Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2007, Blaðsíða 9

afráðið að hann færi á næstu (leynilegu) tónleika
hljómsveitarinnar en áður en af því varð var
sveitin fangelsuð. Upp úr þessu hófst mikil mót-
mælaalda sem náði langt út fyrir Tékkóslóvakíu.
Alræðisstjórnin lét í minni pokann og sleppti
flestum. En Jirous og þrír aðrir hljómsveit-
armeðlimir voru dregnir fyrir rétt um haustið.
Havel var viðstaddur réttarhöldin og skrifaði um
þau áðurnefnda ritgerð „Réttarhöldin“.
Rock’n’Roll er þannig sumpart óður til PPU og
rokktónlistar og þeirrar virkjunar ímyndunar-
aflsins sem í henni getur búið. Hljómsveitin The
Plastic People of the Universe, sem varð í Tékkó-
slóvakíu tákn fyrir andóf og uppreisn, er nú fallin
í gleymsku. Hún gaf þó út á sinni tíð nokkrar
plötur en sumar þeirra er hægt að nálgast á Net-
inu. Margir diskarnir/plöturnar eru býsna sjald-
gæfar í frumútgáfu enda upplagið takmarkað, t.d.
af plötunni Egon Bondy’s Happy Hearts Club
Banned (sem vísar til bælingar og hljómplötu
sem allir þekkja). Ekki er víst að tilraunakennd
og paródísk tónlist PPU falli öllum í geð en for-
saga PPU gefur hráu rokkinu þeirra gildi.
Rokkið gegnir líka praktísku hlutverki í leikrit-
inu og er í raun notað til að skipta milli sena. Við
lok hverrar þeirra skellur á myrkur og rokkið
dunar: „I’ll be your baby tonight“ (Dylan); „It’s
only rock’n’roll“ (Rolling Stones); „I’m waiting
for the man“ (Velvet Underground); „Bring it on
home“ (John Lennon); „Golden Hair“ (Syd Bar-
rett). Tónlistin á gjarnan að einhverju leyti við
kringumstæður í undanfarandi senu. Svo snar-
stoppar tónlistin þegar næsta sena byrjar, þess
vegna í miðju lagi. Stoppard kallar þessar snöggu
senuskiptingar „smash cut“ en þær virka vel;
setja spennu í leikritið og hraða því.
Pan og pípan
The Plastic People of the Universe er ekki eina
rokkfyrirbærið sem Stoppard tekur ofan fyrir:
Andi Syd Barretts, fyrrum forsprakka Pink Flo-
yds, svífur þarna yfir og hann er í vissum skiln-
ingi sá eða það sem opnar leikritið og lokar því.
Fyrstu tónar leikritsins heyrast úr pípu guðsins
Pans sem liggur uppi á garðvegg og leikur og
syngur fyrir sextána ára blómabarnið Esme,
dóttur Max, einmitt þegar Jan ber að garði.
Esme kemst að því síðar að þarna var á ferð
Syd Barrett en hann syngur fyrir hana söng sinn
„Golden Hair“ sem byggir á ljóði eftir James
Joyce. Af átján lögum sem leikin eru í leikritinu
eru tvö merkt Barrett en fimm Pink Floyd. Syd
Barrett var einn af stofnendum Pink Floyd og á
heiðurinn af heitinu. Hann samdi flest laga og
texta á fyrstu LP plötu Pink Floyd, The Piper at
the Gates of Dawn, (1967), og hafði afgerandi
áhrif á hljómheim hljómsveitarinnar.
Barrett þoldi frægðina hins vegar illa. Hann
sökkti sér í neyslu eiturlyfja og trippaði taum-
laust á LSD. Hann varð óviðráðanlegur á tón-
leikum og í samstarfi og var rekinn úr hljómsveit-
inni snemma árs 1968. Hann átti stuttan og
frekar misheppnaðan sólóferil en sneri svo baki
við tónlistinni og gerðist hálfgerður ein-
setumaður í Cambridge, í kjallara í húsi móður
sinnar.
Í „reykulum“ huga sínum, veit blómabarnið
Esme ekki hvort sá Pan sem söng til hennar ofan
af garðveggnum hafi verið raunverulegur eða tál-
sýn. En þegar hún hittir Syd Barrett á förnum
vegi í Cambridge ber hann kennsl á hana og segir
eitthvað á þá leið: „Þetta ert þá þú?“ Hún dáir
Pan/Barrett alla tíð og gleymir ekki söngnum
hans og flautuleik. Alice dóttir hennar fellur
sömuleiðis fyrir Barrett og tekur að sér að
vernda hann, kominn yfir miðjan aldur, fyrir
óprúttnum aðdáendum og papparössum, eins og
Barrett mátti þola í raun og veru í einangrun
sinni í Cambridge. Barrett eða andi hans kemur
síðan við sögu í leikritinu þegar lög hans eða Pink
Floyd eru leikin og svo færir Esme Jan að gjöf
plötu hans Opel.
Syd Barrett er því hálfguðinn Pan í Rock’n-
’Roll, eins konar andi ásta(r) og frjáls blómalifn-
aðar: Það kemur ekki fram fyrr en í síðasta hluta
leikritsins að Pan var einnig staðgengill kollega
síns ástarguðsins Erosar og hafði erindi sem erf-
iði þegar hann flautaði og söng sitt alfegursta lag
fyrir Esme; tuttugu og tveimur árum síðar ná
hún og Jan loksins saman.
Í síðustu senunni í Rock’n’Roll þýðir ein per-
sónan í leikritinu upp úr Plútarki og tilkynnir
„Great Pan is dead!“ (Hinn mikli Pan er dauður).
Það vill svo til að Syd Barrett lést þann 7. Júlí
2006, sextugur að aldri, mánuði eftir frumsýningu
Rock’n’Roll í London. Hugsanlegt er að Stoppard
hafi bætt „dánartilkynningunni“ inn í eftir andlát
Barretts en annars er um að ræða magnaða og
heldur dapurlega tilviljun.
r
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Ljósmynd/© Christopher Felver/CORBIS
leikrit hans.
ekki bara um
i heldur fyrst
klinga – þessi
“
Rock ’n Roll Eins og Stoppard er lagið eru samræðurnar afar skemmtilegar og fyndnar.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. MARS 2007 9
Vorið í Prag, innrás, andóf, Flauelsbylting – fall Múrsins. Rokk og popp, The PlasticPeople of the Universe, Václav Havel, Syd Barrett, Jan, Esme, Max, Eleanor. Hug-
myndafræðilega átök, tilfinningalegar glímur, vinskapur svik, eftirsjá, fyrirgefning, sökn-
uður – ást. Rock’n’Roll spannar vítt svið.
Því má ekki gleyma því að leikritið Rock’n’Roll er afar persónulegt fyrir leikskáldið og
að vissu marki sjálfsævisögulegt. Tom Stoppard eða Tomáš Straussler (f. 1937) á ým-
islegt sameiginlegt með Jan sem átti fyrst að heita Tomas: þeir eru jafnaldra, flúðu báðir
ásamt fjölskyldu frá Tékkóslóvakíu og urðu báðir „enskir skólastrákar“. Það mætti líka
segja manni að Tom og Jan hafi ekki ólíka afstöðu í pólitík og hvorugur séu ginnkeyptir
fyrir hugmyndafræðilegum rétttrúnaði. Báðir taka þó á endanum upp ábyrga afstöðu
gegn kúgun og óréttlæti í anda Havels. Sá grundvallar munur er á þeim að Tom sneri
aldrei aftur til heimalands síns. Nema þá núna, í skáldskap…
Stoppard er talinn í hópi bestu leikritaskálda Breta og er gjarnan nefndur í sömu
andrá og Harold „nóbelskáld“ Pinter, David Hare, og Michal Frayn. Framan af voru verk
Stoppards oft tengd absúrdleikhúsinu eða leikhúsi fáránleikans (Beckett og Pinter), að
guði gengnum. En „tilvistarangistin“ hjá Stoppard er svo húmorísk að hún hættir að
vera tragíkómísk eins og t.d. hjá Beckett og Pinter.
Meðal þekktra leikrita Stoppards mætti nefna Rozencrantz and Guildenstern are Dead;
The Real Inspector Hound; Jumpers; Travesties; og 15-Minute Hamlet. Meðal kvikmynda-
handrita hans eru: Brazil (Terry Gilliam); Empire of the Sun; Shakespeare in Love;
Enigma.
Þótt Rock’n’Roll sé ekki alfarið pólitískt leikrit er það engu að síður pólitískara en
flest leikverk Stoppards hingað til. Hann hefur þó tekið and-kommúníska afstöðu áður og
fjallað um andóf gegn kúgun í ýmsu samhengi. Stoppard er þó þekktari að því að fjalla
um heimspekileg málefni í leikritum sínum en þau tekur hann gjarnan húmorískum tök-
um, með snjöllum orðaleikjum og sjónrænu skensi.
Stoppard hefur reyndar verið gagnrýndur fyrir að vera of vitsmunalegur og ekki nógu
„samfélagslegur“ í leikritum sínum. (Þess má þó geta að Stoppard hefur um árabil verið
virkur í baráttu gegn óréttlæti og látið til sín taka á vegum mannréttindasamtakanna
Amnesty International, m.a. til að styðja andófsmenn í Tékkóslóvakíu) Andkommúnísk af-
staða Stoppards varð til þess að stjórnendur The Royal Court Theatre snupraðir í fyrra
fyrir að frumsýna leikrit eftir Tom Stoppard á hálfrar aldar afmæli leikhússins, þar með
væri brotin vinstri sinnuð og róttæk stefna Royal Court.
And-kommúnískur andófsmaður
The Royal Court-leikhúsið hóf starfsemi sína árið 1956 og átti því 50 ára afmæli í fyrra.Leikhúsið er ekki jafn hefðbundið og heitið gæti gefið til kynna: Þessi „konunlega
hirð“ hefur frá stofnun rokkað bátnum með róttækum leikritum og leikhússtarfi. The Royal
Court hefur með starfsemi sinni og einkum framan af haft veruleg áhrif og valdið fleiri en
einum straumhvörfum í menningarlífi Bretlands. Leikhúsið hafði meira að segja veruleg
áhrif á lög og venjur um tjáningarfrelsi.
The Royal Court er þekkt úti um allan heim fyrir starfsemi sína. Það hefur nær frá upp-
hafi rekið ritsmiðju fyrir ung og verðandi leikskáld. Úr þessari ritsmiðju hafa sprottið mörg
af mikilvægustu leikskáldum Bretlands, t.d. Caryl Churchill (sem hefur skrifað 17 leikrit
fyrir Royal Court) og Edward Bond, en hann var í fyrstu ritsmiðju leikhússins sem fór af
stað 1958. Rithöfundarnir Howard Brenton, Joe Orton, Woile Soyinka, Ann Jellicoe, Sam
Shepard og Mary Oalley fengu sína fyrstu leikhúsreynslu í Royal Court. Sama gildir um
Andreu Dunbar og Hanif Kureishi.
Tónninn var sleginn strax fyrsta starfsárið þegar leikhúsið setti upp tímamótaleikritið
Don’t Look Back in Anger eftir John Osborne, einn af hinum „reiðu ungu mönnum“ (í hópi
listamanna) eftirstríðsáranna. Leikritið er sagt marka upphafið af bresku nútímaleikhúsi.
Listrænn stjórnandi Royal Court tók leikritið til sýninga en því hafði áður verið hafnað
hvarvetna, m.a. af Sir Laurence Olivier heitnum. Leikritið fékk afleita dóma og vakti
ómælda hneykslun. Þarna var í fyrsta sinn í leikhússögu landsins verkamaður í aðal-
hlutverki. Leikritið fjallaði s.s. um líf „venjulegs“ fólks! Ósvífnin reið ekki við einteyming
því að á sviðinu stóð, fólki til ama og angistar og eins og ekkert væri sjálfsagðara, strau-
bretti!
Það er kannski tímanna tákn að The Royal Court hefur nú yfirtekið starfsemi tveggja
þekktra leikhúsa á The West End: The Duke of York Theatre og Ambassadors-leikhúsið.
Það sem áður þótti siðlaus undirróður og guðlast er nú lesið í háskólum og sýnt úti um heim
allan. Eftir 50 ára starfsemi er The Royal Court Theatre enn frjótt og kvikt tilraunaleikhús.
The Royal Court hélt upp á 50 ára starfsafmælið í fyrra, árið 2006, með því að setja upp
leikritið Rock‘n’Roll eftir Tom Stoppard og klassískt leikrit Samuels Becketts Krapp’s Last
Tape með Harold Pinter í aðalhlutverki.
Konungleg hirð í 50 ár