Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2007, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. MARS 2007 11
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Jim Crace er ekki rithöfundur semfestir sig í hversdeginum í skrif-
um sínum og svo er ekki heldur í
nýjustu bók hans
The Pesthouse
en þar dregur
höfundurinn fram
hryllingsmynd af
Bandaríkjunum í
framtíðinni. Þetta
eru dimmir tímar
í kjölfar pestar og
plágu, enda eru
þjófagengi, sér-
kennilegir trúar-
hópar og hirðingjar áberandi í
mannlífinu. Leifar iðnaðarsam-
félagsins – borgarrústir og hrörleg-
ar verksmiðjur – setja svip sinn á
landslagið sem fornminjar, ekki
menjar um nýliðnar hörmungar. Og
þó það sé vissulega hægt að líta á
The Pesthouse eingöngu sem dæmi-
sögu geymir hún líka sýn á banda-
ríska sögu og samtíð.




Framtíðin er líka sögusvið Chri-stopher Buckley í bók hans Bo-
omsday þó hér sé aðeins litið ára-
tugi, ekki árhundruð, fram í tímann.
Yfirbragðið er líka öllu léttara en í
skrifum Crace enda ekki laust við að
farsakennd skrif Buckley minni
nokkuð á P.G. Woodhouse. Kyn-
slóðastríð er viðfangsefnið að þessu
sinni og hér er það sárreiður blogg-
ari sem er allt annað en sáttur við að
þurfa að halda eftirstríðsárakynslóð-
inni uppi í ellinni.




En frá framtíð til fortíðar. Net-bólan og fall hennar er við-
fangsefni Joshua Ferris í hans
fyrstu skáldsögu Then We Came to
the End. Þar segir frá Hank Neary,
auglýsingamanni, sem er að skrifa
sína fyrstu skáldsögu sem hann seg-
ir vera „reiða litla bók um vinnuna“.
Then We Came to the End er hins
vegar hvorki lítil né reiðileg heldur
bráðfyndin og hlýleg bók um fórn-
arlömb netbólunnar og þann tíma
þegar viðskiptavinir netfyrirtækj-
anna voru lagðir á flótta og stjórn-
endur tóku að segja starfsfólki upp
án minnstu viðvörunnar.




Leni Riefenstahl var í mikluuppáhaldi hjá Adolf Hitler og
hún hlýtur efalítið að teljast með
umdeildustu kvikmyndagerð-
armönnum sög-
unnar. Sjálf sagði
hún gjarnan að líf
sitt og list væru
helguð leitinni að
fegurð. Í bók Jür-
gen Trimborn
sem heitir í
enskri þýðingu
Leni Riefenstahl:
A Life er fjallað
um ævi Riefen-
stahl og mikið lagt upp úr því að ná
staðreyndunum réttum, nokkuð sem
skreytni kvikmyndagerðamannsins
gerir allt annað en auðvelt.




Síðari heimstyrjöldin á einnig sinnþátt í nýjustu bók Clive James,
Cultural Amnesia. Í viðtali við New
York Times
kveðst James
hafa viljað skrifa
um „heimspeki,
sagnfræði,
stjórnmálafræði
og listir“ á sama
tíma og hann
fjallaði um hörm-
ungarnar sem
heimstyrjöldinni
fylgdu. Útkoman
er þó líklega öllu hversdagslegri en
höfundurinn sjálfur ætlaði, því að þó
að fjölbreytilegur smekkur James á
há- jafnt sem lágmenningu gefi hon-
um vissulega nokkra sérstöðu sem
gagnrýnandi eru helstu áhrif Cult-
ural Amnesia þau að vekja með les-
andanum áhuga á að kynnast sjálfur
öllum þeim hugsuðum og höfundum
sem James nefnir í skrifum sínum.
BÆKUR
Jim Crace
Clive James
Leni Riefenstahl
Eftir Hávar Sigurjónsson
havars@simnet.is
Umhverfismálin eru mál málanna. Allirvilja leggja orð í belg og er það vel.Umhverfismál eru ekki einkamálneins og umhverfi eins er umhverfi
allra. Orðið sjálft er fallegt og felur í sér fyr-
irheit um græna bala, heilnæmt loft og ferskt
vatn. Ekki veit ég þó hvernig orðmyndin „að
umhverfast“ tengist fyrri merkingunni en felur
samt í sér þann leik að orðum að þeir sem eru
hvað mest á móti umhverfissinnum virðast alger-
lega umhverfast þegar á þá er minnst. Hverfi og
hverfast eru orð sem vísa allt um kring, 360%
gráður, ekkert er undanskilið hvernig sem menn
snúa sér. Bakhliðin á Esjunni frá Reykjavík séð
er framhliðin að norðan séð.
Hafnarfjarðarleikhúsið frumsýndi í fyrri viku
Draumalandið, leiksýningu byggða á bók Andra
Snæs Magnasonar og varð mér tilefni til vanga-
veltna um leikhús og leiklist og hvernig og til
hvers má nota leiklistina. Meðan á sýningunni
stóð rifjaðist upp fyrir mér útlistun úr ein-
hverjum bókum á sérstakri tegund leikhúss í
Þýskalandi á þriðja áratug síðustu aldar og köll-
uð var Agit-prop leikhús og þar var aðalforvíg-
ismaður Erwin Piscator. Agit-prop er stytting á
Agitation-propaganda og hefur verið þýtt sem
Áróðursleikhús. Fremur neikvætt orð þó Pisca-
tor teldi það jákvætt og þarf ekki að spyrja að
leikslokum þar sem nasistar flæmdu hann og
hans fólk á brott við fyrsta tækifæri enda mað-
urinn sósíalisti og mannvinur, kannski umhverf-
issinni, og hafði ekkert hlutverk innan þriðja rík-
isins.
Draumalandið í Hafnarfjarðarleikhúsinu er
milt áróðursleikhús. Sýningin er í merkilegu
jafnvægi þar sem reynt er að halda fleiri en einu
sjónarmiði á lofti þó ekkert fari á milli mála hver
sannfæring leikaranna og höfunda sýningarinnar
er. Hópurinn er umhverfissinnaður og vill veg ís-
lenskrar náttúru sem mestan og bestan. Þetta er
sett fram á beinan og skýran hátt; leikendur tala
við áhorfendur, upplýsa þá og hafa jafnframt
skoðun á efninu. Þetta er eins konar stefnumót
leikhússins við áhorfandann, leikhúsið verður
vettvangur umræðu, að vísu er ekki gert ráð fyr-
ir að áhorfendur leggi orð í belg en það er stutt í
það; ég get alveg séð fyrir mér að á einhverri
sýningu geti einhver úr hópi áhorfenda ekki orða
bundist og þá yrði gaman.
Það er merkileg tilviljun að á sama tíma og
Hafnarfjarðarleikhúsið færir upp Draumalandið
skuli stærsta og ósvífnasta agit-prop sjónarspil
eiga sér stað sem þjóðin hefur upplifað frá því
að Landsvirkjun hætti að riðlast á okkur með
Kárahnjúkavirkjuninni. Meðan Landsvirkjun
fær sér letilega smók og fylgist með Hálslóni
fyllast, þá tekur Alcan við og dregur ekki af sér í
forleiknum að Stærra og betra álveri. Þar er
ekki verið að gæta jafnvægis og halda fleiri en
einu sjónarmiði á lofti. Þar er öllum meðulum
beitt í krafti yfirburða fjármagns og aflsmunar
og áróðurinn dynur á allri þjóðinni í öllum fjöl-
miðlum landsins um leið og hamrað er á því að
stækkun álversins í Straumsvík sé einkamál
Hafnfirðinga. Ég hvet alla til að fara í Hafn-
arfjörð og sjá báðar sýningarnar sem þar eru í
gangi þessa dagana, mynda sér skoðun og taka
afstöðu, og velta því svo fyrir sér hvernig bygg-
ing stærsta álvers í Evrópu geti verið einkamál
Hafnfirðinga. Maður hefur á tilfinningunni að
Alcan fái sér stóran vindil 1. apríl.
Áróðursleikhús í Hafnarfirði
»Draumalandið í Hafnarfjarð-
arleikhúsinu er milt áróð-
ursleikhús. Sýningin er í merki-
legu jafnvægi þar sem reynt er
að halda fleiri en einu sjónarmiði
á lofti þó ekkert fari á milli mála
hver sannnfæring leikaranna og
höfunda sýningarinnar er.
ERINDI
Eftir Höllu Kjartansdóttur
hallak@msund.is
F
oreldrar sem hlaupast undan merkj-
um, misbjóða börnum sínum eða
valda ekki hlutverki sínu hljóta allt-
af að skilja börn sín eftir á ber-
svæði. Óvitaskapur eða sinnuleysi
foreldranna gengur í arf rétt eins
og ríkidæmi eða fátækt, kynslóð fram af kynslóð.
Samfélagið allt getur orðið ofurselt slíku viðhorfi
og þá eiga börnin ótryggt skjól. Tvær síðustu
skáldsögur Auðar Jónsdóttur, Fólkið í kjallaranum
og Tryggðarpantur, fjalla meðal annars um þetta
áleitna og viðkvæma efni. Í víðari skilningi fjalla
þær um aðskilnað af ýmsu tagi, hvort heldur sem
er við ættjörð, fjölskyldu, foreldra eða barn, og það
ríkir eins konar upplausnarástand í þeirri sam-
félagsmynd sem þar er dregin upp. Sögurnar búa
yfir ýmsum sameiginlegum þráðum sem freistandi
er að rýna í og bera saman.
Báðar sögurnar fjalla um konur um þrítugt en
þar koma einnig fram fleiri kynslóðir kvenna, mæð-
ur og ekki síst ömmur sem hafa haft varanleg áhrif
á líf afkomenda sinna. Æska og uppvöxtur ungu
kvennanna er ólíkur en þær eiga það sameiginlegt
að foreldrar þeirra voru ekkert sérlega ábyrgir
uppalendur eða tóku uppeldishlutverk sitt hátíð-
lega og þær sitja uppi með tilfinningalega arfleifð
sem skapar tómarúm og grefur undan öryggis-
tilfinningu þeirra á fullorðinsárum. Annað sem
sameinar þessar ungu konur er barnleysi þeirra
sem er sjálfvalið hlutskipti enda þótt þær búi í raun
báðar við kjöraðstæður til barneigna. Engu að síð-
ur koma börn talsvert við sögu í báðum sögunum,
bæði í tengslum við æskuminningar sögupersón-
anna og börn sem ungu konurnar tengjast með ein-
hverjum hætti á fullorðinsárum. Sögurnar fjalla því
öðrum þræði um börn og misjöfn uppvaxtarskilyrði
þeirra.
Börn á bersvæði
Þessar ungu barnlausu konur eiga það einnig sam-
eiginlegt að lifa í öruggu skjóli efnahagslegrar vel-
megunar sem þær hafa ekki þurft að hafa neitt fyr-
ir að öðlast. Klara í Fólkinu í kjallaranum á alltaf
vísa bankainnistæðu sambýlismannsins og Gísella í
Tryggðarpanti hefur lengst af getað gengið í ótæm-
andi sjóð ömmu sinnar sem hefur séð henni fyrir
öruggri framfærslu. Öryggi þeirra er engu að síður
afar brothætt. Tryggur efnahagur á fullorðinsárum
virðist því duga skammt þegar innistæða barnæsk-
unnar sem umhyggjusamir og ábyrgir foreldrar
leggja til reynist vera rýr. En enda þótt hvorug
þessara kvenna hafi átt sérlega sterkan bakhjarl í
foreldrum sínum er æska þeirra fráleitt verri en
gengur og gerist hjá þorra fólks og þess vegna á
lesandi auðvelt með að spegla sig í þeim og það ger-
ir sögurnar ennþá áleitnari. Það er fráleitt nokkur
vandlætingartónn í sögunum og höfundur fer afar
varfærnum höndum um söguefnið og lesandi á auð-
velt með að fá samúð með sögupersónunum.
Sögurnar lýsa fremur hversdagslegum hlutum í
lífi þessara ungu kvenna, samskiptum þeirra við
sína nánustu, vini, nágranna og sambýlisfólk. Þar
er fjallað um sambýli, sambúð eða nábýli ólíks fólks
þar sem reynir á margháttaða tillitssemi, skilning
og umburðarlyndi. Í sögunum er tekist á um ólík
lífsgildi og ýmsum spurningum velt upp um vara-
sama fylgifiska velsældar og efnislegra allsnægta.
Vitaskuld finn ég til með þeim sem þjást og ætla að
hjálpa öðrum og greiða úr sem mestu á raunhæfan
hátt en aðeins á mínum forsendum og svo fremi
sem það komi ekki niður á mér, segir Svenni, ungi
sambýlismaður Klöru í Fólkinu í kjallaranum (76–
77). En Gísella og vinir hennar í Tryggðarpanti
ganga ennþá lengra í skeytingarleysinu um ann-
arra hag og í þeirra hópi reynist afar djúpt á sam-
kennd eða samúð með ,,þeim sem þjást“.
Þegar slíkt viðhorf verður ráðandi í samfélagi er
hætta á að mörg börn séu skilin eftir á bersvæði
þar sem næðir um þau. Þetta sinnuleysi gagnvart
börnum er raunar undirstrikað með ýmsum hætti í
báðum sögunum. Þar fáum við að kynnast börnum
sem búa við ótryggar heimilisaðstæður og óöryggi.
Báðar ungu konurnar fá börn inn á heimili sín tíma-
bundið sem þær tengjast tilfinningaböndum en
börnin eru ofurseld aðstæðum mæðra sinna sem
eru sannarlega engar kjöraðstæður. Þannig vekja
þessar sögur lesanda til umhugsunar um hlutskipti
barna í samfélaginu og þau misjöfnu uppvaxtarskil-
yrði sem þeim eru búin.
Hinir efnameiri
Í Tryggðarpanti eru andstæður valda og valdaleys-
is dregnar skýrum dráttum og söguna má auðveld-
lega túlka sem allegóríska táknmynd þjóðfélags
þar sem hinir efnameiri hafa alla þræði í hendi sér,
leggja línurnar, setja viðmið og semja leikreglur
eftir eigin duttlungum og til að tryggja eigin hags-
muni. Gísella verður tákngervingur alls þessa þar
sem hún kemur sér upp flóknu regluverki gagnvart
konunum sem leigja hjá henni, sem þær eru nauð-
beygðar til að gangast undir. Gísella veitir leigj-
endum sínum aðeins skjól um hríð þegar það hent-
ar henni en úthýsir þeim svo þegar sambúðin fer að
reyna á þolrifin. Hún varpar leigjendum sínum á
dyr þrátt fyrir að ein konan í hópnum sé með barn
á framfæri og önnur gangi með barn og engin
þeirra eigi í önnur hús að venda.
Sjálf á Gísella sér öruggt húsaskjól en það er
bara eins og skel utan um tómleikann sem umlykur
hana í raun. Þetta upplýkst fyrir henni að lokum
þegar hún áttar sig á hvaða afleiðingar vald henn-
ar, viðhorf og regluverk hefur á barnið í hópnum,
dóttur eins leigjendanna, sem hún hefur bundist til-
finningaböndum. Samfélagsmyndin í Tryggðarp-
anti er raunar afar kaldranaleg þar sem firring,
tómlæti og tilfinningakuldi ræður för og náunga-
kærleikur eða samkennd hefur umbreyst í eitthvað
sem kallast viðskiptasamband eða gagnkvæmir
hagsmunir.
En þegar varnarlausu barni er stillt upp and-
spænis slíku viðhorfi vakna ýmsar áleitnar spurn-
ingar. Hagsmunir þess eru engan veginn tryggðir í
samfélagi sem hegðar sér eins og duttlungafullur
leigusali sem úthýsir sumum en dekrar við aðra og
setur viðskiptahagsmuni ofar öllu. Þannig er mun
þyngri undiralda í Tryggðarpanti en í Fólkinu í
kjallaranum en í báðum sögunum er spurt áleitinna
grundvallarspurninga um það hvort samfélagið sé í
raun þess umkomið að veita börnum sínum öruggt
skjól og hvort skeytingarleysi um þeirra hag reyn-
ist ekki dýrkeypt þegar fram í sækir.
Að úthýsa barni
Skáldsögur Auðar Jónsdóttur, Fólkið í kjall-
aranum og Tryggðarpantur, búa yfir ýmsum sam-
eiginlegum þráðum sem freistandi er að rýna í og
bera saman. Báðar sögurnar fjalla um konur um
þrítugt en þar koma einnig fram fleiri kynslóðir
kvenna, mæður og ekki síst ömmur sem hafa haft
varanleg áhrif á líf afkomenda sinna.
Morgunblaðið/ÞÖK
Auður Jónsdóttir Sögur hennar, Fólkið í Kjallaranum og Tryggðapantur, vekja lesanda til umhugs-
unar um hlutskipti barna í samfélaginu og þau misjöfnu uppvaxtarskilyrði sem þeim eru búin.