Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2007, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. MARS 2007 15
Eftir Geir Svansson
geirsv@internet.is
J
ean Baudrillard var óvenjulegur
„fræðimaður“ og menningarrýnir
sem lét sér ekkert óviðkomandi.
Hann er einna þekktastur fyrir
kenningar sínar um veruleikann,
eða öllu heldur fyrir þá „stað-
reynd“ að hann er ekki lengur eins og hann á
að sér að vera. Veruleikinn hefur, sagði Baud-
rillard, látið undan eftirlíkingum og er því eins
konar „ofurveruleiki“ sem einkennist af sýnd-
arverund, eftirlíkingum og líkneskjum.
Baudrillard sá dæmi um þennan meinta of-
urveruleika hvarvetna í menningunni: í tölvu-
og upplýsingatækninni, beinu útsendingunni,
veruleikasjónvarpinu, rauntíma, alnánd fjöl-
miðla, í taumlausri hröðun, botnlausri neyslu-
hyggju, almennu afskiptaleysi. Ofurveruleik-
inn er (fjöl)miðlaður veruleiki.
Fyrir þessar kenningar sínar og sér-
staklega þegar hann beitti þeim á atburði og
fyrirbæri samtímans, varð Baudrillard gríð-
arlega þekktur og jafnframt umdeildur. Gagn-
rýnendur hans, heimspekingar og fræðimenn
af ýmsum toga sáu í honum stórhættulegan,
með öllu ábyrgðarlausan, falskan spámann
sem hvatti til tómhyggju eða einhvers þaðan
af verra. Í augum flestra var hann eins konar
postuli póstmódernismans, hins innantóma og
dýptarlausa.
Ekki-atburðir
Fullyrðingar Baudrillard um Flóastríðið
1990–91 kölluðu yfir hann fordæmingar, ekki
bara heima fyrir í Frakklandi, heldur víða um
lönd. Hann hélt því s.s. fram í stríðinu miðju
að það mundi ekki eiga sér stað og að því
loknu að það hefði ekki átt sér stað. Með
þessu var Baudrillard að gera lítið úr harm-
leik og þjáningum ótalinna þúsunda, var sagt,
og margir urðu til að beina reiði sinni að hon-
um. Nú hafði þessi ábyrgðarlausi gosi gengið
of langt.
Menn voru að því er virtist sáttari við stríð-
ið en fullyrðingar Baudrillards um það. Stríðs-
haukar töluðu með glýju í augum um tæknileg
undur stríðstólanna, t.d. sprengjur sem mátti
stýra með nákvæmni sem minnti á heilaskurð-
lækningar. Stundum var meira að segja sjón-
varpsvél í trjónu flugskeytisins þannig að lán-
lausir gátu fræðilega séð, svona nokkurn
veginn, horft á sjálfa sig sprengda í loft upp, í
beinni.
En auðvitað var Baudrillard með fullyrð-
ingum sínum að benda á að stríðið var a.m.k.
fyrir Vesturlandabúa, sjónarspil, leikið fyrir
fjölmiðla og neytendur heima í stofu. Skrif
hans voru því írónísk ádeila sem meira að
segja átti sér vísun í franskar bókmenntir.
Eftir á að hyggja var Baudrillard einn fárra
sem sagði eitthvað áhugavert um stríðsrekst-
urinn og engum tókst betur að afhjúpa hræsni
okkar Vesturlandabúa í því sambandi.
Atburðir í verkfalli
Baudrillard var samkvæmur sjálfum sér í of-
urveruleikakenningunni – ef manni sem þykir
jafn vænt um þversagnir og honum þótti get-
ur verið samkvæmur! Atburðir áttu sér ekki
lengur stað, sem bein upplifun eða reynsla
(a.m.k. ekki á Vesturlöndum!); þeir voru
komnir í verkfall, sagði hann.
Þar kom hins vegar að verkfallinu lauk.
Með árásinni á Tvíburaturnana í New York
11. september 2001 varð loksins atburður, eða
„móðir allra atburða“ eins og Baudrillard
komst að orði, eitthvað sem kom við kviku
hins vestræna neytanda.
Enn á ný tókst Baudrillard að segja eitt-
hvað óvenjulegt og óvinsælt um hryðjuverkin
og stríðið gegn terrorisma. Hann sagði enn á
ný það sem mátti ekki segja; að óvinurinn,
terroristinn, kemur ekki alfarið utan frá held-
ur, kannski fyrst og fremst, innan frá. Ekki er
bara um að ræða illan múslima sem hreiðrar
um sig og liggur í dvala þangað til hann lætur
til skarar skríða, heldur er líka um að ræða
innfædda terrorista. Hryðjuverkamaðurinn,
segir Baudrillard, er holdgervingur okkar eig-
in óra og þrá um hrun þess kerfis sem við bú-
um við, hinn hnattvædda kapítalisma sem
myndar óvígt heimsveldi.
Endanlegt vopn
Baudrillard benti ennfremur á það, sem við
vitum öll innra með okkur, að við fyrirlítum
terroristann ekki bara botnlaust heldur höfum
samúð með honum: Við vitum að gerðir hans
má rekja til nær takmarkalauss óréttlætis
sem hið vestræna heimsveldi – við – beitir í
miskunnarlausri markaðssókn sinni.
Við erum varnarlaus gegn terrorisma, sagði
Baudrillard – stríð gegn honum er jafn hlálegt
og vonlaust og stríðið gegn eiturlyfjum (en þó
ekki jafn hlálegt og að bjóða réttlæti). Terror-
istinn býr líka yfir vopni sem við höfum ekkert
svar við: dauða sínum. Í augum ástríðulausra
vestrænna neytenda er það beinlínis kjánalegt
að gerast lifandi sprengja og deyja fyrir mál-
staðinn, jafnvel þótt ótímabundin para-
dísardvöl fylgi með í kaupbæti. Við erum fyrir
lengstu búin að missa alla löngun til að deyja
fyrir málstað. Tómur dauðinn, hið endanlega
vopn, er okkur með öllu óskiljanlegur og and-
spænis honum stöndum við agndofa.
Raunveruleikinn og atburðurinn í New
York var jafnskjótt gleyptur af eftirlíkingunni
og líkneskinu. Baudrillard bendir á ýmislegt í
því samhengi: Áætlað hefur verið, segir hann
á einum stað, að undirbúningur árásarinnar á
Tvíburaturnana í New York hafi kostað ter-
rorista tuttugu og fimm milljónir dollara.
Áætlaður kostnaður við gerð kvikmyndar um
sama atburð er aftur á móti um tvö hundruð
og fimmtíu milljónir dollara. „Skáldskapur er
mun dýrari en veruleikinn,“ ályktar Baudrill-
ard.
Ögranir
Baudrillard var það sem á frönsku er kallað
„provocateur“ eða „ögrari“. Hann á fræði-
legar/heimspekilegar ættir að rekja til
Nietzsche og gengst við því að tungumálið er
sundurskotið myndhvörfum og líkingum.
Þetta þýðir að hlutlaus „vísindaleg“ afstaða er
varla möguleg. Fræðimaðurinn Baudrillard er
nær því að stunda „vísyndi“ en vísindi; hann
tekur sjálfan sig með í reikninginn en þykist
ekki getað staðið fyrir utan og lagt fram al-
gerlega hlutlausa og sanna greiningu.
Baudrillard er því einn hinna svokölluðu
póststrúktúralista sem gangast við endalausu
merkingarflökti textans – og veruleikans. Að
Baudrillard gengnum er farið að þynnast í
hópi franskra póststrúktúralista, eða þeirra
sem stunda huglægra fræðimennsku (sem ein-
hvern tímann þótti mótsögn í hugtökum) en
meðal þeirra má telja fyrstan og elstan Rol-
and Barthes en Michel Foucault, Gilles De-
leuze, Felix Guattari, François Lyotard, Jac-
ques Derrida, Luce Irigay, Hélène Cixous og
Julia Kristeva tilheyra nokkurn veginn sömu
kynslóð. Aðeins konurnar þrjár eru eftirlif-
andi, af þessum hópi, en öll mynda þau kjarna
fræðimanna sem kenndur hefur verið við
„franska kenningu“ (French Theory) og var
hafinn til vegs og virðingar á bandarískri há-
skólagrund, frá og með sjöunda áratugnum.
Púpur hugtaksins
Téðir fræðimenn hafa löngum farið óttalega í
taugarnar á hefðbundnum heimspekingum og
fræðimönnum og hafa sumir lagt sig í fram-
króka við að koma á þá höggi. Frægust er
árás Alan Sokals og Jean Bricmonts en þeir
spyrtu saman marga póststrúktúralista í bók
sem þeir kölluðu Impostures Intellectuelles
eða Vitrænar blekkingar. Þeir sáu viðföngum
sínum til foráttu að hafa gripið til fræðilegra
hugtaka og heita, t.d. úr stærðfræði og eðl-
isfræði, og nota ónákvæmt sem myndhverf-
ingar og líkingar. Þannig var Baudrillard í
bókinni hæddur fyrir að nota vísindahugtök
eftir hentugleika og gefa þeim merkingu að
vild.
Baudrillard svaraði gagnrýni þeirra Bric-
monts og Sokals ekki beint en í síðustu bók
sinni Cool Memories V (Svalar minningar V,
Paris: Galilée 2005) sem er safn afórisma eða
kjarnyrða, hefur hann þetta að segja:
„Vísindin eru án efa, þegar öllu er á botninn
hvolft, ekkert annað en stórkostlegur brunnur
myndhverfinga. Tvíátta ör tímans, minni
vatnsins, frumusjálfsmorðið (l’apoptose),
svartholin, andefnið – hvar finnur maður fal-
legri myndhverfingar (með kveðju til Sokals)?
Og af hverju ekki að misnota þær? Um er að
ræða púpur hugtaksins.“
Hlutir, tákn og kóðar
Baudrillard tók sín fyrstu skref á ferlinum
sem venjulegur félagsfræðingur, af marx-
ískum toga, og velti fyrir sér „hlutum“, gildi
þeirra. Doktorsritgerðin og fyrsta bók hans
hét einmitt Le système des objets eða Kerfi
hlutanna (1968).
Baudrillard hætti þó smám saman að líta á
hluti í ljósi notagildis og (við)skipta en fór
þess í stað að skoða þá sem tákn og kóða.
Hann skrifaði um neyslusamfélagið (1970) og
gagnrýndi (orku)búskap táknsins (1972) og
skoðaði spegil framleiðslunnar (1973). Þátta-
skil verða svo í fræðimennskunni með bókinni
L’Echange Symbolique et la Mort (Táknræn
(við)skipti og dauðinn) en þar með snýr hann
baki við marxískri og strangfræðilegri nálg-
un.
Upp frá þessu snýst fræðimennska Baud-
rillards í sívaxandi mæli um fjölmiðla- og
menningarrýni. Með útkomu bókarinnar
Simulacre et Simulation (1981) eða Líkneski
og eftirlíkingar, sló hann í gegn, í Bandaríkj-
unum og varð upp frá því mikill áhrifavaldur í
listum, einkum myndlist og kvikmyndum.
Hann hélt þó áfram að pæla í „hlutum“ en þá
sem tákn sem þarf að afkóða. Hann fjarlægist
fræðitextann stöðugt um leið og leikurinn í
textanum verður umfangsmeiri. Textarnir
verða styttri og brotakenndari.
Prakkari
Sérstæður fræðiferil Baudrillards verður
skiljanlegri þegar áhrifavaldar hans og tengsl
eru skoðuð. Hann var ekki bara undir áhrif-
um frá Nietzsche heldur frá Alfred Jarry,
undanfara súrrealista. Baudrillard var vel að
sér í ofurfrumspeki (pataphysique) Jarrys en
um er að ræða hvorki meira né minna en „vís-
indi ímyndaðra lausna“. Þá tók Baudrillard
um hríð þátt í hreyfingu kringumstæðinga
eða samtökunum L’Internationale Situa-
tionniste, þar sem Guy Debord var innsti
koppur í búri. Baudrillard var því að upplagi
prakkari.
Það er ekki á allra vitorði að Baudrillard
samdi ljóð (sem birtust m.a. í ljóðbókinni
L’ange de stuc eða Gifsengillinn (Paris: Gali-
lée 1978) og þýddi ljóð úr þýsku, m.a. níu ljóð
eftir Hölderlin. Enn færri vita að tvítugur há-
skólanemi tók Baudrillard þátt í einni best
heppnuðu bókmenntabrellu sem sviðsett hef-
ur verið í Frakklandi fyrr og síðar með því að
skrifa ásamt öðrum „týndu bókina“ hans
Arthurs Rimbaud La Chasse spirituelle.
Falsbókin kom af stað mikilli bókmenntadeilu
1949 en þeir sem gleyptu agnið voru þekktir
bókmenn. Það var aldrei upplýst hverjir ná-
kvæmlega stóðu að brellunni en fyrst var
greint frá þætti Baudrillards í bók tileinkaðri
honum og sem kom út árið 2004.
Hvörf
Í eftirfarandi hvarfa-ljóði má lesa útgáfusögu
og kannski persónusögu Baudrillards sjálfs:
Hvarf hlutarins í eigin kerfi
Hvarf framleiðslunnar í spegli sínum
Hvarf raunverunnar í líkneskinu
Hvarf Hins í tvífara sínum
Hvarf meirihlutans í þögn sinni
Hvarf hins Illa í gagnsæi sínu
Hvarf tælingarinnar í orgíunni
Hvarf glæpsins í fullkomnun sinni
Hvarf minningarinnar í minningarathöfninni
Hvarf tálsýnarinnar í endalokum sínum og, að lokum,
Hvarf sjónhverfingamannsins sjálfs, á opnu sviði í
upplýstum sal. […]
Líkneski
Baudrillard var staddur í Tilton-listagall-
eríinu í New York árið 2005 til að kynna bók
sína um „Samsæri listarinnar (en í henni
gagnrýnir hann samtímalist harklega, m.a.
fyrir að vera innantóm og einskis nýt). Baud-
rillard las upp úr bókinni og svaraði svo
spurningum en greint er frá þessu í The New
Yorker í nóvember sama ár. Eftir að hafa
svarað spurningum af ýmsum toga var hann
að lokum spurður, með vísun í andlát Jacques
Derrida árið áður, hvernig hann vildi láta
minnast sín. Hver hann væri eiginlega?
„Hvað ég er, veit ég ekki,“ sagði Baudrillard
með blik í augum. Og svo sagði hann: „Ég er
líkneskið af sjálfum mér.“
Baudrillard var ekki bara séður fræðimað-
ur heldur líka allur þar sem hann var séður,
einlægur í íróníu sinni. Svo enn sé vitnað í
Predikarann: „Líkneskið er ósvikið“.

Heimildir:
1 Það er óþarfi að fletta upp í Heilagri ritningu því að þessi
„tilvitnun“ mun ekki eiga sér stað, a.m.k. ekki í Predik-
aranum (sem er enginn annar en Baudrillard sjálfur).
2 Megingrein bókarinnar og samnefnda er hægt að nálgast
í íslenskri þýðingu undirritaðs í atviksbókinni Jean Baud-
rillard: Frá eftirlíkingu til eyðimerkur (Reykjavík: Atvik/
ReykjavíkurAkademían 2000.)
Jean Baudrillard allur
Baudrillard Óvenjulegur „fræðimaður“ og menningarrýnir.“
– þar sem hann er séður
Franski félagsfræðingurinn og menning-
arrýnirinn Jean Baudrillard lést á þriðjudag-
inn var, 6. mars, eftir langvarandi veikindi og
baráttu við krabbamein. Hann fæddist árið
1929 í bænum Reims, í Marne-dalnum í Norð-
ur-Frakklandi og varð því 77 ára gamall.
Líkneskið er aldrei það sem
hylur sannleikann – það er
sannleikurinn sem breiðir
yfir það að hann er ekki til
staðar. Líkneskið er ósvikið.
Predikarinn