Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2007, Blaðsíða 5

óbrigðult að við leit að einu staðnæm-
ast augun við annað og ég byrja að
lesa. Hætti ekki fyrr en sá kafli er bú-
inn og ákveð þá sennilega að leita uppi
aðra ritgerð sem útfyllir þá sem ég var
að ljúka. Sennilega kemst ég ekki
þangað sem ég ætlaði vegna þess að
enn rek ég augun í eitthvað sem ég
verð að lesa og vafrið hefst að nýju.
Auðvitað eru þetta ekki nein vinnu-
brögð, en þetta er Þorsteini að kenna:
Mannskrattinn skrifar einfaldlega
þannig að maður getur ekki hætt, jafn-
vel þótt augun kræki ekki í nema setn-
ingarbrot. Stílkunnátta og stílbrögð
eru auðvitað hluti af skýringunni, en þó
ekkert síður sú staðreynd sem svo aug-
ljóslega skín í gegn: Þorsteinn nýtur
þess að fást við viðfangsefni sín og
hrífur aðra svo auðveldlega með sér.
Þorsteinn átti alloft í ritdeilum í
blöðum og tímaritum aðallega um ýmis
andleg málefni. Við deildum tvívegis
opinberlega í riti, en kurteislega. Í Sál
og máli er að finna brot úr a.m.k.
tveimur slíkum ritdeilum og greinar
Þorsteins sem urðu tilefni slíkra deilna.
Hér eru ádeilur Þorsteins á sálar- og
uppeldisfræði. Þar urðu ýmsir til and-
svara og eitthvað af svörum Þorsteins
er hér að finna sem og erindi hans,
“Ætti sálarfræði að vera til?“ sem var
tilefni deilnanna. Einnig eru þarna
ádeilugreinar hans á notkun sannleiks-
hugtaksins í guðfræði og bókmennta-
fræði—þar sem hann deilir meðal ann-
arra á skoðanir Vilhjálms Árnasonar,
heimspekiprófessors, og séra Sig-
urbjarnar Einarssonar, fyrrum bisk-
ups. Það hefði verið akkur í því að fá
mótbárurnar og öll svör Þorsteins við
þeim saman. En sennilega er þessi bók
ekki þannig hugsuð að slíkt efni eigi
allt þar heima.
Þorsteinn fer kannski mest á kostum
þegar hann gagnrýnir. Þetta á jafnt við
um skarpa, málefnalega gagnrýni í
heimspeki og fræðum, og um ritdeilur
þar sem ekki var alltaf skeytt um
ströng málefnalegheit. Um þetta má
sjá mýmörg dæmi í Sál og máli, flest
þó fremur af fyrra taginu. Ef til vill er
ég ekki fyllilega hlutlægur dómari á
óvægna gagnrýnisspretti Þorsteins í
deilum við menn, því að í flestum öðr-
um deilum en þeim sem ég átti við
hann sjálfur, laðast ég að þeim málstað
sem Þorsteinn vildi verja og gat alveg
unnt honum þess að skjóta svolítið
undir beltisstað. Eftirminnilegar eru til
dæmis deilur Þorsteins og Hannesar
Hólmsteins Gissurarsonar uppúr 1980,
þar sem Þorsteinn hafði að mínum
dómi ótvíræðan sigur. En ekkert af
þessu fær að fljóta hér með enda efnið
af öðrum toga.
Í Sál og máli eru greinar sem tengj-
ast einstökum vísindagreinum og vís-
indaheimspeki almennt. Í slíkum efn-
um var Þorsteinn jafnan skarpskyggn
og fundvís á veikleika. Og kann að orða
aðfinnslur sínar þannig allir skilji og er
oftar en ekki með afbrigðum hnyttinn í
þessu. Í einni bestu greininni í Sál og
máli, sem heitir “Líf og sál“ ræðir Þor-
steinn um ýmis afbrigði efnishyggju. Í
þessari grein koma fram flestir bestu
kostir hans sem gagnrýnanda. Hann
tekur upp eina algenga skilgreiningu á
efnishyggju, sem er sú að til sé tæm-
andi efnisleg skýring á hverju sem ger-
ist, hugarstarf þar með talið. Hann
færir ýmis athyglisverð rök fyrir að
efnishyggju í þessum skilningi verðum
við að hafna. Jafnframt setur hann
fram tilgátu: einu endanlegu skýring-
arnar sem völ er á eru efnislegar skýr-
ingar. En hann bætir því við að ef við
köllum þessa tilgátu efnishyggju og
hún reynist rétt, þá sé búið “að draga
úr efnishyggju flestar tennurnar“ (s.
243).
II
Síðustu fimmtán árin eða svo var Þor-
steinn gagntekinn af efni, sem honum
hafði raunar verið hugleikið alla tíð, og
tók að skrifa um það af kappi: lík-
ingum, merkingarhvörfum og ekki síst
því sem hann kallaði fjölkynngi máls.
Hvörf eru það sem einnig er nefnt “yf-
irfærð merking“, fyrirbæri á borð við
það að við tölum um þræði ekki aðeins
í saumaskap heldur líka til dæmis í frá-
sögnum eða bókum eins og ég gerði áð-
an. Með “fjölkynngi“ á Þorsteinn við
þann eiginleika mannlegs máls að æ
má nota orð í nýrri yfirfærðri merk-
ingu, bókstaflega endalaust. Þorsteinn
gerði margar atlögur að þessu við-
fangsefni. Margar þeirra getur að líta í
ritgerðasafninu Að hugsa á íslensku
(Háskólaforlag máls og menningar,
Reykjavík 1996). Hann hélt áfram að
fást við þetta fram á síðustu stund. Í
Sál og máli, er talsvert fjallað um það,
einkum í enska bókaraukanum, en líka
í “Lífi og sál“, sem áður er getið um.
Hugmyndir Þorsteins um þessi efni,
sem ganga að mörgu leyti í berhögg
við ríkjandi meginviðhorf í málspeki og
hugfræðum, eru að mínum dómi frum-
legasta og merkasta framlag hans til
heimspekinnar. Meginhugmyndin er sú
að möguleikinn á hvörfum og líkingum,
á því að nota orð öðruvísi en áður hefur
verið gert, sýni að hugmyndin um regl-
ur um merkingu sé andvana fædd. Lík-
ingar sýna veruleikann í nýju ljósi og
þær eru ófyrirsegjanlegar (í þessu fel-
ast tengslin við sköpunargáfu). Í “Lífi
og sál“ notar hann þessa hugmynd til
að gagnrýna hugfræði á okkar dögum
sem gera ráð fyrir að í mannshuganum
sé endanlegur fjöldi reglna um merk-
ingu orða. Samkvæmt Þorsteini er allt-
af möguleiki á nýrri, skiljanlegri notk-
un orðs sem engin “skráð regla“ tekur
til. Að svo miklu leyti sem hugfræðin
gera ráð fyrir merkingarreglum dæmir
Þorsteinn þau norður og niður. Ég fæ
ekki betur séð en hann hafi að minnsta
kosti svo mikið fyrir sér að hugfræð-
ingar ættu að hugsa vel sinn gang.
Þrátt fyrir allan sinn lærdóm og vald
á ólíklegustu hliðum heimspekinnar,
var Þorsteinn Gylfason á vissan hátt
andheimspekingur, a.m.k. að svo miklu
leyti sem heimspekin verður lögð að
jöfnu við kerfissmíð. Þótt hann dáðist
að hinu eina í hinu marga, held ég það
hafi aldrei hvarflað að honum að ein-
hver ein eða tvær meginhugmyndir
gætu verið lykillinn að öllu. Með góða
heilbrigða skynsemi, skarpskyggni og
næmi fyrir hinu óvænta og sérstaka í
vopnabúri sínu var hann fjölhyggju-
maður sem mat hvert mál, hverja gátu,
eins og hún kom fyrir og sá á henni
einhverja hlið sem honum þótti athygl-
isverð. Það var lítt fyrirsegjanlegt hver
dómur Þorsteins myndi vera, en hann
var eiginlega alltaf frumlegur og benti
í áttir sem viðmælandi hans eða lesandi
hafði ekki séð fyrir eða hugsað út í. Sál
og mál sýnir þessa eiginleika hans eins
vel og nokkurt fyrra verk hans.
steins Gylfasonar
»Mannskrattinn skrifar einfaldlega þannig að
maður getur ekki hætt, jafnvel þótt augun
kræki ekki í nema setningarbrot. Stílkunnátta og
stílbrögð eru auðvitað hluti af skýringunni, en þó
ekkert síður sú staðreynd sem svo augljóslega skín
í gegn: Þorsteinn nýtur þess að fást við viðfangs-
efni sín og hrífur aðra svo auðveldlega með sér.
Höfundur er prófessor í fornaldarheimspeki
við Óslóarháskóla.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. MARS 2007 5
Eftir Kristján Árnason
kristjar@simnet.is
V
art verður annað sagt en að Þor-
steinn Gylfason hafi á ævitíma
sínum markað spor víða í ís-
lensku menntalífi, hvort heldur
það var á ritvellinum eða í
kennslustarfi og fyrirlestrahaldi
eða þá með vinnu við ritstjórn og útgáfu sí-
gildra lærdómsrita erlendra. Allt þetta hefur
miðað að því að víkka sjóndeildarhring sam-
landa hans og brjóta þeim leið til framandi
fræðabrunna og hvetja þá jafnframt til dáða í
þeirri góðu íþrótt á „að hugsa á íslensku“ um
flest ef ekki allt milli himins og jarðar. Sjálfur
hefur hann gengið á undan með góðu fordæmi
allt frá því að hann haslaði sér völl sem heim-
spekingur ungur að aldri með bókinni Tilraun
um manninn árið 1970 þar til nú er út kemur að
honum látnum safn ritgerða frá síðustu árum
undir heitinu Sál & mál sem einhvers konar
endahnútur þessa ritferils. En rit af þessu tagi
ættu að eiga fullt erindi í landi þar sem heim-
spekileg hugsun hefur löngum verið hornreka
og orðið „heimspekingur“ gjarna tengt gæfu-
leysi af alþýðu manna eða jafnvel einhverju
þaðan af verra.
En á síðari árum má þó segja að heimspek-
inni hafi vaxið fiskur um hrygg hér á landi og
hún náð aukinni útbreiðslu, ekki síst fyrir til-
verknað fræðara eins og Þorsteins. Hinu verð-
ur þó ekki neitað að hún hefur sem slík og al-
mennt séð frekar skroppið saman eða lækkað
seglin á síðari tímum og gert minna tilkall en
stundum áður til að vera sögð drottning ann-
arra greina og undirstaða þeirra allra. Í stað
þess hefur hún orðið að sæta því að vera skil-
greind af sínu fólki sem „gagnrýnin hugsun“
og sjá hlutverk sitt þá einkum í því fólgið að
veita öðrum fræðigreinum aðhald og halda
þeim innan vissra marka fremur en að snúast
um sjálfa sig og vera í sviðsljósi. Slíkt aðhalds-
hlutverk tekur Þorsteinn Gylfason einmitt að
sér í bókinni Sál & mál, og gengur þar einkum
hart gegn greinum eins og sálarfræði, guð-
fræði og félagsfræði, og það svo mjög að til-
veruréttur þeirra virðist hanga á bláþræði,
enda beitir hann óspart sannleiksmynstri sem
segja mætti að væri í þrengra lagi („Snjórinn er
hvítur“) og lýsir allt tal um öðruvísi sannleika,
svo sem trúarlegan eða skáldlegan, merking-
arlaust og, það sem verra er, merki um tvö-
feldni þeirra sem það leyfa sér.
Og þar kemur að böndin berast einnig að
skáldskaparfræðinni og upphafsmanni hennar,
Aristótelesi, og spjótum beint að þeirri kenn-
ingu hans að skáldskapurinn sé heimspeki-
legur í eðli sínu í krafti þess að hann fjalli frem-
ur um hið almenna en hið einstaka og lýsi þá
fremur manngerðum en sögulegum ein-
staklingum. Við þetta hefur Þorsteinn sitthvað
að athuga sem ekki verður þó rakið hér, en
hann getur hallað sér að Platoni og öðrum sem
líta fremur á skáldskapinn sem blekkingu og
tóman uppspuna og virðist raunar harla
ánægður með þá niðurstöðu, líkt og hún færi
honum frelsi undan strangri sannleikskvöð
heimspekinnar og sé honum tilefni til að gefa
sér lausan tauminn sem „söngfugl að sunnan“.
Því ólíkt Platoni, sem að sögn hætti að yrkja og
brenndi kvæði sín er hann komst í tæri við
heimspekina, þá hefur Þorsteinn á ævitíma sín-
um æ meir leitað á fund listgyðjanna og það
kannski fleiri en einnar með allgóðum árangri.
Ávöxtur þeirra stefnumóta kemur ekki síst
fram í þýðingum ljóðtexta, einkum þeim sem
voru ætlaðir til söngs og krefjast tónnæmis
þýðanda, og það eftir ýmis góðskáld erlend,
gömul og ný, svo sem Burns, Rilke, Brecht,
Yeats og Auden. Mörg kvæðanna birtust í bók-
inni Sprek af reka árið 1993 og bera öll vitni
um smekk og bókmenntalega yfirsýn þýðand-
ans og víða einnig um vald hans yfir ljóðrænni
tjáningu og framandi háttum, svo sem þýðingin
á vorkvæðinu eftir Ásmund Vinje hinn norska
þar sem hann nær sér sannarlega á flug. En
listræn tök birtast einnig skýrt í ritgerðum
Þorsteins þar sem ekki er um þurrt stagl að
ræða heldur persónulega orðræðu, kryddaða
gamansemi og háði þar sem það á við og vís-
unum í allar áttir, ekki síst í skáldskap og bók-
menntir, að ógleymdum glannalegum fullyrð-
ingum sem eru fallnar til að hrista upp í
lesandanum, og fyrir vikið eiga þær það fylli-
lega skilið að á þær verði minnst næst þegar
mönnum dettur í hug að setja saman íslenska
bókmenntasögu.
Söngfugl
að sunnan
Þorsteinn Gylfason og
skáldskaparlistin
Höfundur er bókmenntafræðingur.