Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2007, Page 8

Eftir Geir Svansson
geirsv@internet.is
R
ock’n’Roll: Titillinn hljómar
eins og enn einn söngleik-
urinn í Vesturendanum –
The West End í London.
En, þetta er leikrit eftir
Tom Stoppard (eftir fjög-
urra ára hlé), eitt snjallasta
leikskáld Breta síðustu
áratugina. Og, stykkið var auk þess framleitt og
fyrst sett upp í The Royal Court Theatre, við
Sloane Square, einu róttækasta tilraunaleikhúsi
Breta undanfarin 50 ár. Ekki er svo verra að Tre-
vor Nunn leikstýrir en hann er í hópi reyndustu
leikstjóra á Bretlandseyjum. Eitthvað hlaut því
stykkið að bjóða upp á fleira en gamla rokkslag-
ara.
Það kemur enda á daginn að Rock’n’Roll er
ekki einhlaðinn múr, heldur byggt með útskotum
og hliðarveggjum og óvæntum dyrum og smug-
um.
Á yfirborðinu fjallar leikritið um andóf gegn
bælingu kommúnismans og hugmyndafræðileg
átök í fyrrum Tékkóslóvakíu. Leikritið er til-
einkað Václav Havel, leikskáldi, rithöfundi og
fyrrum forseta Tékkóslóvakíu/Tékklands. Stopp-
ard eignar vini sínum Havel reyndar heiðurinn af
senum sem eiga sér stað í Prag og segist m.a.
hafa fengið hugmyndirnar að þeim úr pólitískum
skrifum Havels, ekki síst úr ritgerð sem heitir
„Réttarhöldin“.
And-rými alræðis
Tími leikritsins nær, á stiklum, frá 1968 til 1990,
fram yfir fall Berlínarmúrsins. Sviðsmyndin fær-
ist á milli Cambridge, þar sem Jan sækir háskóla,
doktorsgráðu og vinskap við Cambridge-
prófessorinn Max, gallharðan marxista, og Prag
þar sem linka alræðisleppstjórnar undir forystu
Alexanders Dubcheks og vaxandi andóf kallar á
innrás Sovíetmanna í þeim tilgangi að kæfa í fæð-
ingu „vorið í Prag“ (sem stóð frá 5. janúar 1968 og
fram til 21. ágúst sama ár).
Leikritið nær yfir Flauelsbyltinguna svoköll-
uðu (sem stóð frá 16. nóvember til 29. desember
1989 – en frelsisfúsar hendur hófu að taka Berl-
ínarmúrinn sundur 9. nóvember sama ár). Þessi
friðsama bylting eða mótmæli enduðu á því að
kommúnistar afsöluðu sér völdum og nýtt lýð-
ræðisafl kom til sögunnar með Václav Havel í
broddi fylkingar.
Sumum kann að finnast þetta uppskrift að
heldur þurru og þungu leikriti, enn einni nafla-
skoðun ’68 kynslóðarinnar og þ(r)áhyggju um
glataðar hugsjónir og tíma. En þótt vissulega sé
tekist á um hugsjónir í leikritinu er svo margt
annað í farangrinum sem veldur því að Rock’n-
’Roll er klassískt leikrit, óbundið þeim tíma og at-
burðum sem vísað er til. Rock’n’Roll fjallar nefni-
lega ekki bara um hugmyndir og hugmyndafræði
heldur fyrst og fremst um samskipti einstaklinga
– þessi blessuðu „mannlegu samskipti“.
Max og Jan standa á átakaásnum sem liggur
milli Cambridge og Prag en vinskapur þeirra
reynist í senn tvíbentur og djúpur. Í Cambridge
er sviðið einatt heimili Max og Eleanor og dóttur
þeirra, blómabarnsins Esme. Þessar fjórar per-
sónur: Jan, Max, Eleanor og Esme eru í raun að-
alpersónur leikritsins og milli þeirra eru gagn-
kvæm tengsl og sterkar taugar.
Leikritið minnir að sumu leyti á klassísk leik-
rit, jafnvel á Kirsuberjagarðinn eftir Tjekov;
þetta á kannski sérstaklega við í þeim þáttum þar
sem sviðið er Cambridge en þá erum við stödd
annaðhvort í borðstofu heima hjá þeim Max og
Eleanor eða í garðinum þeirra. Eins og „kirsu-
berjagarðurinn“ sýnist þessi staður fjarrænn og
kyrrstæður en breytingar og umrót allt í kring
allt að því áþreifanlegt. Samræðurnar, sem Max
leiðir yfirleitt harðri hendi, strigakjafti og írón-
ískum húmor, koma einkum inn á þjóðfélagsmál
en einnig heimspeki, vasaheimspeki, líf og dauða.
Eins og Stoppard er lagið eru samræðurnar afar
skemmtilegar og fyndnar.
Max er einnig miðjan í pólitískum og hug-
myndafræðilegum samræðum í leikritinu. Hann
er marxistinn sem sættir sig við innrásina í
Tékkóslóvakíu og heldur manna lengst tryggð við
Flokkinn: „Ég er eins og síðasti hvíti nashyrning-
urinn!“ Hann er hins vegar ekki kjöldreginn í
leikritinu fyrir og iðrast ekki: „Ég hef ekki gert
neitt sem ég þarf að verja.“
Jan þykist vera marxisti (til að nálgast Max) en
er svo ópólitískur, sér ekki mikinn tilgang í andófi
(kannski er hann ekki alls óskyldur tvífésa Ja-
nusi, guði umbreytinga?) Vinur hans og and-
ófsmaðurinn Ferdinand tekur sér svo svipaða
stöðu og Václav Havel. Jan trúir hins vegar bara
á Rock’n’Roll, telur að ástandið muni skána af
sjálfu sér, og vill ekki horfast í augu við þá skerð-
ingu mannréttinda sem átti sér stað. Hann og
neitar að skrifa undir mótmælaplögg til að
heimta lausn meintra andófsmanna en skrifar svo
að lokum undir Charta 77 yfirlýsinguna en Havel
var einn af þeim sem stóð á bak við hana.
Í raun byggja ofangreindar hugmyndastöður á
deilum sem Havel átti í við tékkneska rithöfund-
inn Milan Kundera og fleiri. Kundera vildi láta
hlutina hafa sinn gang og hélt því fram að inn-
rásin ’68 hefði ekki skert frelsið um of (og vildi
kannski leyfa óbærilegum léttleik tilverunnar að
njóta sín). Havel sakaði Kundera um sjálfsblekk-
ingu en Kundera kallaði „ábyrga“ og harða af-
stöðu Havels „siðræna sýniþörf“. Skoðanir Jans í
upphafi liggja nærri skoðunum Kundera en eftir
því sem á líður færist hann hugmyndalega frá
Kundera og bóhemum yfir til Havels og ábyrgð-
ar.
Rokkrými
Eins og heiti leikritsins gefur til kynna leikur tón-
list og einkum rokkið stórt hlutverk. Þegar Jan
flytur heim til Prag eftir dvölina í Cambridge hef-
ur hann í farteskinu tugi hljómplatna með helstu
rokkurum og sveitum þeirra. Rokkið er hans óp-
íum: hann flýr inn í það og lætur samfélagsmálin
sig litlu skipta. Rokkið er bara rokk í huga hans
en hefur ekkert með andóf að gera. Í þessa hug-
mynd heldur hann þar til öryggislögreglan mölv-
ar allt plötusafnið hans og eftir að hafa setið í
fangelsi fyrir að umgangast andófsmenn.
Ein þeirra hljómsveita sem mikið koma við
sögu í leikritinu er hin erkitýpíska tékkneska
andófshljómsveit The Plastic People of the Uni-
verse, eins konar karnevalísk, forpönkuð rokk-
sveit sem kom fram á sjónarsviðið í Tékkóslóv-
akíu 1968. Sveitin lék þekkt rokklög frá ýmsum
sveitum en samdi líka sín eigin lög og flutti ýmist
á ensku eða tékknesku. Heitið fékk hún úr lagi
eftir Frank Zappa (og The Mothers of Invention)
og dró dám af hljóðheimi hans.
The Plastic People of the Universe (PPU),
skopstælingar þeirra og óheft fjör, var þyrnir í
augum kommúnistastjórnarinnar og hún gerði
sitt til að „útrýma“ sveitinni. Hljómleikar þeirra
(yfirleitt bannaðir og leynilegir) voru stöðvaðir og
æfingahúsnæði þeirra brennt til grunna. Þeir
höfðu á endanum ekkert rými lengur til að tjá sig
og meðlimirnir voru svo fangelsaðir fyrir andóf.
Afstaða Jans, lengi vel, er sú að rokktónlist sé
ekki andóf. Þessi afstaða var ekki óalgeng og Mil-
an Havsa, einn af stofnendum PPU, staðfestir
þetta: Í viðtali heldur hann því fram hljómsveitin
hafi framan af ekki haft sérstakar áhyggjur af
innrás Sovétmanna í ágúst 1968 og hafi ekki með-
vitað unnið gegn kommúnisma – það sem þeir
vildu var frjálst rými innan hins kommúníska
samfélags. En neðanjarðarrokkararnir í PPU
voru auðvitað, eðli málsins samkvæmt, árás á op-
inbera menningu kommúnistastjórnarinnar og
þar kom að þeir höfðu ekkert rými lengur. List-
rænn stjórnandi þeirra, Ivan Jirous var fangels-
aður hvað eftir annað og meðlimir hljómsveit-
arinnar einnig. Havel hélt því fram að
frelsissvipting þeirra væri árás alræðisstjórn-
arinnar „á lífið sjálft“.
Áhugi Havels á rokktónlist er vel þekktur og
hann var sannarlega á því að rokkið gæti haft
áhrif sem andóf. Eftir að hann komst til valda
héldu Rolling Stones táknræna tónleika í Strahov
almenningsgarðinum þar sem kommúnistar
héldu áður sínar stærstu montsýningar.
Það er athyglisvert að þegar Havel er spurður
um upphafið að Charta 77, yfirlýsingunni og
þeirri andófsstarfssemi – eða óformlegu borg-
aralegu framtaki – sem kennd er við hana og stóð
frá 1977 til 1992, vísar hann til fyrsta fundar síns
með Ivan Jirous og kynna af PPU, snemma árs
1976. Havel heyrði í tónlistinni „truflandi galdur
og aðvörun, eitthvað alvarlegt og satt.“ Það var
And(ófs)rýmið rokkar
Nýtt leikrit eftir Tom Stoppard
Leikritið Rock’n’Roll eftir breska leikskáldið Tom Stoppard, sem frumsýnt var í The Royal Court
leikhúsinu í fyrra, hefur fengið athygli, verðlaun og rífandi aðsókn. Rock’n’Roll fjallar um andóf
og hugmyndafræðileg átök í fyrrum Tékkóslóvakíu (og allri Evrópu) frá 1968 til 1990 – og sitt-
hvað fleira. Hér er fjallað um leikritið og umdeildan höfundinn.
Tom Stoppard Hann er þekktur fyrir heimspekileg verk en Rock’n’Roll er pólitískara verk en flest l
» Rock’n’Roll fjallar nefnilega
hugmyndir og hugmyndafræði
og fremst um samskipti einstak
blessuðu „mannlegu samskipti“
8 LAUGARDAGUR 3. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók