Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2007, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. MARS 2007 3
Eftir Gunnar Theodór Eggertsson
gunnaregg@gmail.com
M
eð tilkomu sjónvarps-
tækninnar skapaðist neyð-
arástand meðal japanskra
kvikmyndaframleiðenda á
sjöunda og áttunda ára-
tugnum. Svipað ástand
hafði ríkt nokkru áður í Bandaríkjunum, þar
sem hver nýtæknin á fætur annarri skaut upp
kollinum til að lokka fólk í bíó, sbr. þrívídd-
arsýningar og breiðtjöld, en stóru japönsku
kvikmyndasamsteypurnar leituðu á önnur mið
til að bjóða upp á öðruvísi sjónræna upplifun.
Fyrstu ljósbláu kvikmyndirnar í Japan tóku að
birtast á síðari hluta sjötta áratugarins þegar
framleiðslufyrirtækið Shintoho brást við fjár-
hagsvandræðum sínum með seríu af kaf-
aramyndum á borð við Hefndargjörð Perlu-
drottningarinnar (Revenge of the Pearl Queen,
1959) og Kvenkafararnir frá Draugasetri (The
Girl Divers From Spook Mansion, 1959), sem
voru ekkert minna en gagnsæjar afsakanir til
að sýna hálfbert kvenfólk í efnislitlum sundbol-
um. Í upphafi sjöunda áratugarins hafði kvik-
myndaframleiðsla í Japan minnkað töluvert.
Stórmyndir í líkingu við Rashomon (1950) og
Sjö samúræjar (1954) voru hverfandi. Til að
fylla í tómið hófu ólík smáfyrirtæki að þrusa út
kynlífsmyndum og ofbeldisfullum glæpamynd-
um sem gerðar voru fyrir lítinn sem engan pen-
ing og af enn minni listrænni hugsjón. Það fór
lítið fyrir þessum myndum og ritskoðunin var
ekki ströng. Meginhöftin fólu í sér að gróft kyn-
líf mátti ekki sýna opinskátt, auk þess sem að
algjört bann ríkti við kynfærum og skapah-
árum – þannig urðu japanskir leikstjórar og
framleiðendur einkar færir í að dansa í kring-
um reglurnar og sýna fulla nekt með því að fela
ósiðlega líkamshluta á bak við blómapotta og
stólbök.
Um miðjan sjöunda áratuginn voru slíkar
myndir búnar að ná taki á yfirborðinu. Meira
en helmingur allra framleiddra kvikmynda í
Japan var ljósblár á einn eða annan hátt. Þess-
ar myndir urðu fljótlega þekktar sem „bleikar
kvikmyndir“ (jap. „pinku eiga“). Þær voru op-
inskáar, kynferðislegar og ljósbláar en aldrei
jafngrófar og klám. Margar þeirra slógu í gegn
í miðasölu, margfölduðu kostnaðarverðið og
urðu vinsælar meðal almennings jafnt sem
gagnrýnenda. En það voru ekki aðeins smáfyr-
irtækin sem tóku þátt í æðinu – stór og rótgróin
fyrirtæki á borð við Shochiku, Toei, Daiei og
Nikkatsu framleiddu öll eigin línur af bleikum
kvikmyndum. Algengt yrkisefni var að finna í
jaðarsamfélaginu, með vændi, strípistöðum og
samspili ofbeldis og kynlífs (S&M-fantasíur
(sadó-masó) voru afar vinsælar), eða í klass-
ískum bókmenntaverkum á borð við Sagan af
Genji eða Draumur um rauða herbergið, sem
urðu uppistaðan í erótíska undirgeiranum „ero
retro“. Þrátt fyrir að myndirnar væru af ólíkum
toga (bæði varðandi efni og gæði) áttu þær allar
sameiginlegt að verða frægar fyrir sérstaklega
furðulegar kynlífssenur, þar sem leikstjórarnir
þurftu að beita ýmsum frumlegum aðferðum til
að komast hjá ritskoðunarhnífnum. Og ekkert
lát virtist vera á framleiðslu og eftirspurn. Af
495 kvikmyndum sem framleiddar voru árið
1969 voru 240 þeirra bleikar. Tímabilið átti sína
gullöld um miðjan áttunda áratuginn og bleik
framleiðsla hélt áfram langt inn á þann níunda,
en þá færðist áherslan burt frá kvikmynda-
húsum og yfir á myndbandamarkaðinn, þar
sem hægt var að ganga enn lengra inn í myrka
og skrítna kynlífsheima.
Rómantískt klám
Bleika tímabilið í japanskri kvikmyndasögu
hefur gjarnan verið gagnrýnt fyrir niðrandi
framsetningu á kvenhlutverkum. Donald Ric-
hie, sem hefur skrifað mikið um japanska kvik-
myndasögu, felldi kröftugan dóm yfir öllum
geiranum sem niðurlægjandi í garð kvenna yfir
höfuð. Vissulega er það að miklu leyti rétt, enda
var meirihluti myndanna fjöldaframleitt rusl
sem byggðist aðallega á kynlífsfantasíum karla
og voru oftar en ekki þrælofbeldisfullar. Richie
hefur eflaust sérstaklega átt við suddaleik-
stjóra á borð við hinn alræmda Giichi Nishihara
og myndir eins og Vinsamlegast nauðgið mér
aftur (Please Rape Me Again, 1976) og Hrylli-
legur öfugsnúinn sláturleikur (Grotesque Per-
verted Slaughter, 1976). Á tímum bleiku mynd-
anna hefur væntanlega verið erfitt að greina
áhugaverða efnið úr ruslahaugnum, en með
tímanum hafa ákveðnir leikstjórar og kvik-
myndir fengið uppreisn æru og verið dregin
upp úr klámdrullunni með nýtilfengnu listrænu
gildi. Þar ber hæst að nefna kvikmyndalínu
hins virta Nikkatsu-fyrirtækis sem er talin
sýna fram á listrænt hámark bleika tímabilsins.
Nikkatsu byrjaði snemma að framleiða bleik-
ar myndir og hafði gert nokkrar af þekktari
myndum sjöunda áratugarins, s.s. Holdshlið
(Gate of Flesh, 1964) eftir Seijun Suzuki sem
var ein fyrsta bleika myndin sýnd utan Japan.
Bleiki geirinn lofaði svo góðu fjárhagslega að
árið 1971 ákvað Nikkatsu, sem var á barmi
gjaldþrots, að setja alla sína krafta í framleiðslu
á slíkum myndum (auk þess að framleiða nokk-
uð af barnaefni). Takmarkið var að eyða meiri
peningum til að gera betri bleikar myndir en
gekk og gerðist hjá öðrum fyrirtækjum – þó
voru myndirnar hræódýrar miðað við stór-
myndir meginstraumsins. Til að greina mynd-
irnar frá öðrum „pinku eiga“ var línunni gefið
nafnið „Nikku Roman Porno“ – sem þýðir ein-
faldlega rómantískt klám frá Nikkatsu. Áætlað
var að gera hverja mynd á tíu dögum fyrir lít-
inn pening og notast aðallega við sama leikara-
og tæknilið. Eina klámskilyrðið var að hafa
kynlífsatriði á tíu mínútna fresti – utan þess var
leikstjórum frjálst að fara eigin leiðir. Þetta
leiddi af sér ógrynni af sérkennilegum myndum
sem eru ekki endilega erótískar í grunninn þótt
frásögnin sveigi inn á þær brautir til að þóknast
tíðarandanum.
Fyrstu myndir Nikku Roman Porno slógu í
gegn hjá áhorfendum en á öðru framleiðsluári
þeirra lenti fyrirtækið í málaferlum vegna
tveggja umdeildra kvikmynda. Réttarhöldin
vörðu í heil átta ár en dugðu ekki til að minnka
þrótt Nikkatsu. Næstu tólf árin framleiddi
stúdíóið helling af efni – stundum allt að sjö
kvikmyndir á mánuði. Árið 1973 hófst fram-
leiðsla á S&M-kvikmyndum og smátt og smátt
myndaðist orðstír í kringum Nikkatsu sem fyr-
irtæki sem þorði að taka áhættu. Ungt og til-
raunaglatt hæfileikafólk tældist til þeirra og
með nýju blóði og nýjum hugmyndum tókst
Nikkatsu að koma í veg fyrir stöðnun og end-
urtekningu. Meginhluti þeirra bleiku leikstjóra
sem voru frægir heima fyrir á sínum tíma hafa
verið nær óþekktir vestanhafs þar til á síðari
árum, en eftir að Nikkatsu-myndirnar hafa nú
fest sig í sessi sem költ-fyrirbæri eru nöfn á
borð við Tatsumi Kumashiro loks að rata inn á
blaðsíður kvikmyndasögubóka.
Konungur Nikkatsu
Kumashiro (1927–1995) fæddist inn í ríka fjöl-
skyldu í Kyushu og var ávallt í uppreisn gegn
forréttindastöðu ættarinnar. Gegn vilja fjöl-
skyldunnar hélt hann í nám að læra bók-
menntir í Tókýó 1945. Hann vildi verða skáld-
sagnahöfundur og byrjaði að vinna við
kvikmyndir hjá Shochiku-fyrirtækinu 1952 til
að halda sér á floti peningalega. Hann færði sig
yfir til Nikkatsu 1955. Kumashiro vann sem að-
stoðarleikstjóri og handritshöfundur áður en
honum tókst að vinna sig upp í að leikstýra
fyrstu mynd sinni, sem kolféll í miðasölu 1968.
Hann var lækkaður í tign og settur í stöðu að-
stoðarleikstjóra á ný. Þegar Nikkatsu færði sig
alfarið yfir í bleiku myndirnar kusu sumir leik-
stjórar að hætta vinnu í stað þess að leikstýra
klámi. Þá fékk Kumashiro annað tækifæri til að
sýna hvað í honum bjó. Hann nýtti sér frelsið
sem fólst í umgjörðinni og vann með bleika
geirann til að fjalla um málefni og aðstæður
sem vöktu áhuga hans. Kvikmyndir Kumashiro
slógu strax í gegn og fljótlega var hann orðinn
þekktur sem konungur rómantískra klám-
mynda. Hann lauk við 34 myndir á ferlinum.
Kumashiro tókst að laga kynlífsatriðin að alls
kyns efnivið – dramatík, gríni, satíru, sam-
félagsádeilu – og taldi klámgeirann bjóða upp á
meira tjáningarfrelsi varðandi inntak og sögu-
efni en nokkur önnur kvikmyndahefð. Skyldu-
kynlífsatriðin voru engin fyrirstaða, en pen-
inga- og tímaleysið var erfiðara viðureignar.
Hann þurfti að skjóta myndirnar hratt og
ódýrt, breyta hindrunum í kosti frekar en galla,
og nota fjárhagsvandræðin til að móta eigin
sérstöðu. Myndir Kumashiro einkennast af
óhefðbundnum frásagnarstíl, með einfaldar
sviðsmyndir, fjölda af útitökum, lítið af nær-
myndum eða margþættum klippingum (mikið
um langar tökur og stillimyndir) og lágmarks-
hljóðvinnslu, svo eitthvað sé nefnt – allt til að
spara peninga. Þannig varð til raunsær og lif-
andi söguheimur, á köflum með súrrealískum
blæ, þar sem einfaldleikinn og naumhyggjan
ráða ríkjum. Kumashiro var þekktur fyrir
groddalegt myndefni, svartan húmor og stjórn-
málalegar tilvísanir. Sögusvið myndanna er
gjarnan á jaðri samfélagsins, þar sem úir og
grúir af verkafólki úr neðri stéttum, strípidöns-
urum og vændiskonum, og kynlífið verður leið
til að sleppa burt úr grámygluðum veruleika.
Fjalakötturinn sýnir þrjár kvikmyndir eftir
Kumashiro á næstunni. Ástarinnar krókaleið
(Twisted Path of Love, 1973) er gott dæmi um
hvernig Kumashiro tekst að flétta kynlífs-
atriðum saman við óhefðbundinn söguþráð í
stað þess að troða þeim þar inn af handahófi.
Myndin er samblendingur gríns og alvarleika
þar sem kynlífið leikur hlutverk út af fyrir sig.
Veröld geisjunnar (World of Geisha, 1973) ger-
ist árið 1918 og sögusviðið er geisju-vændishús.
Myndin vakti sérstaka athygli franska leik-
stjórans François Truffaut á sínum tíma, sem
lofaði verkið fyrir að upphefja kvenleika og
gera grín að karlmannlegri heimsku. Ólíkt
flestum verkum bleika tímabilsins hafa myndir
Kumashiro gjarnan verið taldar fjalla um kon-
ur af virðingu og aðdáun. Frægust þeirra er
Rauðhærða konan (The Woman With Red Ha-
ir, 1979), sem var valin fjórða besta japanska
kvikmynd áttunda áratugarins af hinu virta
japanska tímariti Kinema Jumpo árið 1994 og
er gjarnan talið eitt besta dæmið frá gullöld
Nikku Roman Porno.
Fjalakötturinn heldur kvikmyndasýningar
alla sunnudaga og mánudaga í Tjarnarbíói.
Nánari upplýsingar á www.filmfest.is.
Veröld geisjunnar Myndin gerist árið 1918 og sögusviðið er geisju-vændishús. Myndin vakti sérstaka athygli franska leikstjórans François Truffaut á sínum tíma, sem lofaði verkið fyrir að upphefja
kvenleika og gera grín að karlmannlegri heimsku. Myndin Kumashiro einkennast af óhefðbundnum frásagnarstíl, t.d. með einfaldar sviðsmyndir, fjölda af útitökum og lítið af nærmyndum.
Bleikir draumar
Þrjár kvikmynda japanska leikstjórans Tats-
umi Kumashiro verða teknar til sýningar í
Tjarnarbíói nú um helgina á vegum Fjala-
kattarins. Af því tilefni er við hæfi að fjalla
stuttlega um feril leikstjórans og hið und-
arlega „bleika“ tímabil sem hann átti þátt í að
festa á blöð kvikmyndasögunnar.
Höfundur er kvikmyndafræðingur.
»Kumashiro tókst að laga
kynlífsatriðin að alls kyns
efnivið – dramatík, gríni, sat-
íru, samfélagsádeilu – og taldi
klámgeirann bjóða upp á meira
tjáningarfrelsi varðandi inntak
og söguefni en nokkur önnur
kvikmyndahefð.