Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2007, Blaðsíða 16
16 LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
LIST í almenningsrými eða opinberu rými,
hefur tekið róttækum breytingum síðastliðna
áratugi og orðið miklar breytingar á henni á al-
þjóðavettvangi. Í Bandaríkjunum var það „eitt
prósent vegna listarinnar“ reglugerðin sem
sett var á laggirnar á áttunda og níunda ára-
tugnum sem hafði gríðarleg áhrif og eins og
Tom Finkelpearl segir í bók sinni „Dialogues
in public art“, átti hreinlega þátt í sköpun nýrr-
ar listgreinar, eða geira innan myndlist-
arinnar. Hér á landi er það Listskreyt-
ingasjóður sem fylgir eftir reglugerð um
fjárveitingu til listþáttar opinberra bygginga.
Listskreytingasjóður var settur á laggirnar ár-
ið 1982 í framhaldi af stjórnarfrumvarpi sem
þáverandi menntamálaráðherra, Ingvar Gísla-
son, setti fram. Í reglum sjóðsins segir að verja
skuli einu prósenti af heildarkostnaði opinberr-
ar nýbyggingar til listskreytingar hennar og
umhverfis. Ekki þekki ég þær reglugerðir sem
liggja til grundvallar listskreytingum í op-
inberu rými í Vestur-Evrópu en í Hollandi t.d.
er greinin í miklum blóma og samstarf lista-
manna, arkitekta og borgarskipuleggjanda
viðtekið vinnulag.
Frá abstrakt skúlptúr til
gróðursetningar
Frá því að einkennast af módernískum skúlp-
túrum, sem lítið sem ekki tengjast umhverfi
sínu, hefur list í opinberu rými í æ ríkara mæli
tekið mið af umhverfi sínu. Í grófum dráttum
má skipta þessum geira í nokkrar mismunandi
nálgunarleiðir. Listaverkin eru staðsett ann-
aðhvort í samhengi við einkabyggingu sem
þjónar almenningi á einhvern hátt eins og
bankar t.d. gera eða í samhengi við opinbera
byggingu á borð við sjúkrahús og skóla. Einnig
innan borgarskipulags eða skipulagshluta,
skipulags hverfis eða jafnvel einnar götu eða
torgs. Erlendis hefur það færst í aukana að
listamenn taki þátt í borgarskipulagi eða þeir
eru með í hönnun byggingar allt frá upphafi
hönnunarferils. Oftar er þó raunin sú að lista-
maðurinn kemur inn síðastur þegar hinir eru
svo til búnir. Hann lendir þá kannski í að eiga
að bjarga ómanneskjulegu umhverfi fyrir horn
eða fær einum vegg úthlutað til skreytinga sem
oft á tíðum geta litlu bætt við og verða eins og
krem á köku sem hefði verið betri án þess. Þró-
unin virðist þó vera sú að listamenn koma í
auknum mæli fyrr inn í verkefni. Form lista-
verkanna er afar mismunandi, sum feta hefð-
bundnar slóðir eins og til dæmis skúlptúrar á
miðju torgi sem lítið tengjast umhverfinu, en
heldur nýstárlegri er svokölluð nytsamleg list
sem einnig hefur verið vinsæl. Þá tekur lista-
maðurinn þátt í hönnun t.d. bekkja eða gróð-
ursetningar, lagningu göngustíga og lýsingu
þannig að mörk listarinnar og hönnunarinnar
verða óljós. Sumir listamenn kjósa síðan að
finna verkum sínum stað innan hins opinbera
rýmis sem ekki tengist arkitektúrnum í efn-
islegu formi, þeir leitast þá við að skapa ein-
hvers konar umræður eða samræður t.d. með
því að hengja plaköt á strætisvagnastöðvar eða
finna list sinni annan tímabundinn farveg,
framkvæma skoðanakannanir eða nálgast
staðinn, umhverfið og íbúana líkt og fé-
lagsfræðingar, þó ávallt með listrænu leið-
arljósi.
List, fræðsla, hönnun eða
góðgerðarstarfsemi?
Þessi listgeiri hefur á undanförnum árum verið
í stöðugri þróun og hefur verið kallaður hin
nýja opinbera list, (new genre public art –Suz-
anne Lacy) eða list sem einkennist af „connec-
tive aesthetics“ (Suzy Gablik), list sem oft er í
nytsamlegum tengslum við umhverfi sitt. Eins
og segir í grein eftir Nina Möntmann um fyr-
irbærið í listtímaritinu Frieze er hér um að
ræða list sem lætur sér ekki nægja að eiga sér
stað í opinberu rými heldur leitast við að verða
virkur hluti af þessu rými. Hér getur verið erf-
itt að finna réttu leiðina og listin getur átt það á
hættu að fá á sig fræðslublæ eða vera þvingað
upp á fólk. Dæmi um slíka nálgun gæti verið
verkefnið Flood frá 1993 þegar HaHa-
hópurinn í Chicago setti upp verkefni þar sem
unnið var með eyðnismituðum að gróðursetn-
ingu jurta sem hugsanlega geta nýst við gerð
eyðnilyfja, en minna var velt fyrir sér hvort
eyðnismitaðir hefðu áhuga á gróðursetningu.
Listræn verkefni af þessum toga taka líka
ósjaldan á sig form einhvers konar fé-
lagsmiðstöðvar eða samfélagsþjónustu sem
listamenn sjá um, oftast tímabundið, þar sem
kannski fátækir eða götubörn eða aðrir sem
minna mega sín geta komið saman,og haft t.d.
aðgang að tölvum, oft er unnið að einhvers kon-
ar sköpun eða fegrun umhverfis, dæmi um
þetta er Oda Projesi-verkefnið í Istanbúl. Það
er sérstaklega mikilvægt þegar um er að ræða
verkefni af þessum toga að leitast sé við að yf-
irstíga það umhverfi sem verkefnið er staðsett
í og hugsanlega bjóða upp á eða skapa valkosti
sem hafa eitthvað fram yfir það sem raunin er,
valkosti sem hafa listræn gildi að leiðarljósi.
Allir hafa skoðun á
skúlptúrnum á torginu
Vinnubrögð af þessum toga eru stutt komin
hér á landi, en að mínu mati er hér um afar
spennandi möguleika að ræða fyrir listamenn,
sem við þessar aðstæður eru að vinna í raun-
verulegu umhverfi, ekki vernduðu umhverfi
gallería, safna eða innan sýningarramma á
borð við Listahátíð. Straumar og stefnur und-
anfarinna ára hafa miðast nokkuð við að lista-
menn leita eftir að ná tengslum við áhorfendur
í list sinni og í þessum geira eru tengslin óhjá-
kvæmileg og viðbrögð áhorfenda hluti af verk-
inu. Að mörgu þarf að huga þegar listin er
áþreifanlega hluti af daglegu lífi á þennan
máta, t.d. að mögulegum skemmdarverkum og
eins er almenningur sem betur fer ófeiminn við
að tjá skoðanir sínar þegar listin er komin á
torg, þó að rödd hans heyrist síður þegar kem-
ur að list innan listasafna og gallería.
Oft hafa risið heitar deilur í kringum verk í
opinberu rými. Í Bandaríkjunum urðu mikil
málaferli vegna skúlptúrs Richard Serra, Til-
ted arc, risavaxins skúlptúrs sem að lokum var
fjarlægður vegna þess að hann þótti ógnandi
við umhverfið. Skúlptúrar eftir John Ahearn,
sem staðsettir voru í Suður-Bronx, voru fjar-
lægðir að ósk listamannsins vegna þess að al-
menningi þótti skilaboð þeirra röng. Hér var
um að ræða fígúratíva skúlptúra sem fólki þótti
upphefja ímynd glæpamanna þeirra sem
sverta ímynd hverfisins. Minnismerki Maya
Lin um hermenn sem börðust í Víetnamstríð-
inu, sem staðsett er í Washington og er vinsæll
ferðamannastaður í dag, var aðeins samþykkt
með því skilyrði að einnig yrði komið fyrir fí-
gúratífum skúlptúr á svæðinu. Hér á landi hef-
ur einnig verið deilt um listaverk í opinberu
rými, ekki er langt síðan skúlptúr eftir Bryn-
hildi Þorgeirsdóttur olli nokkrum umræðum.
Einnig undrast fólk samþykki borgaryfirvalda
á listaverki Yoko Ono í Viðey, þar sem þegar er
að finna súlur eftir Richard Serra og skála
Ólafs Elíassonar.
Það má spyrja sig að því hvernig listamenn
sem áhuga hafa á að vinna list sína í þessu op-
inbera samhengi, sem hér hefur verið fjallað
um, fari að því hér á landi. Nú höfum við auð-
vitað listskreytingasjóð en smæðar samfélags-
ins vegna eru samkeppnir um listskreytingar
ekki margar. Landsvirkjun, sjúkrahús, skólar,
flestar þessara bygginga eru skreyttar á nokk-
uð hefðbundinn máta en ekki margar bygg-
ingar eru reistar árlega. Samvinna listamanna
og arkitekta fer þó vaxandi. Þannig hefur
Kristinn E. Hrafnsson myndlistarmaður unnið
náið með arkitektum að skipulagi, m.a. með
Stúdíó Granda að skipulagi bílastæðasvæðis
við Kringluna. Teiknistofan Tröð, sem hannar
fyrirhugaðan duftkirkjugarð í Öskuhlíð, vann
tillögu sína í samvinnu við Sigurð Guðmunds-
son myndlistarmann, sannarlega áhugavert og
lofsvert framtak. Auðvitað eru mörg fleiri
dæmi um slíkt samstarf hér á landi og fer ef-
laust fjölgandi.
Listin sem áttaviti
Sýning Kristins E. Harðarsonar í Gallerí i8 ber
þess óhjákvæmilega merki að áfangastaður
verkanna sem sýnd eru er annar. Þessi verk
eru ekki unnin fyrir sýningarsali Gallerísins
heldur er vonin sú að þeim megi síðar finna
stað sem þau tengjast og gefa aukið líf. Það er
ekki þar með sagt að þau geri sig ekki í rýminu,
þvert á móti njóta þau sín vel og skilaboð
þeirra komast allt eins á flug við þessar kring-
umstæður. Kristinn sýnir tvo gólfskúlptúra
sem ef til vill gætu allt eins verið á vegg, til-
skornar járnplötur. Önnur er eins og áttaviti
nema hér heita allar áttir Norður. Platan er
einfalt verk á yfirborðinu, áhorfandinn getur
staðsett sig í opi í miðju hennar og upplifað það
að hvert sem litið er er horft í Norður. Hér
koma vel fram hæfileikar listamannsins til að
tengja verk sín umhverfi sínu á opinn og ljóð-
rænan hátt og vekja áhorfandann um leið til
umhugsunar, sama hver bakgrunnur eða aldur
hans er. Við erum börn Norðursins, ef til vill er
engin undankomuleið frá því, sama hversu
mjög við viljum vera evrópsk. Það er kannski
ekki spurning hvort við erum Íslendingar eða
ekki, verkið leitast við að fá okkur til að hugsa
okkur í stærra samhengi, Norðrinu. Og
kannski virðist suma daga eins og allar áttir
vísi í norður, í átt kulda og myrkurs? Á veggj-
unum umhverfis verkið heldur Kristinn áfram
leik sínum með áttirnar og áttavitann, þar sem
skammstafanir áttanna mynda orð eða orð-
leysur, hér túlkar áhorfandinn samsetning-
arnar á sinn hátt, til dæmis má lesa vísi að orð-
inu Anna, sem aftur gefur verkinu
persónulegan og ljóðrænan tón þar, áttaviti
einkaheimsins hefur marga viðmiðunarpunkta.
Kristinn leitar í ljóð Sigurðar Pálssonar í
öðru gólfverki, járnplötu sem virðist skorin úr
hinni plötunni. Hér er skorin út setningin Það
er óhjákvæmilegt að sigla, úr nýútkominni
ljóðabók Sigurðar, Ljóðorkusvið, auk línuspils
sem minnir á stílfærðar öldur. Vitnað er í ljóðið
Ódysseifur Elytis, þar sem segir að ekki sé
óhjákvæmilegt að lifa, en óhjákvæmilegt að
sigla. Ljóð Sigurðar og verk Kristins eiga
einkar vel saman í opinni, margræðri, heim-
spekilegri og ljóðrænni afstöðu sinni sem er
aðgengileg mörgum en ekki ætluð aðeins fáum.
Ekki er óalgengt að listamenn sem vinna verk
sín í opinbert rými kjósi að koma þar fyrir
setningum úr ljóðum eða skáldskap og það er
ánægjulegt að sjá ljóð samtímaskálda lifa
framhaldslífi í myndlistinni. Setninguna má
meðal annars túlka sem óð til innra lífs, sköp-
unar, ævintýraþrár og almennt til þess að lifa
lífinu lifandi og í samhengi við umhverfið, en sá
sem siglir er borinn af öldum hafsins.
Sýning Kristins gefur ágæta innsýn í verk-
lag listamannsins og býður áhorfendum upp á
hugrænt ferli í lausagír, forvitnilegt er að vita
hvert framhaldslíf þessara listaverka verður í
íslensku myndlistarumhverfi.
Listin sem áttaviti
Gagnrýnandinn „Sýning Kristins gefur ágæta innsýn í verklag listamannsins og býður áhorfendum upp á hugrænt ferli í lausagír, forvitnilegt er að vita hvert framhaldslíf þessara listaverka
verður í íslensku myndlistarumhverfi,“ segir Ragna Sigurðardóttir í umsögn sinni um sýningu Kristins Harðarsonar í i8 á Klapparstígnum. Sýningunni lýkur næstu helgi.
MYNDLIST
Gallerí i8
Til 24. febrúar. Opið 11–17 þri. til fös. 13–17 lau.
Aðgangur ókeypis.
Kristinn E. Hrafnsson
Ragna Sigurðardóttir