Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2007, Page 10
10 LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Gísla Sigurðsson
napoleo@simnet.is
Í
bókaflóðinu síðast á liðnu ári kann það
að hafa farið framhjá einhverjum að
út komu tvær bækur til viðbótar við
aðrar sex, sem áður voru út komnar
og allar fjalla þær um friðaðar, ís-
lenzkar kirkjur. Ritröðin heitir
Kirkjur Íslands og að henni standa fjórar
traustar stofnanir, Þjóðminjasafn Íslands,
Húsafriðunarnefnd, Fornleifavernd ríkisins og
Biskupsstofa. Ritstjórn skipa Margrét Hall-
grímsdóttir þjóðminjavörður, Þorsteinn Gunn-
arsson, formaður Húsafriðunarnefndar ríkisins,
og Karl Sigurbjörnsson biskup. Af þessu má
ráða að hér hefur verið staðið að verki á svo
vandaðan hátt sem verða má.
Um kirkjurnar rita; Þór Magnússon, Guð-
mundur L. Hafsteinsson, Jón Jónsson Guðrún
Harðardóttir, Þór Hjaltalín, Unnar Ingvarsson,
Kristmundur Bjarnason, Gunnar Bollason, Þór-
ir Stephensen og Hörður Ágústsson.
Hér er komið það grundvallarrit um friðaðar
kirkjur á Íslandi, sem vantað hefur til þessa.
Fjallað er um kirkjurnar frá sjónarhóli bygg-
ingarlistar, stílfræði og þjóðminjavörslu. Minn-
ugir þess að myndir segja oft meira en orð, hafa
aðstandendur bókaflokksins látið ljósmynda
kirkjurnar eins og með þurfti, einnig einstaka
gripi. Guðmundur Ingólfsson ljósmyndari á
heiðurinn af því. Auk þess eru birtar samræmd-
ar teikningar af kirkjunum.
Þetta verk hófst snemma árs 1996 með því að
forráðamenn í Húsfriðunarnefnd og á Þjóð-
minjasafni komu saman og var þá stefnt að því
að fyrsta bókin kæmi út á þúsund ára afmæli
kristnitöku á Íslandi. Það stóðst næstum því;
fyrsta bókin um þrjár friðaðar kirkjur í Ár-
nesprófastsdæmi kom út 2001. Síðan komu út
tvær bækur árið 2002, einnig um kirkjur í Ár-
nesprófastsdæmi og ári síðar kom sú þriðja með
kirkjum á Suðurlandi.
Næst voru teknar fyrir kirkjur úr Skaga-
fjarðarprófastsdæmi og komu út tvær bækur
um þær á árinu 2005 og nú síðast tvær bækur
um húnvetnskar kirkjur. Mér telst svo til að
þarna sé búið að fjalla um 55 kirkjur og það er
allnokkurt verk.
Kirkjurnar eru allar eldri en frá 1918
Aðeins er fjallað um friðaðar kirkjur, en þær
eru allar eldri en frá árinu 1918. Þeir sem lítið
hafa velt fyrir sér hvaða almennt gildi gamlar
kirkjur hafi, gætu ef til vill spurt sem svo: Hvað
er eiginlega hægt að segja um fáeinar gamlar
kirkjur og fylla með því átta bækur?
Þeim hinum sömu skal þá sagt að þarna er af
miklu menningarlegu efni að taka, sem hér er
afar skipulega fram sett, til dæmis er í fyrsta
lagi fjallað um sjálfan kirkjustaðinn og þekkta
presta sem þar hafa þjónað. Í annan stað er rak-
in byggingarsaga viðkomandi kirkju og bæði
grunn- og útlitsteikningar eru birtar með.
Kirkjunum er lýst, bæði að innri og ytri gerð og
síðast en ekki sízt er yfirlit yfir kirkjubúnað og
gripi kirknanna, þar á meðal vitaskuld alt-
aristöflur. Engin þessara 55 kirkna er svo aum
að hún eigi ekki altaristöflu og nokkrar eiga
stórmerk listaverk
Of oft komið að læstum dyrum
Á ferðum um landið reyna áhugamenn um
kirkjur oft að leggja smá lykkju á leið sína og
skoða merkar kirkjur. En þá gerist það æði oft
að komið er að læstum dyrum. Fari menn heim
á bæinn í leit að lykli, eða fá einhvern til að ljúka
upp kirkjunni, hefur það að minnsta kosti æði
oft komið fyrir mig að enginn er heima. Tímarn-
ir hafa breytzt og nú er ekki hægt að ganga að
því sem vísu að bóndinn sé heima við og hús-
freyjan á sínum stað í íbúðarhúsinu. Ugglaust
er kirkjum læst af ótta við að óboðnir gestir
komi og kunni að gera einhvern óskunda eða
jafnvel að þeir taki ófrjálsri hendi merka gripi.
Líklega er sú hætta afar lítil og þeir sem fara
um í ránshug búast tæplega við neinu í gömlum
kirkjum, sem hægt væri að koma í verð.
Þeir sem standa að friðuðum kirkjum þyrftu
að gera með sér samkomulag og auglýsa að
þessar kirkjur verði opnar ákveðinn tíma á degi
hverjum yfir hásumarið. Þá væri hægt að skipu-
leggja ferðir og heimsækja nokkrar kirkjur í
hvert skipti.
Efni þessara bóka er lýsing á menningararfi
okkar, og margháttuðum afrekum einstaklinga.
Það sem kom mér mest á óvart er hvað sumar
litlar kirkjur á afskekktum stöðum eiga gull-
fallega gripi og þó að þar sé engum arkitekt til
að dreifa, heldur hafi kirkjusmiðurinn sjálfur
hannað um leið og hann byggði, þá lofa sumar
þessara kirkna meistara sína.
Á frægum höfuðbólum býst gesturinn jafnan
við heldur meiri íburði, en raunin er alls ekki
alltaf sú. Flestir vita að Hóladómkirkja sæmir
vel hinu forna biskupssetri og að hin fræga
Hólabrík, sem er stærsti og veglegasti gripur
kirkjunnar, gæti verið einnar messu virði og
minnsta kosti vel þess virði að taka á sig krók-
inn heima að Hólum.
Byggt fyrir aldir
Á öðru norðlenzku höfuðbóli, Þingeyrum, hefur
verið byggt fyrir næstkomandi aldir svo sómi er
að. Þingeyrakirkja blasir við frá þjóðveginum
þegar ekið er norður – eða suður. Þangað er að-
eins smá útúrkrókur, en þessi kirkja er glæsi-
legt minnismerki um stórhug Ásgeirs Ein-
arssonar, bónda og alþingismanns. Hún er í
rómönskum stíl, steinhlaðin af Sverri Runólfs-
syni, sem fyrstur manna lærði fagið erlendis, og
grjótið í hana var dregið á ísum úr Ásbjarn-
arbjörgum, vestan við Hóp.
Á frægu sunnlenzku höfuðbóli, Bræðratungu,
gæti gesturinn búizt við stærri kirkju. Hún er
lítil en snotur og eitt af verkum brautryðjand-
ans Rögnvaldar Ólafssonar. Ekki eru heldur
stórar og íburðarmiklar kirkjur á sunnlenzku
sögustöðunum, Haukadal, Mosfelli og Þingvöll-
um og margar kirkjur búa betur af merkum
gripum en hin auðuga Strandarkirkja.
Aðrar koma á óvart eins og Tungufellskirkja í
Hrunamannahreppi. Fljótt á litið er undarlegt
að kirkjustaður skuli vera á innsta bæ í hreppn-
um, í næsta nágrenni við Gullfoss. Sjálf er kirkj-
an af turnlausu gerð hinni eldri og lítil. En hún á
stórmerkilega gripi; til dæmis altari sem Ófeig-
ur Jónsson, bóndi og listasmiður, hefur smíðað
og málað. Ennfremur er þar altaristafla eftir
Brynjólf Þórðarson málara frá 1915 og ramm-
inn utan um hana er svo veglegur að dóm-
kirkjur gætu vel við unað að eiga slíkt verk.
Lausn sem lengi dugar
Timburkirkjur áttu yfirleitt ekki langa lífdaga
fyrir höndum á meðan engin tækni var til að
verja viðinn. Sagan sýnir að eftir 80 ár voru slík-
ar kirkjur komnar að fótum fram af fúa; þar var
þá varla messufært lengur.
Bárujárnið, sem kemur til skjalanna síðast á
19. öld, er í sjálfu sér bylting, sem varð til þess
að hús héldu vatni og það gerði gæfumuninn.
Enn má að vísu sjá nokkrar svartbikaðar timb-
urkirkjur, sem standa föstum fótum, enda fást
nú miklu betri fúavarnarefni. Þannig eru til
dæmis kirkjurnar á Mosfelli og Búrfelli í Gríms-
nesi.
Samtímis bárujárninu gerðist svo það að við
eignuðumst ótrúlega góða brautryðjendur í
húsagerðarlist og má segja að kirkjur Rögn-
valdar Ólafssonar húsameistara séu sérstakur
kapítuli. Framan af ferli sínum teiknaði Rögn-
valdur margar frábærar timburkirkjur og gefur
að líta nokkrar þeirra í bókinni, svo sem Kot-
strandarkirkju í Ölfusi, en kirkjusmiður þar var
Samúel Jónsson, faðir Guðjóns húsameistara.
Perlur meðal friðaðra timburkirkna
Það kemur á óvart þegar bókunum er flett hve
margar timburkirkjur frá síðustu árum 19. ald-
ar og fyrstu árum síðustu aldar eru frábærlega
vel hannaðar. Tvær þeirra finnst mér bera af
fyrir sakir listfengi. Annars vegar er það Stóra-
núpskirkja í Gnúpverjahreppi frá 1911, sem
Rögnvaldur Ólafsson húsameistari teiknaði, en
annar landskunnur listamaður, Ásgrímur Jóns-
son, lagði honum lið og réð litavali og málaði auk
þess afar eftirminnilega altaristöflu, sem er
meðal þeirra fegurstu í íslenzkum kirkjum. Ég
hef áður minnst á það og ítreka það enn, að
Rögnvaldi er lítill heiður gerður með svo stórum
og aðgangshörðum trjágróðri að varla er hægt
að ná góðri ljósmynd af kirkjunni.
Í annan stað vil ég nefna Auðkúlukirkju í
Húnaþingi, sem reist var 1894. Hugmyndin er
frá Stefáni M. Jónssyni, presti á Auðkúlu, og
hún var svo frumleg að varla hefur verið lengra
gengið síðan. Megineinkenni kirkjunnar er að
hún er áttstrend, en turninn stendur upp úr
miðju þaki, en turnspíran efst stendur á átta
súlum og auk þess standa átta háir stólpar með
kúlu og krossmarki upp af hverju horni.
Silfrastaðakirkja, sem reis fjórum árum síð-
ar, er einnig áttstrend, en turn hennar er út-
byggður úr kirkjunni og inngangurinn er gegn-
um hann. Þessum tveim kirkjum svipar saman
en Silfrastaðakirkja mun vera þekktari vegna
nálægðar við þjóðveginn.
Lítt þekktar en fagrar kirkjur
Kirkjuferð um Skagafjörð væri til lítils ef ekki
væri litið á Víðimýrarkirkju, sem er verk Jóns
Samsonarsonar forsmiðs; þar höfum við úrvals
dæmi um íslenzka torfkirkju og raunar er önnur
skammt undan, Grafarkirkja á Höfðaströnd,
sem skartar útskornu altari eftir snillinginn
Guðmund Guðmundsson frá Bjarnastaðahlíð.
Á Hofstöðum í Hofstaðabyggð er afar fögur,
aldargömul kirkja og sérstaka athygli vekur
Undirfellskirkja í Vatnsdal, byggð 1913, enda
kemur í ljós að Rögnvaldur Ólafsson er höf-
undur hennar. Hún er raunar steinsteypt, en að
Undirfelli brann nýleg kirkja eftir þekktasta
kirkjusmið Norðlendinga, Þorstein Sigurðsson
á Sauðárkróki, sem til var kvaddur þegar þurfti
að smíða kirkju á Auðkúlu, sem áður var lýst.
Þorsteinn á einnig heiðurinn af útlitinu á
kirkjunni að Reykjum í Tungusveit, sem er veg-
legt, og einnig hannaði hann og smíðaði Holta-
staðakirkju í Langadal og gömlu kirkjuna á
Blönduósi.
Merkisgripir eru víða
Í Undirfellskirkju er altaristafla eftir Ásgrím
Jónsson málara og í Silfrastaðakirkju er alt-
aristafla eftir Þorstein Guðmundsson frá Hlíð í
Gnúpverjahreppi, sem fóru ungur utan til
mennta og ílentist þar. Í lítilli, turnlausri kirkju
að Vesturhópshólum í Vesturhópi er mikil ger-
semi, predikunarstóll með útskornu verki í bar-
okkstíl eftir Guðmund frá Bjarnastaðahlíð. Í
Víðidalstungukirkju í Víðidal er Kristsmynd
eftir Ásgrím Jónsson og í Ketukirkju, sem mun
vera minnst þekkt af öllum þessum kirkjum, er
eftirtektarverð altaristafla eftir Jóhann Briem:
Kristur og kanverska konan.
Sama á við um sunnlenzkar kirkjur. Í Úlf-
ljótsvatnskirkju er altaristafla eftir Einar Jóns-
son frá Fossi og annað verk er að finna eftir
Þorstein Guðmundsson í Búrfellskirkju í
Grímsnesi. Þá er enn að telja altaristöflu í
Hrepphólakirkju, sem Ásgrímur Jónsson mál-
aði. Eins og áður var sagt er engin þessara 55
kirkna svo aum að hún eigi ekki altaristöflu, en
stærstur hluti þeirra er eftir danska málara.
Friðaðar kirkjur á Íslandi
Morgunblaðið/Sigurður Ægisson
Auðkúlukirkja við Svínavatn „Hugmyndin er frá Stefáni M. Jónssyni, presti á Auðkúlu, og hún var svo frumleg að varla hefur verið lengra
gengið síðan.“ Kirkjan var reist árið 1894.
Átta bækur um 55 friðaðar kirkjur á Íslandi
hafa komið út á undanförnum árum í rit-
röðinni Kirkjur Íslands. Útgáfan er samstarfs-
verkefni Þjóðminjasafns Íslands, Húsafrið-
unarnefndar, Fornleifaverndar ríkisins og
Biskupsstofu, en ritstjórn skipa Margrét Hall-
grímsdóttir þjóðminjavörður, Þorsteinn
Gunnarsson, formaður Húsafriðunarnefndar
ríkisins, og Karl Sigurbjörnsson biskup. Ljós-
myndari bókaflokksins er Guðmundur Ing-
ólfsson, en allar eru kirkjurnar byggðar fyrir
árið 1918.
Höfundur er blaðamaður.
» Það kemur á óvart þegar
bókunum er flett hve marg-
ar timburkirkjur frá síðustu
árum 19. aldar og fyrstu árum
síðustu aldar eru frábærlega
vel hannaðar