Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2007, Blaðsíða 4

Jonathan Franzen „Ísland. Veistu það, að fyrir mér er Ísland Sjálfstætt fólk og Sykurmolarnir. Fyrsta platan þeirra kom mér í gegnum seinni hluta níunda áratugarins. “
Eftir Birnu Önnu Björnsdóttur
bab@mbl.is
J
onathan Franzen er án efa einn
umtalaðasti bandaríski rithöf-
undur sinnar kynslóð-
ar.Skáldsaga hans The Correc-
tions, sem kom út árið 2001,
hlaut gríðargóðar viðtökur
gagnrýnenda og lesenda og er
undantekningarlítið ofarlega á
listum yfir bestu bandarísku skáldverk síðari
ára. Franzen hlaut bandarísku bókmennta-
verðlaunin árið 2001 fyrir The Corrections og
bókin var á metsölulistum hér í landi mánuðum
saman auk þess sem hún hefur verið þýdd á um
30 tungumál.Franzen hefur skrifað tvær aðrar
skáldsögur, Twenty-SeventhCity sem kom út
árið 1988 og Strong Motion sem kom út árið
1992. Þær hlutu báðar sæmilegar viðtökur en
ekkert í líkingu við þriðju skáldsögu hans.
Franzen þykir þar að auki fær samfélags-
rýnir og hefur gert talsvert af því að skrifa
greinar og ritgerðir. Árið 2004 gaf hann út
greinasafnið How to be Alone þar sem er að
finna ritgerðir sem margar höfðu birst áður,
þar á meðal í tímaritunum Harpeŕs og The
New Yorker. Nú í haust gaf hann svo út
fimmtu bók sína, The Discomfort Zone, sem er
einnig ritgerðasafn en í þetta sinn með sjálfs-
ævisögulegu ívafi.
Þær greinar Franzen sem vekja einna mesta
athygli og umræðu eru þær sem fjalla um bók-
menntir. Árið 1996 birti tímaritið Harpeŕs
forsíðugrein eftir Franzen undir yfirskriftinni
„Perchance to Dream“ þar sem hann fer mik-
inn um stöðu bandarísku skáldsögunnar. Sú
grein má segja að hafi komið honum all ræki-
lega á kortið í bandarískri bókmenntaumræðu
og er vafalaust ennþá hans þekktasta. Þar lýsir
hann meðal annars þeirri skoðun sinni að
menningin og samtíminn séu orðin með þeim
hætti að skáldskapur sé að verða jaðarform
sem er sífellt meira á skjön við tíðarandann.
Þannig nái bókmenntirnar ekki að fanga veru-
leikann eins og hann blasir við og þar með sé
lestur bókmennta á því undanhaldi sem raun
ber vitni. Franzen segir margt fleira í þessari
ritgerð – viðrar þar meðal annars áhugaverðar
hugmyndir um lesandann og þátt hans þegar
kemur að bókmenntum – en í þeirri háværu
umræðu sem spannst í kjölfar ritgerðarinnar
sat eftir mynd af Franzen sem uppfyllir marga
klisjuna um unga metnaðarfulla rithöfundinn.
Það er að segja náunga sem finnst heimurinn,
tíðarandinn, og menningin komin að fótum
fram og að aðeins listin geti bjargað málunum,
og þar á meðal sú list sem hann mun sjálfur
skapa.
Móðgaði sjónvarpsdrottninguna
Ímynd Franzens sem listræns elítista festist
enn frekar í sessi þegar hann varð fyrir því að
styggja sjónvarpsdrottninguna Opruh Win-
frey. Skömmu eftir að The Corrections kom út
barst Franzen boð frá Winfrey um að bókin
yrði tekin inn í bókaklúbb hennar. Slíkt er
nokkuð sem flesta höfunda og útgefendur
dreymir um enda er klúbbur Winfrey eitt, ef
ekki allra, áhrifamesta bóksölubatterí landsins
og boði um að taka þátt gjarnan líkt við að
vinna feitan lottópott. Í viðtölum við Franzen,
eftir að honum barst boðið en áður en bókin var
formlega tekin inn í klúbbinn, lýsti hann efa-
semdum um að vera bendlaður við klúbb sem
snerist um markaðssetningu og að á bókina
yrði sett lógó klúbbsins og svo framvegis. Win-
frey móðgaðist við þetta og dró boð sitt til baka
svo úr varð talsvert fjölmiðlamál. Í þeirri
hringiðu var því yfirleitt lýst sem svo að Fran-
zen hefði í listrænum hroka sínum afþakkað
boð Winfrey. Franzen hefur síðar sagt að hann
hafi alls ekki ætlað sér að segja nei við boði
hennar, hann hafi bara talað ógætilega og
kennir reynsluleysi sínu í fjölmiðlaframkomu
um.
Bæði gagnrýndur neðanfrá og ofanfrá
Þetta var þó ekki í fyrsta sinn sem Franzen
taldi fjölmiðla taka orð sín úr samhengi. Í inn-
ganginum að How to be Alone segir Franzen
frá því að vegna upphrópana í fjölmiðlum um
hina alræmdu Harpeŕs ritgerð frá árinu 1996
hafi fólk upp til hópa misskilið efni hennar.
Fólk teldi hann hafa haldið því fram að þeim
sem skrifuðu skáldskap bæri skylda til að tak-
ast á við samtímann, samfélagsleg málefni
osfr., og að aðeins þannig gætu bókmenntirnar
átt erindi. Hann segist ítrekað hafa þurft að
benda á að ritgerðin snerist einmitt um að
hann hefði „fallið frá því að finnast [hann] bera
samfélagslega ábyrgð sem rithöfundur og
byrjað að skrifa skáldskap ánægjunnar vegna.“
Í sama inngangi lýsir hann því svo hvernig hon-
um leið þegar hann tók fram ritgerðina marg-
umtöluðu og það rifjaðist upp fyrir honum hvað
hann hefði í raun verið reiður og „strangtrúað-
ur“ ungur maður. Hann hefði verið náungi af
því tagi sem þótti það áhyggjuefni – sem mætti
leggja að jöfnu við yfirvofandi endalok heims-
ins – hvað Bandaríkjamenn gláptu mikið á
sjónvarp en lásu lítið af Henry James. „Ég var
einn af þessum brjálæðingum sem sannfæra
sjálfa sig um það að úr því að heimurinn deilir
ekki trú þeirra (sem í mínu tilfelli er trú á
skáldskap og bókmenntir) þá hljóti heimsendir
að vera í nánd,“ skrifar hann og segist hafa orð-
ið vandræðilegur yfir því hvað sú örvænting
sem litaði hugsun hans á þessum tíma hljómar
á köflum yfirlætislega. Hann segist hinsvegar
standa við meginefni ritgerðinnar sem hann
birtir endurskoðaða í bókinni undir heitinu
„Why Bother“. Hann tekur fram að hann hafi
ekki endurskoðað ritgerðina til að hlífa sjálfum
sér (og birtir hrikalegan bút úr henni því til
staðfestingar) heldur til að hlífa lesendum. Rit-
gerðasafnið í heild segir hann svo vera tilraun
Þið hafið staðið ykkar
Þegar Jonathan Franzen var kominn í öng-
stræti með skáldsögu sína The Corrections
urðu tvær bækur til þess að hann ákvað að
gerast öðruvísi rithöfundur. Önnur þeirra
var Sjálfstætt fólk. Franzen sagði blaða-
manni frá þessu og fleiru í samtali sem þau
áttu á heimili hans í New York.
4 LAUGARDAGUR 10. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók