Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2007, Qupperneq 8
Eftir Úlfhildi Dagsdóttur
varulfur@centrum.is
Á
þaki Ghibli-safnsins í Mi-
taka, Tókýó, stendur
stytta af róbótinum úr
Laputa: fljúgandi kast-
alinn (Tenkuu no Shiro
Rapyuta 1986). Japanskir
ferðamenn bíða þol-
inmóðir og glaðir í röð til
að láta mynda sig fyrir framan hann. Lítill
hópur bandarískra ferðamanna gefst hins
vegar upp, gengur lengra inn í þakgarðinn og
sest þar á stein, og réttir mér, sem óvart álp-
ast á eftir þeim, myndavél. Vinsamlega taka
mynd af okkur. Þegar við snúum til baka hef-
ur röðin við róbótinn enn lengst og Jap-
anarnir pósa.
Ghibli-safnið er hannað eins og það gæti
verið einn af ævintýraköstulum Hayao Miya-
zakis, þekktasta anime-leikstjóra Japans og
einum stofnanda Ghibli-safnsins og Ghibli-
stúdíósins. Miyazaki er talinn meðal þeirra
leikstjóra sem endurnýjuðu japanska kvik-
myndagerð á níunda áratugnum, en hún hafði
þá verið í nokkurri lægð. Teiknimyndir eins
og Navsíka úr dal vindsins (Kaze no Tani no
Naushika 1984) og fyrrnefnd Laputa náðu
nokkrum vinsældum, en það var þó ekki fyrr
en með Prinsessu Mononoke (Mononoke
Hime 1997) sem Miyazaki sló verulega í gegn
en sú mynd var vinsælasta myndin það ár í
Japan – þar til Titanic kom og sökkti henni.
Miyazaki hefur gert tvær myndir síðan, Chih-
iro og álögin (Sen to Chihiro no Kamikakushi
2001) og Hinn kviki kastali Howls (Hauru no
Ugoku Shiro 2004) og sló sú fyrri öll met í
Japan.
Hennar vegna er nú svo komið að til að
komast inn í Ghibli-safnið þarf að panta miða
fyrirfram, með nokkrum fyrirvara, en vin-
sældirnar eru orðnar svo miklar að gripið var
til þessa ráðs til að safnið yfirfylltist ekki. Ég
festi samviskusamlega kaup á miða gegnum
breska ferðaskrifstofu og var mætt þarna
einn sólheitan morguninn til að skoða dýrð-
ina.
Kvikar myndir
Teiknimyndir, eða anime, eins og þær heita
upp á japnesku, eru mikilvægur þáttur í
menningarframleiðslu landsins. Í sjónvarpi
eru sýndar anime-sjónvarpssyrpur sem yf-
irleitt standa í beinu sambandi við myndasög-
ur eða manga, og sumar þeirra verða svo að
kvikmyndum. Að auki eru svo gerðar sjálf-
stæðar anime-myndir, eins og til dæmis þær
sem framleiddar eru af Ghibli-stúdíóinu.
Þessar japönsku teiknimyndir eru þó nokkuð
ólíkar þeim teiknimyndum sem þekktastar
eru á Vesturlöndum, en það eru bandarískar
Disney-myndir og nú nýlegar frá fyrirtækjum
eins og Pixar og Dreamworks. Þó er slóð
þeirra einmitt rakin til Disneys, því Osamu
Tezuka, mikilvægasti höfundur japönsku
myndasögunnar, sótti sín helstu áhrif til
Disneys, en hann gerði einnig anime og var
meðal þeirra sem mótuðu hinn sérstaka jap-
anska stíl, en anime-syrpa hans, byggð á litla
róbótanum Astro-stráknum, naut gífurlegra
vinsælda. Sá hafði upphaflega birst sem
myndasaga og þannig hófst hið nána sam-
band myndasögunnar og teiknimynda í Jap-
an. Sem dæmi um hversu náið þetta samband
er má nefna að Miyazaki ætlaði sér aldrei að
gera myndasögu um Navsíku, heldur bara
teiknimynd, en framleiðendur neituðu að fjár-
magna anime sem væri ekki byggt á mynda-
sögu. Enda stofnaði Miyazaki Ghibli í kjölfar
Navsíku-myndarinnar og hefur getað gert
sínar teiknimyndir í friði eftir það (og reynd-
ar myndasögur líka, en ekki endilega þær
sömu). Fyrsta myndin sem Miyazaki gerði
undir merkjum Ghibli var Laputa, en henni
fylgdi Nágranni minn Totoro (Tonari no To-
toro 1988), en ímynd bumbumikilla fígúra
þeirrar myndar, með sín oddmjóu eyru, eru á
einkennismerki Ghibli. Reyndar minna þessar
verur dálítið á múmínálfana, en þeir hafa not-
ið feikilegra vinsælda í Japan.
Fyrsti salurinn í Ghibli-safninu er tileink-
aður sögu teiknimyndarinnar og þar má sjá
ýmsar tegundir hreyfimyndagerðar frá upp-
hafi hennar til nútímans. Salurinn er myrkur
og það sem einkennir sýninguna er ekki að-
eins sýningargripirnir sjálfir heldur öll um-
gjörð þeirra og hönnun, en annar sonur
Miyazaki kemur að henni, hinn sonurinn er
sjálfur orðinn leikstjóri anime-mynda, hann
leikstýrði nýjustu mynd Ghibli-stúdíósins,
Sögur frá Earthsea (Gedo Senki 2006) sem
byggð er á Earthsea-sögum Ursulu Le Guin.
Í öðrum sölum er lögð áhersla á að end-
urskapa vinnuherbergjastemningu, þar eru
skrifborð og áhöld, tebollar og inniskór – og
bókahillur, en í einni þeirra sá ég ljós-
myndabók um Ísland.
Lifandi náttúra
Bakgrunnur og umgjörð skiptir gífurlegu
máli fyrir myndir Miyazaki og spilar náttúran
þar stórt hlutverk. Myndir hans eru enda
með heilmiklum náttúruverndarboðskap, allt
frá Navsíku og Mononoke til Chihiro og To-
toro. Navsíka er umhverfisvænt framtíðaræv-
intýri sem segir frá prinsessunni Navsíku og
baráttu hennar við að vernda jörðina sem
hefur að meira eða minna leyti verið lögð í
eyði eða gerð óbyggileg vegna langvarandi
misnotkunar mannanna. Navsíka er nátt-
úrubarn sem er í tengslum við jörðina og þau
skrímsli sem hana byggja í kjölfar eyðing-
arinnar. Á sama hátt er Prinsessa Mononoke
ævintýri með umhverfisverndar-boðskap,
nema hún gerist í forsögulegri fortíð Japans,
á miklum umhleypingatímum. Náttúran er
miskunnarlaust rányrkt og hinn ungi Ashi-
taka kallar óvart yfir sig bölvun þegar hann
drepur verndarvætt skógarins. Hann leggur í
leiðangur í leit að uppruna bölvunarinnar og
hittir fyrir leiðtoga rányrkjaranna Lady
Eboshi og fulltrúa náttúrunnar Mononoke
prinsessu, sem er fósturdóttir úlfa, og er
tilbúin að deyja í baráttunni gegn græðgi
mannanna.
Totoro sýndist mér einna ástsælasta mynd
Miyazaki, en fígúrurnar úr henni skipuðu
heiðursess í safninu og dótabúðinni. Þetta er
lítið ævintýri um tvær litlar stelpur, Satsuki
og Mei, sem flytja með pabba sínum í nýtt
hús úti í skógi. Mamman er á spítala og
stelpurnar sakna hennar ákaft. Mei litla er sí-
forvitin og rambar inn í rjóður eins konar
risastórs bangsa, Totoro, sem pabbi hennar
segir að sé sjálfsagt konungur skógarins.
Með stelpunum og Totoro tekst svo vin-
skapur. Myndin sækir efnivið sinn í nátt-
úruvættatrú Japana, svokallaða Shinto-hefð,
en hún er eins konar blanda forfeðra- og
náttúrudýrkunar. Við hliðina á nýja (sem þó
er svo gamalt að það er að hruni komið) hús-
inu er Shinto-skrín og eftir að Mei hittir To-
toro fer pabbinn með stelpurnar þangað til að
votta anda skógarins (sem einnig tekur á sig
mynd risastórs trés) virðingu sína.
Sagan um Chihiro og álögin sem lögð eru á
foreldra hennar er einnig byggð á nátt-
úruvættatrú Shinto, líkt og reyndar bæði
Navsíka og Mononoke. Chihiro er á ferð með
foreldrum sínum og þau villast og eru skyndi-
lega stödd við hlið sem virðist opnast inn í yf-
irgefinn skemmtigarð. Eitthvert lífsmark er
þó að finna því í einu veitingahúsanna er mik-
ill matur á borðum (matarfórnir eru hluti af
Shinto). Foreldrar Chihiro setjast strax að
réttunum og raða í sig með þeim afleiðingum
að þau breytast í svín. Og í ljós kemur að
þetta er heimur andanna, foreldrarnir eru
fangar þeirra og það kemur í hlut Chihiro að
bjarga málunum. Hún ræður sig til vinnu í
höll illrar nornar, sem þarna ræður öllu, og
kemst í kynni við strák sem reynir að hjálpa
henni, en hann er undir álögum nornarinnar
eins og fleiri í höllinni.
Kvikir kastalar
Allar einkennast þessar myndir af ofur-
fallegu myndmáli náttúru og umhverfis, bæði
í sjálfum myndunum og svo í samskiptum
fólks við umhverfið. Náttúra Miyazaki er yf-
irleitt voldug, jafnvel ógnvekjandi, sem kem-
ur ekki í veg fyrir að hann bjóði upp á kyrr-
látar senur þar sem gefst færi til að skoða
hið smáa og fínlega. Shinto-hugmyndaheim-
urinn (sem er ávallt nokkuð blandaður heim-
speki Búdda) birtist í því að allt er lifandi,
gróður og dýr hafa sál eða anda og þetta vita
hinar ungu kvenhetjur mynda Miyazaki. Þær
bera virðingu fyrir náttúrunni, skilja dýr
hennar og vætti og því gengur þeim vel að
umgangast hana. Chihiro er líklega jap-
anskasta mynd Miyazaki en hann hikar ekki
við að sækja sér vestræn áhrif og stef. Sagan
um hinn kvika kastala Howls er beinlínis að-
lögun á þekktri sögu Diönnu Wynne Jones,
en bæði Navsíka og Laputa sækja sér hug-
myndir í þekktar bókmenntir og goðsögur,
Navsíka er hugrakka prinsessan í Ódysseifs-
kviðu sem kemur Ódysseifi til hjálpar þegar
hann rekur allslausan á land undir lok æv-
intýra sinna. Laputa er hins vegar eitt af
Kastalar á ferð og f
Úlfhildur Dagsdóttir gerði sér reisu til Japans, þar sem hún skoðaði meðal annars ævintýralega
Ghibli safnið. Einn af stofnendum þess var Hayao Miyazaki, þekktasti anime-leikstjóri Japans og
höfundur fjölda teiknimynda í þessum sérstæða japanska stíl. Miyazaki er talinn meðal þeirra
leikstjóra sem endurnýjuðu japanska kvikmyndagerð á níunda áratugnum. Teiknimyndir eins
og Navsíka úr dal vindsins og Laputa náðu nokkrum vinsældum, en það var þó ekki fyrr en með
Prinsessu Mononoke árið 1997, sem Miyazaki sló verulega í gegn.
Vinnustofa Í öðrum sölum er lögð áhersla á að endurskapa vinnuherbergjastemningu, þar eru skrif
8 LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók