Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 10. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ólaf Guðstein Kristjánsson
olafurgudsteinn@googlemail.com
IHinn vestræni heimur er dags-daglega fremur tíðindalítill.Þegnar hans lifa allajafna
hvorki í epísku né dramatísku and-
rúmslofti stórra sögulegra atburða.
Vandamálin eru velmegunarvanda-
mál; við deyjum úr fitu fremur en
hungri, geðkvillum frekar en stríði
o.s.frv. Vandmál okkar snúast ekki
um að halda sér á lífi heldur hvernig
þreyja eigi dagana í allt að því trú-
lausum heimi. Þetta mætti nefna Til-
vistarvandann. Vissulega end-
urspegla svo listaverk samtímans
þennan vanda og fela í sér eins konar
síð-tilvistarhyggju, að finna merk-
ingu og tilgang í tilverunni. Það
tekst þó sjaldnast. Slík verk eiga það
og til að fjalla fyrst og fremst um
sjálf sig; listina sem slíka, tilurð, til-
gang og stöðu hennar fremur en að
taka til umfjöllunar bága stöðu fisk-
verkafólks á Vestfjörðum eða órétt-
læti heimsins…
Nú verður sögunni snögglega vik-
ið til Þýskalands. Nánar tiltekið til
Berlínar, sem er að mestu sögusvið
nýjustu skáldsögu þýska rithöfund-
arins Tobiasar Hülswitt, Der Kleine
Herr Mister (Litli herra Mister).
Ekki er líklegt að hann sé mörgum
lesendum Lesbókarinnar kunnur og
því ekki úr vegi að upplýsa að hann
er fæddur 1973 í Hannover, lærður
steinsmiður en nam einnig, samtímis
íslensk-þýska rithöfundinum Kristof
Magnússon (höfundi Zuhause), við
Deutschen Literaturinstitut (Þýsku
bókmenntastofnunina) í Leipzig.
Hann samdi, auk Der Kleine Herr
Mister, skáldsögurnar Ich kann dir
eine Wunde schminken (Ég get farð-
að á þig sár) árið 2004 og Saga árið
2000, gegnum forlagið Kipenheuer
& Witsch í Köln og ljóðabókina So
ist das Leben (Svona er lífið) 1997
hjá Ventil-forlaginu í Mainz. Verð-
laun og styrkveitingar hefir hann þó
nokkrar hlotið og gegndi hann einn-
ig dósentstöðu árið 2003 við Uni-
versität der Künste (UdK) í Berlín,
sem er sami skóli og bauð myndlist-
armanninum Ólafi Elíassyni prófess-
orsstöðu ekki alls fyrir löngu.
En hvernig tengist þetta svo sam-
an? Tengingin er sú að bókin Der
Kleine Herr Mister felur ekki síst í
sér samþættingu lista og til-
veruvandans. Í skáldsögunum á und-
an glímir Tobias þó einkum við
seinni hluta þessarar tvenndar. Sú
fyrrnefnda gerist í heimi sjónvarps-
grínsins og sú síðarnefnda tekur á
vanda þess að vaxa úr grasi með til-
heyrandi ástarflækjum, kynlífi, eit-
urlyfjum og kynnum af dauðanum.
Fyrst og fremst er þó tekið á hinum
vestræna tilveruvanda; að leita að og
reyna að finna einhverja ástæðu fyr-
ir þessu öllu í hverfulum heimi þar
sem tíminn snýst einkum um að eyða
honum.
Der Kleine Herr Mister er þó af
aðeins öðru og fantasíukenndara
sauðahúsi. Þar segir frá ónafn-
greindum listmálara, sem unir nokk-
uð glaður við sitt. Hann á góða kær-
ustu, sem heitir Johanna, er hann
hefir verið með til sjö ára, gengur
ekki illa í starfi, er skapandi og til-
tölulega ánægður með lífið og til-
veruna. Þetta breytist einn góðan
veðurdaginn er hann fær heimsókn
frá Herr Mister (að vísu virðist
heimsóknin eiga sér stað í draumi,
en skilin eru þó óljós) sem er lítill
blár, frekur og glottandi kall í bláum
vinnuslopp. Herr Mister gerir hon-
um tilboð sem felur í sér „hamingj-
una“ (das Glück). Hamingjan sú er,
að því er virðist, bankastarfsmaður
og kona í bikiníi. Herr Mister er
klárlega ígildi djöfulsins. Skilyrðið
sem Herr Mister setur fyrir ham-
ingjunni er einfaldlega að málarinn
geri það sem hann vill. Þessu tilboði
hafnar málarinn. Þrátt fyrir það
breytist hlutskipti málarans til
muna. Hann nýtur uppfrá heimsókn-
inni mikillar velgengni; selur öll mál-
verkin sín, er fast viðfangsefni slúð-
urpressunnar og nýtur meiri
kvenhylli en áður. Undarlegir at-
burðir taka svo að gerast. Hann
kynnist ungri og heillandi söngkonu,
Marrisi að nafni, og á með henni ást-
arsamband. Hún kynnir hann fyrir
lyfinu „það Guð“ (á þýsku er það das
Gott, en Guð á þýsku er eins og í ís-
lensku karlkynsorð). Í kjölfar vel-
gengni sinnar missir hann alla löng-
un til listsköpunar og kærasta hans
fjarlægist hann smátt og smátt uns
hún hverfur á vit hugleiðslubúða í
Brandenburg. Hann heldur á eftir
henni og fleiri undarlegir atburðir
eiga sér stað. Að auki lætur Herr
Mister æ oftar á sér kræla og bregð-
ur fyrir í margvíslegum hlutverkum
og oftar en ekki verður svo raunin sú
að duldar langanir málarans rætast.
Þetta er í grófum dráttum sögu-
þráður bókarinnar, en þrátt fyrir að
hann kunni að virka sem efniviður í
viðburða- og átakamikla skáldsögu
er ekki slíku fyrir að fara. Raunar
hafa margir þýskir fjölmiðlar gagn-
rýnt söguna fyrir átakaleysi og það
má til sanns vegar færa að tíðinda-
og átakaleysi innan söguheimsins sé
ráðandi. En málið er þó ekki alveg
svo einfalt að afskrifa megi söguna í
framhaldi af þeirri fullyrðingu…
IIÞví hefir verið fleygt framað andóf þeirrar þýskukynslóðar rithöfunda sem
Tobias tilheyrir sé að miklu leyti
fólgið í andófs- og afstöðuleysi í póli-
tík. Öndvert við kynslóðirnar á und-
an þar sem krafa var, allt að því, um
að taka til umfjöllunar pólitísk hita-
mál samtíðarinnar. Nú til dags er
það allt að því regla að bækur höf-
unda fæddra um og eftir 1970 séu
ópólitískar. Einnig er talað um að
hlutirnir hafi verið ógagnsærri þá –
að merkingu væri að finna milli lín-
anna – og að nú séu þeir svo gott sem
það sem þeir eru, þótt ekki sé gengið
svo langt að taka undir með Baud-
rillard er hann segir að listin hafi
glatað „tálmyndarþránni í þágu fag-
urfræðilegrar lágkúru“. Rithöf-
undar eins og Judith Hermann
(1970), Kristof Magnússon (1976) og
sumar bækur Christians Krachts
(1966), sem er að vísu frá Sviss,
ásamt Tobiasi myndu falla innan
þessarar skilgreiningar; höfundar
sem einna helst eru með hugann við
melankólískan vanda þess að vera
til.
Rithöfundar þessir skrifa sögur
þar sem helstu hörmungarnar eru
hugsanlega vöntun á þeim og al-
mennur skortur á dramatískum við-
burðum. Má til dæmis greina mikinn
mun á þýskum innflytjendabók-
menntum og hjá innfæddum. Höf-
undar eins og hin króatíska Marica
Bodroži (1973) og Sasa Stanisic
(1978) frá Bosníu-Hersegóvínu
skrifa á talsvert öðrum forsendum
en þýskir starfsbræður þeirra. Lík-
ast til litast það af upplifun þeirra af
Júgóslavíustríðinu. Einnig eru
áherslur rithöfunda frá fyrrum
Austur-Þýskalandi ólíkar þeim frá
fyrrum Vestur-Þýskalandi og svo
mætti einnig nefna rússneska met-
söluhöfundinn Wladimir Kaminer
(1967), þótt hans bækur séu af frem-
ur gamansömum toga.
Er hörmungarleysið er eitt megin
þemað í Der kleine Herr Mister. Á
einum stað innan bókarinnar þar
sem málarinn situr að snæðingi með
föður galleríeigandans, Herr Ver-
hagen, veltir málarinn til að mynda
fyrir sér þessum þáttum og óskar
sér þess að eitthvað hræðilegt komi
til með að gerast. Að sjónvarpsturn-
inn (der Fernsehturm í Berlín) verði
sprengdur af Al kaída, að hann verði
faðir og barnið deyi eða hann fang-
elsaður saklaus og sleppt mörgum
árum seinna sem örkumlamanni.
Herr Verhagen hittir svo naglann á
höfuðið er hann segir að málarinn
hafi einfaldlega aldrei þurft að berj-
ast fyrir neinu.
Í umhverfi sem þessu er djöfullinn
af öðrum toga og sker Der kleine
Herr Mister sig klárlega frá öðrum
bókum af svipuðum toga. Til að
mynda frá Doktor Fástus (1947)
Thomasar Manns þar sem tón-
skáldið Adrian Leverkühn selur sál
sína fyrir veraldlega velgengni;
frægð og frama. Enda hafnar mál-
arinn tilboði Herr Mister. Það skipt-
ir þó litlu er til kastanna kemur.
Herr Mister hefir allt í hendi sér,
enda í essinu sínu í yfirborðsfullum
heimi þar sem nóg er að vera á rétt-
um stað á réttri stund. Hæfileikar
eru ekki nauðsynlegir þar sem „Séð
og heyrt“ og fólk eins og Paris Hil-
ton og Pete Doherty eru mælikvarð-
inn. Enda verður raunin sú þegar
málaranum skýtur upp á yfirborðið
að hann nýtur ekki hylli fyrir list
sína heldur fyrir að bera keim af
þekktum leikara af sömu kynslóð og
hann. Eitthvað sem virðist alveg úr
lausu lofti gripið. Einnig verður
hann títt viðfangsefni slúðurpress-
unnar fyrir eitthvað sem hann er
ekki í raun og veru; kvennamaður.
Frægð hans er því algerlega inn-
antóm og tilbúin, enda skiptir litlu
máli þótt hann hætti að stunda list-
sköpun. Það hefir engin áhrif á
frægð hans.
Der kleine Herr Mister er því um
margt listamannasaga (Künst-
lerroman) með öfugum formerkjum.
Það sem listamenn á borð við Adrian
Leverkühn þurfa að semja um við
djöfulinn er til staðar hjá mál-
aranum. Ofan á þetta bætist svo sú
sjálfhverfa tilhneiging listarinnar að
fjalla um sjálfa sig. Hér er kannski
ekki svo mikið fjallað beint um tilurð
listaverka eða sköpunina sem slíka.
Engu að síður felst í sögunni lýsing á
umhverfi sem margir kannast við:
Einhver verður frægur fyrir það eitt
að vera frægur. Listaverk er lista-
verk fyrir það eitt að skilgreina sig
sem slíkt listaverk. Í þessari jöfnu
hætta listverkin sem slík að skipta
máli.
IIIHér er því á ferð skáld-saga sem sver sig í ættvið margt sem skrifað
hefir verið innan þeirra kynslóðar
sem Tobias tilheyrir í Þýskalandi. Á
Íslandi væri líklegast nærtækast að
nefna það sem komið hefir út á veg-
um Nýhil sem einskonar samnefnara
fyrir þennan samtímaspegil og
festuleysi, þótt auðvitað og bless-
unarlega séu nálgunarleiðirnar af
margvíslegum toga. Í bókinni er tek-
ist á við vanda þess átakaleysis sem
einkennir samtímann og á það til að
skila sér í innihaldsleysi og tóm-
hyggju, sem reynt er að fylla upp í
með því sem á upp á pallborðið það
og það skiptið. Mætti til að mynda
horfa á lyfið „það Guð“ frá því sjón-
arhorni, enda vísar það til þeirrar til-
hneigingar að leita stöðugt nýjasta
svarsins sem felur svo einvörðungu í
sér, þegar til kastanna kemur, eitt-
hvað tímabundið. Þetta er og saga
sem spyr og veltir fyrir sér hvort við
séum svo langt komin að við þurfum
ekki lengur að gera samning við
djöfulinn, þar sem við höfum allt það
sem hann hefir að bjóða.
Höfum við nú þegar það
sem djöfullinn hefir að bjóða?
Corbis/IPA
Kölski „Þetta er og saga sem spyr og veltir fyrir sér hvort við séum svo langt komin að við þurfum ekki lengur að
gera samning við djöfulinn, þar sem við höfum allt það sem hann hefir að bjóða.“
Hér er fjallað um nýjustu skáldsögu
þýska rithöfundarins Tobiasar
Hülswitt, Der kleine Herr Mister,
sem er einhvers konar nútíma út-
gáfa af Doktor Fástus eftir Thomas
Mann og öðrum sögum sem byggj-
ast á samningnum við djöfulinn.
Tobias Hülswitt sver sig í ætt við
mörg skáldsystkini sín af yngri
kynslóðinni með tilvistarspurn-
ingum sem endurspegla um margt
tómhyggju og innihaldsleysi okkar
allsnægtafullu og haldreipislausu
tilveru þar sem helsta andófið er
hugsanlega skortur á því…
» Verhagen hittir nagl-
ann á höfuðið er hann
segir að málarinn hafi
einfaldlega aldrei þurft
að berjast fyrir neinu.