Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2007, Side 5

Ljósmynd: Greg Martin
til að rekja ákveðna hugarfarsbreytingu en að
„reiði og einangrun hafi breyst í sátt, og jafnvel
fögnuð, yfir því að lesa og skrifa bókmenntir“.
En Franzen hefur ekki bara verið gagn-
rýndur „neðanfrá“ heldur líka „ofanfrá“. Í
fyrravetur birti tímaritið Harpeŕs forsíðugrein
eftir Ben Marcus, rithöfund og forstöðumann
meistaranáms í skapandi skrifum við Columbia
háskóla í New York, undir háðsku yfirskrift-
inni: „Tilraunamennska í skáldskap er á góðri
leið með að gera út af við útgáfubransann, Jo-
nathan Franzen, og lífið eins og við þekkjum
það“. Þar beinir Marcus hvössum spjótum að
Franzen og þá fyrst og fremst að málflutningi
hans í ritgerðinni Mr. Difficult frá árinu 2002
(sem er einnig að finna í How to be Alone). Þar
lýsir Franzen tvennskonar höfundum, status-
höfundum – sem skapa verk á listrænum for-
sendum eingöngu, óháð því hvort fólk fái notið
þeirra – og samnings-höfundum – sem leggja
til orð/setningar/sögur í því skyni að tengjast
lesendum sem síðan taka þessi orð/setningar/
sögur, púsla þeim saman og njóta. Franzen
segist sjálfur aðhyllast síðarnefnda nálgun.
Marcus gagnrýnir Franzen fyrir að ráðast
gegn tilraunamennsku í skáldskap og þeim fá-
menna (og meinlausa) hópi sem leggur sig fram
við að reyna á þanþol bókmenntaformsins.
Fyrir mér er Ísland Sykurmolarnir
og Sjálfstætt fólk
Það var með nokkurri eftirvæntingu sem ég
hélt uppeftir Manhattan á fund Jonathan
Franzen. Það má halda því til haga að ég er
mikill aðdáandi The Corrections og afar hrifin
af báðum ritgerðasöfnunum hans. Þegar ég
sagði nokkrum kunningjum mínum hér í borg
að ég væri að fara að hitta hann voru við-
brögðin þessi: „Í alvöru, vá, ég dýrka bæk-
urnar hans! En er hann ekki nett ... jah, öm-
urleg týpa?“ Þegar ég spurði nánar út í hvað
þau ættu við þá vísuðu þau í Opruh-málið, Har-
peŕs-málið, viðtöl sem þau höfðu lesið og líka
„bara svona eitthvað sem maður hefur heyrt í
bænum“.
En Lesbókin er auðvitað ekki vettvangur
fyrir slíkar dylgjur og því skulum við halda
áfram og koma okkur á staðinn. Franzen tekur
á móti mér á heimili sínu, fallegri íbúð ofarlega
í háu fjölbýlishúsi. Hann er áberandi vingjarn-
legur og ég trúi því að honum sé alvara þegar
hann lýsir áhyggjum sínum yfir kaffinu. „Ég
skal gera nýtt ef þetta er eitthvað skrýtið,“
segir hann um leið og hann réttir mér bollann.
„Í alvöru,“ ítrekar hann, „ég er ennþá að venj-
ast þessari vél“.
„Ísland, Ísland,“ segir hann svo þegar við
setjumst við borðstofuborðið. Það stendur við
glugga og út um hann blasir við glæsilegt út-
sýni yfir stórborgina. „Ísland. Veistu það, að
fyrir mér er Ísland Sjálfstætt fólk og Syk-
urmolarnir.“
Já er það, hlustaðirðu á Sykurmolana?
„Fyrsta platan þeirra kom mér í gegnum
seinni hluta níunda áratugarins. Ég hafði gefist
upp á popptónlist, fannst ekkert í gangi, svo las
ég grein þar sem minnst var á Sykurmolana...“
Hann stekkur á fætur, fer að plötuskápnum
og dregur þar út skærgrænt umslag, Lifés Too
Good, og kemur með plötuna að borðinu.
„Þetta er alveg frábær tónlist! Björk er auð-
vitað ofsalega hæfileikarík, en mér finnst þetta
samt skemmtilegra en það sem hún hefur síðan
gert. Hinn söngvarinn, hvað sem hann nú heitir
aftur... “
– Einar?
„Já, Einar, hann er með svo æðislegan húm-
or. Og hvert einasta lag, algjör poppsnilld, tíu
meiriháttar lög. Þetta, plús Sjálfstætt fólk, frá
svona litlu landi, þið hafið staðið ykkar plikt
fyrir 20. öldina. Og ég er viss um að þið eigið
miklu meira til... “
Þú heldur semsagt líka upp á Sjálfstætt fólk?
„Já, ég las hana á seinni hluta tíunda áratug-
arins. Þetta var á þeim tíma sem ég var að
byrja upp á nýtt með The Corrections. Ég
henti öllu sem ég hafði skrifað og var að reyna
að verða öðruvísi rithöfundur. Tvær bækur
höfðu þá mest áhrif á mig. Sjálfstætt fólk og
bók Kenzaburo Oe, A Personal Matter. Stund-
um þegar maður er kominn í öngstræti og
heldur að maður getur ekki orðið spenntur yfir
neinu, þá kemur eitthvað sem gerir mann
svona líka ofboðslega spenntan. Og fyrir mig,
þegar ég var fastur með The Corrections, þá
voru það einkum þessar tvær bækur.“
Hvað var það við Sjálfstætt fólk sem snerti
við þér?
„Hvað textinn er safaríkur og sagan. Þetta
er bók um 20. öldina. Og það er ekki fyrr en
maður er búinn með svona 2/3 af bókinni sem
maður uppgötvar að já, þetta er bók um 20. öld-
ina. Þetta er stórkostleg bók um 20. öldina. Og
frá svo frábærlega ólíkindalegu sjónarhorni.
Að hægt sé að skrifa bók um – hún er auðvitað
um fullt af hlutum – en bók sem er í kjarna sín-
um um hlutskipti og þjáningu einstaklingsins í
nútímanum, að hægt sé að gera þetta með því
að segja sögu fjárbónda, af mikilli nákvæmni,
það var algjör uppgötvun. Að það þurfi ekki að
kalla til sögunnar þjóðhöfðingja eða flókin al-
þjóðleg samsæri, að allt þetta geti haldið sig
lengst í bakgrunni og að þú getir samt, og
kannski enn frekar, komist að því sem skiptir
mestu máli.“
Gömlu gildin stóðu í vegi fyrir
neyslusamfélaginu
The Corrections er saga einnar fjölskyldu en
fjallar líka almennt um samfélagið á þeim tíma
sem hún gerist. Annars vegar þau gildi sem
foreldrarnir hafa í hávegum og hinsvegar þau
sem uppkomin börn þeirra aðhyllast og hvern-
ig þetta tvennt skarast hrikalega.
„Já, fullt af fjölskyldum gekk í gegnum mjög
svipaða hluti á þessum tíma, um og upp úr lok
sjöunda áratugarins. Það losnaði um eitthvað
og einhverju var kastað burt. Þessi gamla trú á
nýtni, alvarleika, tryggð og að vinna vel án þess
að fá strax umbun upp í hendurnar... þetta hug-
arfar var afgreitt sem gamaldags og bælt. Að
sumu leyti gerðist þetta vegna þeirrar hug-
myndafræði sem festi sig í sessi á sjöunda ára-
tugnum, og að sumu leyti, tel ég, þá gerðist
þetta vegna uppgangs markaðsaflanna. Þessi
gömlu gildi stóðu í vegi fyrir neyslusamfélag-
inu. Sem er nokkuð sem var alls ekki ljóst á
þeim tíma. Fólk hugsaði með sér: Við erum að
berjast af lífi og sál við pólitískt íhald. En þótt
furðulegt sé þá var kynslóð foreldra minna, eft-
ir á að hyggja, alvarlegri og framsæknari í
sinni pólitík en sú samfélagsgerð sem tók við
og snýst um neyslu og að láta allt eftir sér. “
Persónur eru ekki tæki
til að koma skilaboðum áleiðis
Geturðu lýst nánar því sem gerðist, og því sem
þú gerðir, þegar þú ákvaðst að gerast öðruvísi
rithöfundur.
„Já. Eitt af því sem veitti mér svo mikinn
innblástur við að lesa Oe og Laxness var hvern-
ig þeim tekst að endurspegla heildarmyndina í
hinu smáa. Með því græðir maður alveg hreint
ofboðslega djúpa persónulega tengingu og
tekst að skapa persónur sem eru þrívíðar og
raunverulegar en ekki bara tæki til að koma
samfélagslegum skilaboðum manns á fram-
færi. Ég var í raun að uppgötva mjög augljósa
hluti, eitthvað sem höfundur skáldskapar á allt-
af að hafa í huga. Og það er ekki eins og fyrstu
bækurnar mínar tvær hafi alveg verið lausar
við ágætar persónur. En af því að þær náðu
ekki til þess breiða hóps sem ég vildi þá hugs-
aði ég með mér: Ó, ég verð að skrifa eitthvað
ennþá mikilvægara. Ég verð að beina sjónum
mínum að málum sem eru ennþá meira ár-
íðandi samfélagslega, þannig næ ég athygli
fólks. Með þessu hugarfari var ég búinn að
koma mér út í alveg klikkaða aðstöðu þar sem
ég sat uppi með bók sem var ekki nokkur leið
að skrifa. Hún hefði þurft að vera fimmþúsund
síður til að ná utan um alla þessa hluti. Síðan
áttaði ég mig auðvitað á því að því að öll reynsla
er háð hlutlægu mati einstaklingsins. Og það
var frábært að rekast á tvær bækur þar sem
sýnt var fram á það af slíkri snilld“.
Ég er miðjumaður
Snúum okkur að bókmenntaumræðunni hér og
þinni stöðu innan hennar. Er ekki einkennilegt
að hafa á undanförnum árum sætt áberandi op-
inberri gagnrýni bæði fyrir að vera of hámenn-
ingarlegur og fyrir að vera of lágmenning-
arlegur?
„Nei, það er ekki svo einkennilegt því ég er
miðjumaður. Svona fer fyrir miðjumönnum.
Þessi mál byggjast reyndar á því að hlutir sem
ég sagði og skrifaði voru teknir úr samhengi og
þannig lít ég á stöðuna sem pirraður rithöf-
undur. Ég viðurkenni samt fúslega að ég kalla
þetta vísvitandi fram. Og ástæða þess að ég
kalla þetta fram er að mér er illa við öfgar. Að
mínu mati er flest fólk, fólkið sem mér þykir
vænt um, fólkið sem ég skrifa fyrir, meira og
minna statt á einhverskonar skynsamlegri
miðju. Og þessu fólki finnst stundum eins og
það sé gleymt eða að það sé traðkað á því af
þeim sem halda fram öfgunum sín hvorum
megin frá. Ég reyni vísvitandi að halda uppi
vörnum fyrir þessari miðju.“
Hefurðu skoðun á því af hverju umræðan um
hámenningu og lágmenningu verður oft á tíð-
um jafn heit og raun ber vitni?
„Í Bandaríkjunum held ég að það sé meðal
annars vegna þess að allt tal um stéttir og
stéttaskiptingu er tabú. Þess vegna er talað um
stéttir undir öðru yfirskini og þetta er ein leið
til þess. Hvað bókmenntirnar varðar þá held ég
að allir þeir sem fást við alvarlegar bókmenntir
séu frústreraðir yfir því hversu langt við erum
komin út á jaðarinn. Og þegar svo er komið er
verður lítið pláss fyrir skiptar skoðanir. Sumir
segja: „Við verðum að verða samkvæmari sjálf-
um okkur og skítt með alla hina, jafnvel þó að
bara fimm manns lesi skáldskap þá skal það
vera stórkostlegur skáldskapur!“ Þetta fólk
verður svo að sjálfsögðu reitt út í þá sem segja:
„Við verðum að horfast í augu við að þetta er
ekki að virka. Við verðum að reyna að bera
fram raunverulegan valkost við bíómyndir og
draga fram það sem er sérstakt og einstakt við
lestur og bókmenntir sem ekkert annað list-
form fær jafnað.“ Það er óhætt að segja að báð-
ir hópar líti svo á að hinn sé að leiða okkur til
vissrar glötunnar. “
Þú fjallar talsvert um lesandann í ritgerðum
þínum. Manneskju sem finnst hún ekki heil án
bóka.
„Já, og ég finn fyrir mikilli væntumþykju
gagnvart lesandanum. Og það sem fer mest í
taugarnar á mér við þetta hámenningarlega
sjónarhorn á bókmenntir er sú innbyggða fyr-
irlitning á lesandanum sem því felst: „Ég er
hinn mikli snillingur, kannski höndlar þú það
sem ég geri, kannski ekki,“ osfrv. Ég verð
raunverulega þakklátur þegar einhver les bók
eftir mig. Og þegar hann gerir það langar mig
til að bjóða viðkomandi inn, spyrja hvað ég geti
gert fyrir hann, hvort hann langi ekki í kaffi-
bolla osfrv. Kannski tengist þetta því að allir
vinir mínir lesa mikið, líka allar þær konur sem
ég hef hrifist af. Mér líkar hreinilega vel við
fólk sem les mikið. Þetta er ekki fólkið sem
kemur styrjöldum af stað.“
Sjálfsævisöguleg skrif verja einkalífið
Nú skrifarðu skáldskap og ritgerðir jöfnum
höndum. Fer þetta vel saman? Nálgastu þetta
tvennt á alveg ólíkan hátt?
„Í fyrstu ætlaði ég mér aldrei að skrifa rit-
gerðir og greinar – ég var plataður í það af The
New Yorker. Mér fannst að höfundur skáld-
skapar ætti ekki að vera að skrifa ritgerðir, því
skáldskapurinn þyrfti á öllu sínu að halda. En
nú er ég meira að segja búinn að gefa út sjálfs-
ævisögulegt ritgerðasafn, og með alls konar
vandræðalegum upplýsingum um sjálfan mig
ofan á allt saman. “
Áttu auðvelt með að skrifa um sjálfan þig á
þennan hátt?
„Jah... það hljómar kannski mótsagnakennt
en mér fannst besta leiðin til að endurheimta
dálítið af einkalífi mínu sú að gefa út vandlega
samansetta sögu af lífi mínu. Þannig gat ég sett
upp ákveðin landamæri og sagt, þetta er það
sem er satt og rétt. Eftir að The Corrections
kom út komu upp allskonar vangaveltur um
mig og líf mitt og fjölskyldu mína sem eru vit-
lausar og rangar en fá mig engu að síður til að
finnast ég berskjaldaður. Að segja sína eigin
sögu, að taka um taumana á eigin sögu, er að
vissu leyti leið til að verja einkalíf sitt. “
plikt fyrir 20. öldina
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. MARS 2007 5