Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2007, Side 12

Eftir Jón Ólafsson
jonolafs@bifrost.is
Þ
ór Whitehead prófessor
beitir gamalkunnu hjálp-
ræði hreintrúarmannsins í
grein sem hann gefur hinn
biblíulega titil „Af ávöxt-
unum skuluð þér þekkja
þá“ hér í Lesbók Morg-
unblaðsins laugardaginn
20. janúar síðastliðinn. Þar sakar Þór mig um
óheiðarleg vinnubrögð í skrifum mínum um
kommúnisma og kalda stríðið og segir mig
beita blekkingum og lygum í greinum mínum
í Lesbókinni 7. október og 18. nóvember. Gíf-
uryrðum prófessorsins kann að vera ætlað að
breiða yfir veikan málstað. Það er engu líkara
en maðurinn telji sig vera í heilögu stríði, en
stríðsandinn gerir grein hans vægast sagt
ruglingslega. Þór er mjög í mun að „sanna“ að
(a) Kommúnistaflokkur Íslands hafi safnað
vopnum, (b) félagar í honum hafi fengið þjálf-
un í hermdarverkum í Moskvu sem þeir áttu
að beita í baráttu sinni á Íslandi, (c) flokk-
urinn hafi staðið fyrir skipulögðum ofbeld-
isverkum, (d) íslenskir kommúnistar og sósí-
alistar hafi skapað hættu fyrir stjórnvöld sem
réttlætti að þau létu sérstaka leynilega eft-
irlitsstofnun fylgjast með þeim allt fram á átt-
unda áratug síðustu aldar.
Ég hef áður sýnt fram á að rök Þórs fyrir
þessum skoðunum eru hæpin og heimildir
hans rýrar. Ég hef einnig bent á að hann rugl-
ar stöðugt saman raunverulegri ógn og and-
rúmslofti tímabilsins sem hann fjallar um. Þá
er heimildarýni hans áfátt. Hann leggur ofur-
áherslu á heimildir sem falla að því sem hon-
um er svo í mun að sýna fram á, en hefur eng-
an áhuga á heimildum sem stríða gegn
skoðunum hans.
Hvað sýna heimildir?
Á fjórða áratug síðustu aldar og áratugunum
eftir seinni heimsstyrjöld var andrúmsloft
stjórnmála lævi blandið á Vesturlöndum.
Heimshreyfing kommúnista vakti ótta víða
um lönd, og sá ótti var í augum margra stað-
festur í lok styrjaldarinnar þegar Sovétríkin
kröfðust óskoraðs valds í þeim hluta Evrópu
sem þeir lögðu undir sig við sigurinn á Þjóð-
verjum. Engum þarf að koma á óvart að ís-
lensk stjórnvöld hafi óttast kommúnista hér á
landi, einkum á fjórða áratugnum þegar
kreppuástand leiddi til harðra vinnudeilna og
endurtekinna átaka verkalýðs og yfirvalda. Á
fyrri hluta fjórða áratugarins drógu komm-
únistar ekki af sér og beittu herskáum aðferð-
um til að auka áhrif sín í verkalýðs- og stétt-
arfélögum. Nú, þegar þetta tímabil óttans er
löngu liðið, er hinsvegar eðlilegt að spyrja
hvort sú mynd sem heimildir gefa af starfs-
háttum, hugsun og menningu íslensku vinstri-
hreyfingarinnar geti breytt skilningi okkar á
henni eða auðgað hann.
Þegar sovéskar heimildir um komm-
únistaflokka urðu aðgengilegar á síðasta ára-
tug, kom á daginn að íslenskir kommúnistar
og sósíalistar þáðu um langt árabil fjárhags-
lega aðstoð frá Sovétríkjunum. Um þetta eru
til miklar og ítarlegar heimildir sem segja
merkilega sögu um náin tengsl við Moskvu-
valdið.1
Eins komu fram heimildir sem sýndu að
Kommúnistaflokkur Íslands, sem var aðili að
Alþjóðasambandi kommúnista, Komintern,
og þar með deild í heimsflokki kommúnista,
mótaði stefnu sína að mestu í nánu samráði
við Komintern og bar margar helstu ákvarð-
anir undir sambandið, óskaði eftir ráðlegg-
ingum þess og leitaðist við að fylgja fyr-
irmælum þess.2
Enn hafa hinsvegar engar heimildir fundist
í sovéskum skjalasöfnum um vopnasöfnun,
bein byltingaráform (jafnvel á róttækasta
tíma Kommúnistaflokksins hét það að flokk-
urinn ynni að því að gera „massana“ róttæk-
ari3), neðanjarðarstarfsemi, hermdarverk eða
þjálfun íslenskra kommúnista til slíkra verka.
Vopn kommúnista
Í fyrri Lesbókargrein minni benti ég á að Þór
Whitehead blandi saman tveimur atburðum í
ritgerð sinni „Smáríki og heimsbyltingin“
sem birtist í tímaritinu Þjóðmálum síðastliðið
haust. Annarsvegar heimild um að Félag
ungra kommúnista hafi kosið nefnd 1924 til að
gera tillögur um íþróttastarfsemi og vopna-
burð í félaginu, hinsvegar stofnun Varnarliðs
verkalýðsins á vegum félaga í Komm-
únistaflokki Íslands 1932 (bls. 58). Eina heim-
ild hans um að kommúnistar hafi safnað vopn-
um er „staðfesting“ Þorsteins Péturssonar,
sem var félagi í Kommúnistaflokki Íslands, á
því að 15 ónafngreindir menn hafi gert það ár-
ið 1924. Þór hefur engar frekari heimildir um
vopnasöfnun á þriðja áratugnum, aðeins orð-
róm um skotæfingar á fjórða áratugnum og
áhyggjur forystumanna í Sjálfstæð-
isflokknum af því að kommúnistar hefðu hlot-
ið þjálfun í vopnaburði í Moskvu (bls. 59) og
kynnu að beita vopnum í baráttu sinni. Hann
fullyrðir einnig að með stofnun Varnarliðs
verkalýðsins hafi „leynilegt bardagalið
flokksins“ verið „að koma upp á yfirborðið“
og gefur í skyn að Kominternskipun hafi legið
þar að baki (bls. 58). Með því að rugla saman
bollaleggingum Félags ungra kommúnista og
stofnun Varnarliðs verkalýðsins átta árum
síðar, reynir Þór að búa til vopnaðan her úr
þessum skringilega söfnuði, sem bjó sig að
hans sögn undir átök við lögregluna með „jap-
anskri glímu og hnefaleikum“ auk þess sem
hann stundaði „göngu- og íþróttaæfingar að
hernaðarsið“ (bls. 59).
Nú er það staðreynd, og um það vitna heim-
ildir sem Þór ýmist misskilur eða rangtúlkar,
að Komintern mælti ekki með stofnun leyni-
deildar á Íslandi og margir harðlínumenn í
flokknum, sem drukkið höfðu í sig réttlínuna í
Moskvu, töldu rangt að stofna slíka deild og
líklegt að hún fældi mögulega fylgismenn frá
flokknum.4 Þeir héldu hinsvegar, rétt einsog
forystumenn Kominterns á fyrri hluta fjórða
áratugarins, að harðsnúin stefna, sem „af-
hjúpaði“ sósíaldemókrata sem stéttsvikara og
„sannaði“ fasískt eðli borgarastéttarinnar,
eins og það var orðað, væri líkleg til árangurs
og myndi auðvelda kommúnistum að ná und-
irtökum í verkalýðsfélögum.5 Svo var þó ekki,
enda var blaðinu snúið við 1934.6
Það var vissulega heitt í kolunum á fyrri
hluta fjórða áratugarins. Átök urðu á milli
verkalýðs og lögreglu og vísast gengu ein-
hverjir um í grófum skyrtum og með barefli.
Það þjónaði hinsvegar ekki markmiðum
flokksins, eða Alþjóðasambands kommúnista
að stunda neðanjarðarstarfsemi eða skipuleg
hermdarverk á Íslandi. Kommúnistaflokkur
Íslands var löglegur stjórnmálaflokkur sem
starfaði fyrir opnum tjöldum, ekki ólögleg
hreyfing eins og til dæmis Kommúnistaflokk-
ur Finnlands og nokkrir aðrir evrópskir
kommúnistaflokkar sem stunduðu af þeim
sökum leynilega starfsemi.7
Þjálfun í hernaði
Þór hefur nokkrum sinnum gengið svo langt
að halda því fram að ég hafi „stungið undan“
heimild um hernaðarlega þjálfun í Moskvu.
Ég læt öðrum eftir að dæma af hvaða rótum
slík þráhyggja er sprottin. Heimildin er setn-
ing í dagbókum Andrésar nokkurs Straum-
lands frá Moskvudvöl hans 1930–1931, en ég
fjalla ítarlega um dagbókina í Kæru félögum.8
Í dagbókinni kemur fram að Andrés og sam-
nemendur hans hafi fengið leiðsögn í meðferð
vopna. Ég hef bent á að slík þjálfun breyti
engu um það að námið í flokksskólunum var
pólitískt uppeldi og innræting. Það er raunar
merkilegt að Þór skuli leggja slíka áherslu á
að ég reyni að leyna þessu. Í æviminningum
margra fyrrum nemenda Kominternskólanna,
sem eru vel þekktar meðal þeirra sem hafa
kynnt sér starfsemi skólanna, er að finna frá-
sagnir af íþrótta- eða líkamsþjálfun með hern-
aðarlegu ívafi.9 Í sumum tilfellum er sagt frá
meðferð skotvopna, stundum reiðmennsku
eða margvíslegri líkamsþjálfun úti við. Þór er
eini höfundurinn um þessi efni sem hefur gert
slíka þjálfun að aðalatriði mér vitanlega og
haldið því fram að hún sanni eitthvað um eðli
námsins eða hlutverk nemendanna að því
loknu. Staðreyndin er auðvitað sú að þetta er
algjört aukaatriði og styður alls ekki fullyrð-
ingar Þórs um skipulagt ofbeldi kommúnista
hér á landi. Á sama hátt er útilokað að sjá að
íþróttaþjálfun kommúnista í Reykjavík geti
talist rök fyrir því að þeir hafi verið að und-
irbúa valdarán eða byltingu. Christian Hilt,
sem var um tíma forstöðumaður Norð-
urlandadeildar Vestur-háskólans svonefnda
skrifaði skýrslu um starfsemi hennar þegar
hún hafði starfað í fimm ár og þar kemur fram
að gert var ráð fyrir „vissri hernaðarlegri
þjálfun“ til viðbótar við kommúnistafræðin
sem nemendur stunduðu. Samantekt Hilts
sýnir hinsvegar ljóslega að tilgangur námsins
var að þjálfa unga kommúnista sem urðu
„flokksfúnksjónerar“ á heimaslóðum. Hlut-
verk þeirra var með öðrum orðum að skipu-
leggja starf flokksdeilda, stunda áróðursstörf
og ritstýra blöðum, en ekki hryðjuverk,
manndráp eða barsmíðar.10
Það er mikilvægt nú, rétt eins og það var á
fjórða áratugnum að gera greinarmun á póli-
tík og terrorisma. Vissulega hafa alltaf verið
til hreintrúarmenn sem neita að gera þennan
greinarmun, og telja alla andstæðinga sína
terrorista. En það er fulllangt gengið að ætl-
ast til þess að sögulegt mat sé háð sömu for-
sendum og pólitískar æsingar samtímans.
Einn vandi Þórs Whitehead er sá að hann get-
ur ekki slitið sig frá tímanum sem hann fjallar
um og er því heltekinn af atburðarásinni og í
raun þátttakandi í henni. Röksemdir hans
markast af sömu ástríðunni og einkenndi
stjórnmálabaráttu tímabilsins og slíkt dregur
Heilagt stríð
„Hann leggur ofuráherslu á heimildir sem
falla að því sem honum er svo í mun að sýna
fram á, en hefur engan áhuga á heimildum
sem stríða gegn skoðunum hans,“ segir
greinarhöfundur um Þór Whitehead en þeir
hafa deilt um það hvort hætta hafi stafað af
kommúnistum hér á landi í kalda stríðinu.
12 LAUGARDAGUR 3. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók