalaust að hann er ekki „sérkennilega
gallalaus“. Það er einber heilaspuni Einars
Kárasonar. Reynir hefur hinsvegar ýmsa
kosti þótt gallaður sé. Er vonandi að slíkt sé
enn leyfilegt í persónusköpun án þess að höf-
undur sé vændur um sjálfsupphafningu. Enda
hefur undirritaður aldrei verið vændur um
slíkt í sambandi við þennan unga mann í leik-
ritinu fyrr en Einar Kárason gerir það nú í
þessari frumstæðu umfjöllun þar sem sama-
semmerki er sett milli skáldaðrar persónu og
höfundar án frekari umsvifa.
Leikritið gerist að nokkru á tímum verk-
fallsins mikla árið 1955. Þá voru menn stétt-
vísir. Reynir er því ekki „hinn trausti og rétt-
sýni drengur“ vegna þess að hann stóð
verkfallsvakt. Það gerði flest róttækt fólk. Ég
get einnig upplýst að á þessum tímum og enn í
dag hlustar alþýðufólk á klassíska tónlist.
Dæmi Reynis í því efni er ekki sérstakt. Og
fullyrðing Einars um að Reynir sé samkvæmt
leikritinu „dugandi skáldið í fjölskyldunni“ (en
Hörður ekki) fellur um sjálfa sig því hin gáf-
aða og velmenntaða velgjörðarkona fjölskyld-
unnar, Guðný, segir um Hörð: „Hans leið ligg-
ur ekki gegnum vetrargarðana, skítinn og
kjaftshöggin. Hann er ekki verri fyrir það. Og
það er skáld í honum. Kannski meira að segja
gott skáld.“ Og fer nú aðdróttun Einars um
sjálfsupphafningu leikskáldsins gegnum
Reyni að riða til falls. En hann lumar þó á
einu „trompi“ sem hann slær fram í lok grein-
arinnar: „En það var þetta með kvenfólkið
sem Logi óð í hné sem leiddi aftur hugann að
Degi vonar,“ segir hann og sekkur enn dýpra í
lágkúruna. Því nú er ætlunin að sýna fram á
að höfundur leikritsins sé að upphefja Reyni –
og þar með sjálfan sig – með því að eigna
Reyni kvenhylli. Greinarhöfundur upplýsir að
Reynir skreppi um hverja helgi í Vetrargarð-
inn og nái sér þar „í dömu til að riðlast á um
nóttina. Það virðist ekki vera neinum vand-
kvæðum bundið fyrir mann eins og hann,“
segir Einar. Veilan í þessum málflutningi er
sú að í leikritinu er ekki vikið að því einu ein-
asta orði né heldur gefið í skyn að þetta sé
Reyni auðvelt. Við blasir að þetta er ekki ann-
að en enn eitt dæmið um óheiðarleikann í
þessari umfjöllun.
„Undarlegt …“
Í lok greinarinnar vitnar Einar Kárason í svar
Reynis þegar hann er spurður hvernig honum
líði eftir slíka nótt skyndikynna. Svarið er:
„Dauður, skítugur tómur./…/Það tekur mig
viku að jafna mig. Og þá er kominn tími til að
fara aftur í Vetrargarðinn og ná sér í aðra.“ –
„Undarlegt …“ segir greinarhöfundur um
þetta svar sem er þó ekki annað en nákvæm,
kersknifull lýsing á því hvernig fólki á öllum
tímum iðulega líður eftir slíka nótt fyllirís og
skyndikynna en leitar þeirra þó samt aftur og
aftur. Grunnfær mannskilningur Einars
spannar þetta hinsvegar ekki fremur en
margt annað í leikritinu; „Undarlegt …“ segir
hann. En það eina undarlega er að þessi góð-
kunningi minn, Einar Kárason, skuli hafa
lagst svo lágt að skrifa þessa óvönduðu og
óheiðarlegu grein. Það veldur mér í senn
undrun og vonbrigðum.
Einar Kárason gerist undarlegur
Morgunblaðið/Golli
Einar Kárason skrifar grein í Lesbók Morg-
unblaðsins 10. 2. síðastliðinn sem nefnist „Að
lýsa sjálfum sér“. Í inngangsorðum að grein-
inni segir að sagan sem sögð er í leikriti
mínu, Degi vonar, byggist á fjölskyldu minni.
Þar segir ennfremur „að bræðurnir í leikrit-
inu eigi hliðstæður í Birgi og bróður hans,
Ingimari Erlendi Sigurðssyni rithöfundi, en
hann sendi frá sér skáldsögu á sjöunda ára-
tugnum, Borgarlíf, þar sem bræðurnir koma
einnig við sögu. Hér eru ætlaðar sjálfsmyndir
þeirra skoðaðar.“
Skáldið segir Og fer nú aðdróttun Einars um sjálfsupphafningu leikskáldsins gegnum Reyni
að riða til falls. En hann lumar þó á einu „trompi“ sem hann slær fram í lok greinarinnar.