Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2007, Síða 8

Eftir Björn Ægi Norðfjörð
bn@hi.is
Á
fyrri hluta þriðja áratugar 20.
aldar ruddi expressjónisminn sér
til rúms í þýskri kvikmyndagerð
og átti eftir að bera hróður henn-
ar um víða veröld. Hefðbundið
raunsæi vék fyrir afar stílfærð-
um leik, lýsingu og sviðsmynd,
sem oftar en ekki endurspeglaði
innviði mannssálarinnar. Báru hæst verk leikstjór-
anna Roberts Wiene, Pauls Leni, Fritz Lang auk
Friedrichs Wilhelms Murnau sem leikstýrði ófáum
lykilverkum hreyfingarinnar: Nosferatu (1922),
Phantom (1922), Der Letzte Mann (1924), Herr Tar-
tüff (1926) og Faust (1926). Einstök samvinna Mur-
nau og kvikmyndatökumannsins Karls Freund í Der
Letzte Mann, þar sem kvikmyndavélin ferðaðist með
áður óþekktum hætti, vakti athygli mógúlanna í
Hollywood. William Fox, eigandi samnefnds stúdíós,
gerði samkomulag við Murnau um gerð Sunrise sem
fól í sér umtalsvert listrænt frelsi til handa Murnau
– enda átti myndin að „auglýsa“ Fox sem framsækið
stúdíó. Það var því úr að Murnau hélt til Kaliforníu
um sumarið 1926 til að leikstýra mynd sem átti eftir
að sameina það besta úr bandarískri og þýskri kvik-
myndagerð.
Frásögn og persónur
Líkt og undirtitill hennar A Song of Two Humans
gefur til kynna býr Sunrise yfir mjög almennri skír-
skotun. Persónurnar bera ekki nöfn heldur er vísað
til þeirra sem „karlinn“ (George O’Brian), „eig-
inkonan“ (Janet Gaynor) og „konan úr borginni“
(Margaret Livingston). Þá gerist hún á óræðum tíma
og í óræðu rými líkt og kemur skýrt fram á fyrsta
textaspjaldi myndarinnar: „Þessi söngur um karlinn
og eiginkonu hans á sér hvergi stað og alls staðar;
þú gætir heyrt hann hvar sem er og hvenær sem
er.“ Þó fjallar myndin um átök tveggja tíma og
tveggja heima. Tilvera hjónanna og hvítvoðungsins
þeirra er í uppnámi, þar sem konan úr borginni hef-
ur sótt sveitina heim – nútímalegum gildum borg-
arinnar er stefnt gegn hefðbundnum gildum sveit-
arinnar. Konan úr borginni hefur dregið karlinn á
tálar, og sannfært hann um að flytja með sér heim.
Með það að leiðarljósi að drekkja eiginkonu sinni
býður karlinn henni í bátsferð til borgarinnar. Þegar
til kastanna kemur bregst honum kjarkur, en þó
ekki áður enn konan hefur áttað sig á skelfilegum
ásetningi hans. Þjakaður af sektarkennd end-
urheimtir hann aftur trú og traust spúsu sinnar, og í
kirkju viðstödd brúðkaup giftast þau tilfinningalega
öðru sinni. Eftir ánægjulegar stundir í borginni
halda þau heim á leið, en skellur þá á mikið óveður.
Fleyið sekkur þegar þau eru við það að ná landi og
eftir mikla leit þorpsbúa er eiginkonan talin látin.
Konan úr borginni veit ekki annað en að allt hafi
farið eftir áætlun og heldur áköf á vit elskhuga síns.
Niðurbrotinn af harmi ræðst karlinn á hana og er
við það að kyrkja hana þegar heyrist kallað í fjarska
að eiginkonan sé fundin heil á húfi. Konan úr borg-
inni heldur sneypt aftur til sína heima, á meðan
hjónakornin kyssast innilega við sólarupprás.
Afturhaldssamar kvenímyndir
Hvað svo sem líður framsækinni listrænni framsetn-
ingu myndarinnar (sem rædd verður hér síðar) verð-
ur því vart neitað að Sunrise er hugmyndafræðilega
séð afturhaldssöm með eindæmum. Aðalkvenpersón-
urnar tvær eru hvor um sig metnar út frá aðalkarl-
persónunni – „söngur um karlinn og eiginkonu
hans“. Þá eru þær báðar hreint út sagt vafasamar
staðalpersónur. Tilvera auðmjúku eiginkonunnar
snýst um að þóknast karli sínum, og hún er furðu-
fljót að fyrirgefa honum ráðagerðirnar óhugnanlegu.
Hún er ljóshærð og ljós yfirlitum og allajafna böðuð
upphafinni lýsingu. Klæðnaður, hárgreiðsla og fram-
koma staðfestir hefðbundin gildi hennar. Konan úr
borginni er aftur á móti flappari (e. flapper) í anda
nýjustu borgartísku þriðja áratugarins. Hún er með
drengslegt stutt og svart hár og er ögrandi í klæða-
burði og framkomu og beitir eigin kynþokka af mik-
illi óskammfeilni. Konurnar tvær eru fullkomnar
andstæður hið innra sem ytra. Almennt birtir Sunr-
ise hina nýja frjálsu konu í afar neikvæðu ljósi og
tranar fram í hennar stað afturhaldssömum kven-
gildum. Konan úr borginni á sér líka fyrirmynd í
tálkvendinu (e. the vamp) sem auk þess að vera kyn-
ferðislega ögrandi dró karlmenn á tálar í vafasömum
tilgangi, og það vill reyndar svo til að þekktasta
tálkvendi hvíta tjaldsins, Theda Bara, var helsta
stjarna Fox-stúdíósins á öðrum áratug aldarinnar. Í
þessu samhengi hefur kvikmyndarýnirinn Robin Wo-
od bent á að í ensku sé orðið „vamp“ sótt í „vamp-
ire“ og í framhaldi að talsverð líkindi séu með Sunr-
ise og Nosferatu, aðlögun Murnau á skáldsögunni
Dracula, þar sem að konan úr borginni gegnir hlið-
stæðu hlutverki og sjálfur Drakúla greifi. Í ann-
arlegum tilgangi stefna þau bæði í voða ástríku sam-
bandi.
Margir unnenda Sunrise hafa reynt að bera í
bætifláka fyrir hugmyndafræði myndarinnar og má
hér nefna kvikmyndafræðinginn Lucy Fischer sem í
annars ágætri bók um Sunrise segir hana búa yfir
djörfum skilaboðum sem fela í sér að ást sé ómögu-
leg nema að horfst sé í auga við hatur – að við verð-
um að glíma við innstu myrkur til að sjá ljósið. Þetta
þykir mér heldur ósannfærandi réttlæting á kynja-
pólitík myndarinnar, en það er aftur á móti rétt hjá
Fischer að andstæður borgar og sveitar eru ekki
jafn einfaldar og þær kunna að virðast við fyrstu
sýn. Sannarlega er sveitin böðuð rómantísku ljósi og
„innrás“ konunnar úr borginni hörmuð sem siðspill-
andi, en birtingarmynd borgarinnar sjálfrar er aftur
á móti allt annað en neikvæð enda er það í henni en
ekki sveitinni sem ást þeirr
það nútíminn sem birtist ið
efni og formi. Fólk og fara
ur, mannmergð á kaffihúsu
glundroði á fjörugum skem
skemmtigörðum. Murnau o
beita margvíslegum kvikmy
borgarstemningunni, og ré
listræna framsækni mynda
á skjön við hugmyndafræð
Listræn framsækni
Það var ekki síst sakir orð
kvöðuls í listilegri hreyfing
Fox réð Murnau til starfa,
áfram og þróa frekar það m
kenndi Der Letzte Mann o
Sólarupprás: Söngur tv
Hvítt og svart Í Sunrise birtast gamli og nýi tíminn andspænis hvor öðrum. Upphafin sveitarómantík sem einkennist af friði og ró mætir hraða
Þegar óskarsverðlaunin voru veitt í fyrsta skipti árið
1929 við hátíðlega athöfn á Hollywood Roosevelt-
hótelinu í Los Angeles hlutu tvær kvikmyndir óskar
fyrir bestu mynd. Ekki deildu þær með sér óskarnum
heldur var myndum skipt í tvo flokka þetta árið, þar
sem veitt voru verðlaun fyrir bestu almennu fram-
leiðslu en einnig fyrir framúrskarandi listræna fram-
leiðslu – og var þetta í eina skiptið sem þau síð-
arnefndu voru veitt. Það var vel við hæfi að kvikmynd
þýska leikstjórans Friedrichs Wilhelms Murnau Sunr-
ise (1927) hlyti þessi einstöku verðlaun enda um margt
einstakt verk í kvikmyndasögunni. Í tilefni af því að
áttatíu ár eru liðin frá frumsýningu myndarinnar er
hér fjallað um verkið og höfund þess.
Svart og hvítt Táldreginn af konunni úr borginni ræðst karlinn gegn eiginkonu sinni. Takið eftir áhrifaríkri myndblöndun og þrúgandi uppset
8 LAUGARDAGUR 10. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók