Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 10. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jón Kalmansson
jonkalma@hi.is
Í
umræðum um virkjanir og stóriðju á
Íslandi á undanförnum árum hefur
verið teflt fram vissri hugmynd um
siðferðilega ábyrgð og skyldu Íslend-
inga í alþjóðlegu samhengi. Hug-
myndin er í stuttu máli sú að Íslend-
ingum beri skylda til að nýta hreinar,
endurnýjanlegar orkulindir sínar í þágu stór-
iðju, einkum álvinnslu, til þess að ekki þurfi að
vinna álið annars staðar, með rafmagni sem
framleitt er með mengandi kolum, eða þar sem
virkjanaframkvæmdir flæma fjölda fólks frá
heimilum sínum. Með því að virkja íslensk fall-
vötn og jarðvarma séu Íslendingar að gera
skyldu sína til að draga úr magni gróðurhúsa-
lofttegunda í lofthjúp jarðarinnar og sporna við
breytingum af völdum gróðurhúsaáhrifa. Einn
ötulasti talsmaður þessa sjónarmiðs hefur verið
Jakob Björnsson. Í greininni Um samskipti
manns og náttúru segir Jakob meðal annars:
„Sá sem er á móti álvinnslu á Íslandi skuldar
svar við þeirri spurningu hvar annarsstaðar eigi
að vinna þann hluta af álþörf heimsþorpsins
sem hann vill ekki að unninn sé á Íslandi. Á að
vinna hann með rafmagni úr kolum með tífaldri
þeirri losun á koltvísýringi sem fylgir vinnslu
hans á Íslandi? […] Það er ekki gilt svar að
segja að okkur komi ekki við hvað aðrir gera.
Okkur kemur það við. Okkur kemur sannarlega
við hvort hættan eykst á því að Golfstraumurinn
breyti um stefnu, vegna meiri losunar á koltví-
sýringi frá álvinnslu annarsstaðar, eða ekki. Það
er heldur ekki gilt svar að segja að ekkert muni
um Íslendinga í þessu efni. Hver Íslendingur
getur ekki ætlað sér minni ábyrgð en hver íbúi
fjölmennari landa á umhverfi heimsþorpsins.
Okkur ber skylda til að hugsa um hag bróður
okkar og systur þótt þau búi annarsstaðar.
Gjafmildi forsjónarinnar við okkur á hreinar,
endurnýjanlegar orkulindir leggur okkur vissu-
lega siðferðilegar skyldur á herðar.“1
Rök byggð á vilja til að axla ábyrgð
Það er ómaksins vert að skoða röksemdafærslu
Jakobs nánar. Ef til vill myndi einhver afskrifa
hana strax á þeim forsendum að sá sem beitir
henni sé úlfur í sauðargæru. Baráttumál Jakobs
hafi alla tíð – og löngu áður en hlýnun andrúms-
loftsins komst í hámæli – verið að Íslendingar
ættu að virkja eins mikið af nýtanlegri orku
sinni og markaður væri fyrir. Nú hafi hann ein-
faldlega fundið hentuga siðferðilega tylliástæðu
sínum gamla draumi til stuðnings. Slíkt andsvar
er hins vegar ómálefnalegt. Ég sé enga ástæðu
til að ætla annað en að barátta Jakobs fyrir að
Íslendingar nýttu orkulindir sínar hafi alla tíð
byggst á einlægri sannfæringu um að það væri
þjóðinni til góðs – og hann hefur áreiðanlega oft
haft rétt fyrir sér í því efni. Ég sé heldur ekki
ástæðu til að ætla annað en að röksemdafærsla
hans hér að ofan byggist á einlægum vilja hans
til að taka hnattræna félagslega ábyrgð og gæta
bróður síns, svo vísað sé til Biblíunnar og Jak-
obs. Raunar vitnar Jakob óspart í Biblíuna máli
sínu til stuðnings. Hann tengir orð fyrstu Móse-
bókar, um að maðurinn skuli gera sér jörðina
undirgefna og drottna yfir dýrunum, við kær-
leiksboðorðið: „Þú skalt elska náunga þinn eins
og sjálfan þig“. Út frá þessu kemst hann að
þeirri niðurstöðu að okkur beri að beita því valdi
sem Guð hefur gefið okkur til að nýta auðlindir
náttúrunnar með þeim hætti að nýtingin komi
öllum jarðarbúum til góða. Ef við getum lagt
okkar af mörkum til velferðar jarðarbúa með
því að framleiða ál með mengunarlausri orku þá
er bæði siðferðileg og guðfræðileg skylda okkar
að gera það.
Ég ætla ekki að ræða þá spurningu nú hvort
sú fullyrðing stenst að það minnki mengun í
heiminum ef Íslendingar virkja orkulindir sínar
í þágu stóriðju – þótt mér virðist það ekki jafn
sjálfgefið og Jakobi. Að þessu sinni hef ég
áhuga á að ræða þann siðferðisskilning sem
liggur röksemdafærslu Jakobs til grundvallar.
Þessi tiltekni skilningur á siðferði og skyldu
okkar við náungann er býsna algengur nú um
stundir. Siðferðisskilningur Jakobs byggist á
nytjahyggju; því viðhorfi að frumskylda okkar
sé að gera það sem samkvæmt útreikningum
okkar stuðlar að sem bestu ástandi í öllum
heiminum. Við eigum að reyna að hámarka góð-
ar afleiðingar breytni okkar fyrir heildina og
lágmarka hinar slæmu. Þessi afstaða til siðferð-
is er á hinn bóginn fremur ný af nálinni í sög-
unni og hún er svo sannarlega ekki hafin yfir all-
an vafa. Að mínu viti höfum við góðar og gildar
ástæður til að hafna henni. Til að skýra það er
ágætt að byrja á skoða túlkun Jakobs á Biblí-
unni. Jakob segir að ef við lesum saman boð-
skapinn í fyrstu Mósebók og kærleiksboðorðinu
þá blasi við að Guð gefi manninum vald yfir auð-
lindum jarðarinnar en með því skilyrði að hann
nýti þær öllum jarðarbúum til góða. Því beri
okkur ekki aðeins að útrýma örbirgð heldur
einnig „að huga að því hvaðan náungi okkar hin-
um megin á hnettinum geti fengið það ál sem
hann þarf á að halda“. Ég er ekki guðfræðingur
fremur en Jakob en hér virðist mér eitthvað
skorta á sannfærandi lestur á Biblíunni. Meðal
annars er vert að taka eftir að Jakob vitnar að-
eins í hluta æðsta boðorðs kristinna manna. Jes-
ús segir í Matteusarguðspjalli (22, 37–39):
„Elska skalt þú Drottin, Guð þinn, af öllu hjarta
þínu, allri sálu þinni og öllum huga þínum.“
Þetta er hið æðsta og fremsta boðorð.“ Annað
er þessu líkt: „Þú skalt elska náunga þinn eins
og sjálfan þig“. Það er kannski von að Jakob
sleppi fyrri hlutanum enda hneigjumst við hinir
veraldarsinnuðu nútímamenn til að gera það.
En þessi niðurfelling hefur mikla þýðingu.
Hvers vegna er það að viðurkenna og elska Guð
fyrsta boðorð kristinna manna og hvaða ljósi
varpar það á orð sköpunarsögunnar um drottn-
un mannsins yfir náttúrunni?
Hér er gamalt svar við þeirri spurningu sem
mér virðist vera í anda Biblíunnar: Guð setti
mannkynið yfir sköpunina og ætlaði því jörðina
til afnota. Mannkynið er aftur á móti á jörðinni
til að þjóna og tilbiðja Guð. Notkun þess á gæð-
um náttúrunnar á að þjóna þessu markmiði.
Syndin veldur því á hinn bóginn að menn verða
uppteknir af þessum gæðum ekki fyrir sakir
Guðs heldur fyrir sjálfa sig. Þeir taka að sækj-
ast eftir hlutum eins og þeir væru markmið í
sjálfum sér. Samstundis er hinni réttu skipan
sköpunarinnar umturnað. Um leið og menn
gera hluti að hinu endanlega markmiði sínu
falla bæði þeir og veröldin úr réttum tengslum
við hið góða. Þeir hlutir sem skapaðir voru til að
þjóna mönnum verða umsvifalaust drottnarar
manna og hjáguðir, sem þeir taka að lúta og
þjóna. Menn verða jafnvel ófærir um að njóta
hlutanna sem skyldi því um leið og menn gera
sig háða þeim missa þeir sjálfstæðið, fjarlægð-
ina og léttleikann sem nauðsynlegur er til að
geta notið þeirra. Samkvæmt þessu ber ekki að
skilja orð sköpunarsögunnar um að maðurinn
geri sér jörðina undirgefna fyrst og fremst sem
boðskap um leyfi sem menn fái frá Guði til að
nýta náttúruauðlindir, að minnsta kosti ekki
eins og Jakob og margir aðrir skilja það leyfi.
Það ber að skilja þau andspænis hinum meg-
invalkostinum sem menn hafa í lífinu, að menn
geri sig undirgefna hlutunum, það er að segja,
að hlutir og veraldleg öfl drottni yfir hugskoti
þeirra, stýri hugsun þeirra og gerðum. Fyrir
hinum trúaða er trú á Guð eina raunhæfa vörnin
gegn slíkri undirgefni.
Ekki geta allir samsamað sig þessari trúar-
legu sýn en hún er hluti af kristinni hefð og sá
sem ætlar að notfæra sér Biblíuna máli sínu til
stuðnings verður að mínum dómi að gangast við
henni. Hvað sjáum við þegar við lítum á okkar
eigin samtíma í ljósi þessarar hefðar? Smeykur
er ég um að óþægilega víða sjáum við merki um
skurðgoða- og hjáguðadýrkun; um það að „hlut-
irnir sitji í hnakknum og ríði mannkyninu“.2
Nærtækt er að nefna dæmi úr grein Jakobs. Í
málsgreinunum á undan þeirri sem vitnað var
til hér á undan lýsir Jakob því hvernig spurn
eftir áli í heiminum muni fara vaxandi á næstu
áratugum. Ástæðurnar segir hann einkum vera
fólksfjölgun og iðnvæðingu þróunarlanda. Ál-
notkun muni einnig aukast í núverandi iðnríkj-
um, en mun hægar. Hún muni meðal annars
aukast í flugvélasmíði vegna mikillar aukningar
ferðamennsku. Þess verður hvergi vart að Jak-
ob setji spurningarmerki við þessa þróun. Öðru
nær. Það er fremur eins og hann sé að lýsa ein-
hverju gefnu, einhverju sem við þurfum að
beygja okkur undir og þjóna. Engu er líkara en
að við séum að ræða um guðinn Eftirspurn. Þó
er vart hægt að hugsa sér mannlegra fyrirbæri
en eftirspurn. Og þótt Jakob gæti þess að
tengja eftirspurn við mannlegar þarfir – því
hann veit að með því fær eftirspurn siðferðilega
réttlætingu – þá vita allir sem vilja vita að eft-
irspurn á markaði miðast ekki við það eitt að
uppfylla þarfir. Samfélagskerfið sem styrkst
hefur í sessi á undanförnum áratugum á tilvist
sína í bókstaflegum skilningi undir því að skapa
sífellt nýjar og ófullnægðar langanir, og sífellt
nýjar og kostnaðarsamari leiðir til að reyna að
fullnægja þeim löngunum.
Efnahag sólundað af heimsku
Sanngjarnt er að benda á það að Jakob við-
urkennir að hluta til að velmegunarsamfélög
eigi í vanda. Hann segir að eftir að almennur
efnahagur stórbatnaði í iðnríkjunum þá „veit
fólk ekki sitt rjúkandi ráð“. En hann ber ekki
kennsl á eðli og dýpt vandans. Það er margt til í
því hjá Jakobi að við sólundum efnahag okkar
vegna „heimsku og vankunnáttu“, óraunsæis og
klaufaskapar. Hann sér hins vegar ekki hvernig
það efnahagskerfi sem við höfum búið okkur til
beinlínis hampar og þrífst á þessum brestum
okkar. Og umfram allt sér hann ekki hvernig
hans eigið hugarfar, og okkar flestra, felur oft í
sér skurðgoðadýrkun sem skapar vandann
fremur en að leysa hann.
Við getum nú séð betur hvað er athugavert
við nytsemisrök Jakobs. Okkur eru fengnir
tveir kostir til að velja milli. Annað hvort virkj-
um við hreinar og endurnýjanlegar orkulindir
íslensku þjóðarinnar í þágu álframleiðslu eða
við bregðumst siðferðilegri ábyrgð okkar gagn-
vart bræðrum okkar og systrum annars staðar í
heiminum, og gott ef ekki líka komandi kyn-
slóðum. Ekkert rúm er gefið fyrir fleiri kosti.
Ekki er gert ráð fyrir þeim möguleika að skyn-
samt og siðferðilega ábyrgt fólk gæti með réttu
neitað að láta heimsspurn eftir áli ákvarða rétt
eða rangt og hvert beri að stefna. Allt andóf
gegn kröfu markaðarins er fyrirfram dæmt sem
siðleysi. En þetta eru óboðlegir afarkostir og
röng mynd af því hvaða möguleikar eru í stöð-
unni fyrir skynsamt fólk. Við getum haft að leið-
arljósi annars konar lögmál en hið manngerða
lögmál framboðs og eftirspurnar. Þetta lögmál
gæti verið kærleiksboðorðið sem minnst var á
áður, sem hvetur menn til að elska hinn sanna
Guð, Guð sem þykist ekki vera annar en hann
er, sem er ekki hjáguð er skrýðist búningi
náungakærleika og hreinleika en er í raun
manngerð eftirspurn. Þetta lögmál gæti líka
verið hugsjón heimspekinnar um líf yfirvegunar
og skynsemi, líf sem einkennist meðal annars af
sjálfstæði, einfaldleika og undrun andspænis
veruleikanum. Enn gæti það verið vistfræðileg
hugsjón um að skilja ekki eftir sig dýpri spor í
vistkerfum jarðarinnar en þessi sömu vistkerfi
geta borið. Í öllum þessum tilfellum er rými fyr-
ir heiðarlegt, skynsamlegt andóf gegn þeim öfl-
um sem menn búa sér svo oft til og beygja sig
svo skilyrðislaust undir. Og í þeim öllum er
skilningur á því að það geti varðað skynsamt
fólk miklu að taka ekki með eigin hendi þátt í
verkum sem vinna þessum öflum lið og sýna
þeim undirgefni.
Djúpt í vestrænni menningu er fólgið minni
um friðsamt, staðfast andóf gegn þeim fals-
guðum og gerviverðmætum sem menn eru sí-
fellt að búa sér til og gera sig handgengna. Við
finnum slík minni til dæmis bæði í hinni kristnu
og grísku rót menningarinnar, í mönnum á borð
við Jesú og Sókrates. Að sjálfsögðu er andóf
ekki hafið yfir allan vafa frekar en annað í
mannheimum og undirrót þess er síður en svo
alltaf göfug. Samt fullyrði ég að í heiminum eins
og hann er birtist heilbrigð siðferðisvitund alltaf
öðrum þræði sem andóf gegn þeim öflum sem
ríka yfir manninum. Ég á ekki endilega við and-
óf gegn spilltum, kjarklausum eða hug-
sjónasnauðum stjórnmála- og kaupsýslumönn-
um eða öðrum slíkum. Ég á ekki síður við andóf
gegn ráðandi öflum í hugsun okkar sjálfra.
Vandi okkar sem nú lifum er sá að við erum
þrátt fyrir allt okkar ríkidæmi – eða vegna þess
– orðin svo fátæk í anda og einsleit í hugsun að
við getum varla orðað það fyrir sjálfum okkur
lengur að slíkt andóf sé raunverulegur, skyn-
samlegur möguleiki. Það er kominn tími til að
endurvekja vitundina um þennan möguleika því
bæði jörðin og mannfólkið sem á henni lifir þarf
einmitt nú sárlega á henni að halda.
Ég efast ekki eitt andartak um að við höfum
góðar og gildar ástæður til að andæfa nytja-
hyggju Jakobs og leggjast gegn því að íslensk-
um dölum sé sökkt í nafni þess að systkini okkar
annars staðar á hnettinum geti fengið sitt dag-
lega ál. Við getum andæft vegna þess að menn-
ing okkar er í blindgötu ósjálfbærra, mengandi
framleiðsluhátta og neyslu sem nú eru farin að
raska verulega lífsskilyrðum fólks á jörðinni,
einkum hinna fátækari. Við getum andæft fá-
ránleika þess að tengja sífellt aukna álfram-
leiðslu við nauðsyn þess að aflétta neyð hinna
fátæku í heiminum, þegar sú neyð tengist nær
alfarið óréttlátum leikreglum í alþjóða-
viðskiptum, misskiptingu auðs og spillingu. Við
getum andæft hinu ráðandi verðmætamati sem
einblínir á náttúruna sem uppsprettu auðs en
viðurkennir hana ekki í raun sem uppsprettu til-
gangs og merkingar, eða sem heilaga sköpun.
Við getum andæft vegna þess að maðurinn hef-
ur gert sig að þræli langana sinna í stað þess að
njóta vitundarinnar í eigin brjósti um tilvistina
og heiminn. Við getum andæft af mörgum ólík-
um ástæðum. Og slíkt andóf er, þegar allt kem-
ur til alls, heilbrigð og upprétt viðbrögð hinnar
hugsandi, vitandi mannveru.

1. Sjá http://www.landvernd.is/natturuafl/fraedsluefni/
samskipti_manns.html
2. Orðalagið er fengið úr ljóði Ralphs Waldos Emerson,
„Ode, Inscribed to William H. Channing“: „Things are in
the saddle, And ride mankind“.
Ljósmynd/Gísli Sigurðsson
Þjófafoss í Þjórsá og Hekla „Hver Íslendingur getur ekki ætlað sér minni ábyrgð en hver íbúi fjölmennari landa á umhverfi heimsþorpsins.“
Er hnattræn skylda að virkja?
Siðferðilegar spurningar um „skyldur“ gagn-
vart náttúrunni eru til umræðu hér. Ber okk-
ur að axla hlutverk samvisku heimsins þegar
að orkuframleiðslu og -nýtingu kemur?