Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2007, Síða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. MARS 2007 3
Eftir Hermann Stefánsson
hermannstefansson@yahoo.com
K
annski hefur enginn 20. aldar
rithöfundur haft meiri áhrif á
bókmenntir samtímans en
argentínski rithöfundurinn
Jorge Luis Borges. Og senni-
lega hefur enginn gert meira
til að koma höfundarverki hans á framfæri en
ekkja hans, bókmenntafræðingurinn María Ko-
dama.
María Kodama er geðþekk og glæsileg. Hún
hefur nýlokið við að borða morgunverð á
ónefndu hóteli í Reykjavík þegar ég fæ mér
sæti og dreg blöð upp úr pússi mínu og hún spyr
hlæjandi hvort ég ætli að leggja fyrir sig próf.
Kodama er stödd á Íslandi í tilefni af opnun
Cervantes-setursins, stofnunar um spænsku og
spænsk fræði sem valinn hefur verið staður á
Íslandi. Spænska ríkið heiðrar af þessu tilefni
Álfrúnu Gunnlaugsdóttur og Guðberg Bergs-
son fyrir kennslustörf og þýðingar og Kodama
hélt fyrirlestur um Borges í Hátíðarsal Háskóla
Íslands. Þar var einnig lesið úr minningum
Matthíasar Johannessen um heimsóknir Bor-
gesar til Íslands og Sigrún Á. Eiríksdóttir
fjallaði um þýðingar á verkum hans á íslensku,
en Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur gefur í
haust út bókina Lærdómsleitandinn: Ljóðasaga
Jorge Luis Borges sem inniheldur allar þýð-
ingar á ljóðum eftir Borges sem birst hafa í ís-
lenskum tímaritum. Hólmfríður Garðarsdóttir
ritstýrir. Af smásögum Borgesar, sem hann er
hvað þekktastur fyrir, eru til tvö söfn: Suðrið í
þýðingu Guðbergs Bergssonar og Blekspegill-
inn í þýðingu Sigfúsar Bjartmarssonar. Teng-
ing argentínska skáldsins við Ísland er meira en
lítil og í ræðu sinni í Hátíðarsalnum tekur Ko-
dama svo sterkt til orða að líkja áhrifum Íslands
og íslenskra bókmennta á verk Borgesar við
fljót sem alla tíð hafi runnið neðanjarðar í vit-
und hans.
Prófraunir
Einhvern veginn falla undirbúnar spurningar
um sjálfar sig þegar próf berst í tal enda stend-
ur ekki til að leggja munnlegt próf fyrir ekkj-
una. „Þetta er nú ekki í fyrsta sinn sem þér
komið til Íslands?“ verður spyrjanda að orði og
lætur prófblöðin lönd og leið. „Nei,“ svarar hún.
„Ég kom þrisvar eða fjórum sinnum með Bor-
gesi,“ segir hún. „Og svo kom ég einu sinni eftir
að hann dó.“ Borges lést árið 1986. „Frá því ég
kom í fyrsta sinn man ég eftir sterkri lykt og
hvalveiðistöð,“ segir Kodama. „Þegar ég kom
síðast ein tók ég eftir að Ísland var miklu
grænna en þegar ég kom fyrst, við Borges líkt-
um landinu við Patagóníu okkar á milli, það var
varla neitt grænt að sjá.“
Frá græna litnum leiðist talið yfir að ís-
lenskunámi. „Það var mjög falleg lífsreynsla að
læra íslensku með Borgesi en við notuðum
orðabækur mikið og lærðum ekki nútímamál
heldur forníslensku. Ég vildi aldrei birta neitt
með Borgesi en þýðing okkar á Gylfaginningu
var annað, hún var próf. Við skiptumst á hug-
myndum og flettum upp í orðabók og skemmt-
um okkur konunglega, þetta var látlaust samtal
og lærdómur um leið. Borges var barn að aldri
þegar hann heillaðist af Íslendingasögunum og
þær höfðu gríðarleg áhrif á skrif hans, hann
heillaðist af sparsemi þeirra og stílbrögðum. Ég
man eftir samtali um fræga senu í Njáls sögu
þar sem Hallgerður synjar Gunnari um hárið og
ég skildi ekki hvers vegna hann var svo hrifinn
af svo illyrmislegri persónusköpun. En Borges
sagði: Sjáðu hvað þetta er fallegt, það er engu
ofaukið, senan er fullkomin, samtalið óaðfinn-
anlegt.“
Kodama lýsir Borgesi sem húmorista, gríð-
arlega skemmtilegum í daglegri umgengni,
írónískum og fyndnum. Hún segir þetta ganga
þvert á þá mynd sem gjarnan er dregin upp af
honum, hinum þungbúna Borgesi, hryggum
Borgesi sem er fastur í völundarhúsi sínu, mað-
ur í fílabeinsturni. „Hann var allt annað í mínum
huga, hafði svo margar hliðar og var svo
skemmtilegur. En kannski býr hver og einn sér
alltaf til þá mynd af öðrum sem best á við hann
sjálfan,“ segir hún hæversk.
„Borges hafði mjög gaman af Bítlunum, Roll-
ing Stones og Pink Floyd. Einu sinni á afmæl-
inu hans spiluðum við The Wall með Pink Floyd
í staðinn fyrir afmælissönginn,“ segir Kodama
og kemur á óvart því Borges hefur verið við ald-
ur The Wall kom út. „Hann var gríðarlega hrif-
inn af Bítlunum og Rolling Stones,“ heldur hún
áfram. „Einu sinni vorum við stödd í anddyri
hótels í Madríd þegar maður kemur aðvífandi á
móti okkur, krýpur á kné og segir: „Meistari, ég
dáist að verkum yðar!“ og hann talar um hvað
það sé frábært að hitta Borges, hann sé gríð-
arlegur aðdáandi og hafi lesið allt sem hann hafi
skrifað. Borges þakkaði kærlega fyrir og
spurði: „Hvað heitið þér?“ Maðurinn kynnir sig
þá og segist heita Mick Jagger. „Mick Jagger? Í
Rolling Stones?“ hrópar Borges þá og á ekki
orð til að lýsa ánægju sinni með að söngvarinn í
Rolling Stones skuli lesa bækurnar hans. Bor-
ges var ótrúlega skemmtilegur.“
Sýnir hins blinda
Áður en þau tóku saman var Kodama ritari
Borgesar og aðstoðarkona á ferðalögum en
Borges var blindur síðari hluta ævinnar. „Blind-
an var arfgeng og hann var mjög nærsýnn frá
unga aldri. Hann vissi að hann yrði blindur og
tók því að þróa með sér minnið. Hann greindi
mun á ljósi og skugga og sá til á göngu allt til
dauðadags en gat ekki lesið. Við ákváðum að
fara í pílagrímsferð á söguslóðir Íslend-
ingasagnanna og þótt ég sæi fyrir hann horfði
hann ekki síður fyrir mig því hann var svo vel að
sér og hafði ótrúlegt minni,“ segir Kodama. „Ég
komst fljótt að því að hann var mjög vel að sér í
myndlist og mundi málverk mjög vel. Ég lýsti
því sem fyrir augu bar á ókunnum slóðum með
vísunum í myndlist. Það var eins og að skafa of-
an af handriti til að finna undirtextann. En Bor-
ges var hrifnastur af Genf þar sem hann var í
námi því Genf hafði breyst svo lítið og hann rat-
aði um hana.“
Kodama tekur aðspurð undir orð Matthíasar
Johannessen sem í viðtali við Borges sagði ljóð-
rænu vera sterkasta einkennið á prósa hans.
Það er ekki viðtekin skoðun, síst í heimalandi
höfundarins. „Í mínum huga var Borges meira
ljóðskáld en prósahöfundur. Síðustu árin skrif-
aði hann fyrst og fremst ljóð, hann lagði þau á
minnið og lét malla í undirvitundinni dögum
saman því það er auðveldara að leggja ljóð á
minnið en smásögur.“ Hann var einnig ljóð-
rænn í lausamálstextum að mati Kodama:
„Hann hafði festu og takt eins og er í tónlist, ná-
kvæman rytma sem ég sakna hjá svo mörgum
prósahöfundum og hann hugsaði um hljóm
orðanna.“ Stundum er Kodama sökuð um að
birta fremur ljóðskáldið og húmoristann Borges
en hugsuðinn en hún neitar ekki analýtískri
hugsuninni í neðanjarðarfljótum Borgesar.
„Hann var forspár höfundur og í bókasafninu
hans voru vísindarit í meira mæli en skáldsög-
ur. Fyrir nokkrum árum héldum við ráðstefnu
með vísindamönnum um verk Borgesar og það
var mjög athyglisvert því vísindamenn á ólíkum
sviðum lýstu hver af öðrum Borgesi eins og Ju-
les Verne, að hann hefði í bókum sínum séð fyrir
tækniframfarir og uppfinningar sem komu
fram eftir að hann hafði skrifað um þær.“ Ko-
dama samsinnir því að hugvísindi dagsins í dag
eigi einnig ýmislegt inni hjá Borgesi.
Völundarhús í þremur löndum
Kodama veitir forstöðu Alþjóðlegu Borges-
arstofnuninni sem kemur að ýmsum verk-
efnum, ráðstefnum og þingum um Borges og
bókmenntir og er einnig mjög virk á sviði
myndlistar, tónlistar og þýðinga. Ekkja Borges-
ar lýsir samkeppni í smíði á japönskum hækum
sem Borgesarstofnunin hafi haldið í skólum í
Argentínu, fyrst bara hún og nokkrir vinir en
síðan spurðist þetta út og á endanum tóku 170
skólar um allt landið þátt í samkeppninni án
þess að hún hefði verið auglýst, kennarar komu
úr sveitunum til borgarinnar að kynna sér hæk-
ur svo þeir gætu látið börnin yrkja. Stofnunin
hefur einnig meðal annars sinnt smíði völund-
arhúsa til minningar um Borges.
„Já, þetta er mjög fallegt verkefni. Það hófst
á því að Borges kynntist enskum arkitekt og
þekktum völundarhúsahönnuði í Buenos Aires
á sjötta áratugnum. Bækur Borgesar eru upp-
fullar af völundarhúsum og þegar hann dó gaf
hönnuðurinn, Randoll Coate, Borgesar-
stofnuninni völundarhús sitt í minningu hans,
þetta er ákaflega falleg hugmynd sem er inn-
blásin af sögunni „Garður gangstíga sem grein-
ast“ þar sem völundarhúsið reynist sami hlut-
urinn og bókin sjálf. Völundarhús Randolls
Coates myndar opna bók og gangarnir inni í því
eru myndaðir úr nafni Borgesar; inni geta
blindir lesið hluta úr sögunni á blindraletri og
ratað þannig um völundarhúsið. Völundarhúsið
var gjöf Randolls Coates til Borgesar-
stofnunarinnar og hún mátti reisa það þar sem
hún vildi hafa það,“ segir Kodama. „Ég hugsaði
mér því að reisa völundarhús á aðalstöðunum í
lífi Borgesar, á stöðunum sem hann elskaði
mest. Ekki í Genf því þar hvílir hann heldur í
Buenos Aires, Feneyjum og á Íslandi.“
Þetta eru tíðindi en Kodama reynist hafa
unnið mikið í verkefninu. „Í Buenos Aires liðu
tólf ár áður en verkefninu var hrint í fram-
kvæmd og að lokum var völundarhúsið reist í
Mendoza, héraðinu þar sem Borges fékk fyrstu
heiðursdoktorsnafnbótina. Susana Bombal vin-
kona hans átti sumarhús þar og þangað fór Bor-
ges mjög oft með móður sinni. Og nú í október
verður svo hafist handa við að reisa völund-
arhúsið í Feneyjum og þar er allt frágengið og
samþykkt og ég er alsæl með þetta. Konsúll Ís-
lands í Argentínu hefur haft samband við aðila
hér á Íslandi um þetta mál og ég á fund á föstu-
daginn um það. Á síðasta ári voru 20 ár frá and-
láti Borgesar og ég var mjög upptekin við ferða-
lög og hafði ekki tíma til að sinna málinu en nú
get ég sinnt því.“
En Borges fékk aldrei Nóbelinn…?
„Nei, það var þjóðarsorg í Argentínu þegar
Borges fékk ekki Nóbelsverðlaunin. Það var
mjög fyndið því Borges hafði ekki sérstakan
áhuga á verðlaunum, það sem skipti hann máli
var að skrifa skáldskap. Þegar við vorum úti að
ganga í Buenos Aires vék fólk sér að okkur og
einn sagði: Meistari, ég samhryggist! Ég ætla
að biðja til Guðs að þér fáið Nóbelsverðlaunin
næst! Borges svaraði: Nei, Guð forði okkur frá
því. Ef ég fæ Nóbelsverðlaunin verð ég bara
nafn á löngum lista en nú er ég goðsögn, mað-
urinn sem ár eftir ár fær ekki Nóbels-
verðlaunin… Hann tók öllu með húmor og tal-
aði um langa norræna hefð fyrir að veita sér
ekki Nóbelsverðlaunin. Honum hlotnaðist ekki
alþjóðleg frægð fyrr en árið 1961 þegar hann
deildi Formentor-verðlaununum með Samuel
Beckett. En á árum áður var hann ekki einu
sinni þekktur í heimalandi sínu. Einu sinni vék
sér að honum samstarfsmaður á bókasafninu í
Buenos Aires þar sem hann vann og sagði hon-
um að fyrir einhverja fáránlega tilviljun væri
maður í alfræðiorðabókinni sem héti nákvæm-
lega sama nafni og Borges. Utan bókasafnsins
vissi enginn hvað hann hét. Verk hans urðu ekki
útbreidd fyrr en á síðari hluta ævi hans.“
Við það má bæta að ef til vill urðu verk Bor-
gesar enn útbreiddari eftir andlát hans og þá
ekki síst fyrir tilstilli Maríu Kodama sem starf-
að hefur þrotlaust eins og stórfljót að því að
breiða út orðstír stóru ástarinnar í lífi sínu.
Neðanjarðarfljót Borgesar
Argentínska skáldið Jorge Luis Borges tók
ungur ástfóstri við Íslendingasögurnar og Ís-
land. Ekkja hans, María Kodama, er nú stödd
hér á landi í tilefni af opnun Cervantes-
setursins, stofnunar um spænsku og spænsk
fræði, en draumur hennar er að hér rísi eitt
þriggja völundarhúsa sem reist verða í minn-
ingu skáldsins á þeim stöðum sem honum
voru hjartfólgnastir.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Ekkjan María Kodama lýsir Borgesi sem húmorista, gríðarlega skemmtilegum í daglegri umgengni, írónískum og fyndnum.
» Ef ég fæ Nóbelsverðlaun-
in verð ég bara nafn á
löngum lista en nú er ég goð-
sögn, maðurinn sem ár eftir
ár fær ekki Nóbelsverðlaun-
in… Hann tók öllu með húm-
or og talaði um langa nor-
ræna hefð fyrir að veita sér
ekki Nóbelsverðlaunin.