Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2007, Blaðsíða 13
Davíð
Oddsson
Björgólfur Thor
Björgólfsson
Stefán
Ólafsson
Hermann
Jónasson
Milton
Friedman
Joseph
McCarthy
Ágúst
Guðmundsson
Ágúst og Lýð Guðmundssyni, og
raunar marga aðra. Uppgangur
þessara manna sýnir einmitt, að
jöfnuður hefur aukist á Íslandi.
Allir höfðu sömu tækifæri og þess-
ir menn. Þeir gripu þau.
Vald skapar ójöfnuð
Vald ríkisins skapar ójöfnuð, því að
það er alltaf vald sumra yfir öðr-
um, hvað sem góðum fyrirheitum
líður. Frelsi markaðarins skapar
hins vegar jöfnuð, þegar það er
fullt og jafnt frelsi allra. Þess
vegna er þeim, sem eiga undir
högg að sækja, meira skjól í mark-
aðinum en ríkinu. Ég var staddur í
Suður-Afríku haustið 1987, þegar
þar var enn fylgt aðskiln-
aðarstefnu. Hvítir menn nutu
miklu meiri réttinda en þeldökkir.
Stjórn þeirra bannaði jafnvel
hjónabönd fólks af ólíkum kynþátt-
um (eins og valdastéttin íslenska
bannaði á sínum tíma hjónabönd
öreiga, þótt af öðrum ástæðum
væri). Einn daginn ók ég ásamt
leiðsögumanni fram hjá kvik-
myndahúsi. Ég spurði, hvort að-
skilnaðarstefnan næði til slíkra fyr-
irtækja. Svarið var, að reglunum
hefði nýlega verið breytt að kröfu
kvikmyndahúsaeigenda. Sú spurn-
ing kviknaði óðar í huga mér, þótt
ég hefði ekki orð á, hvort kvik-
myndahúsaeigendurnir hefðu kraf-
ist þessarar breytingar, af því að
þeim hefði ofboðið misréttið eða af
því að þeir vildu fjölga við-
skiptavinum. Ég er í litlum vafa
um, að síðarnefnda skýringin er
rétt. Náungakærleikur er bundinn
við náunga okkar, sem við þekkjum
og þykir vænt um. Í skiptum
ókunnugra manna hrekkur náunga-
kærleikurinn hins vegar skammt.
Þar er matarástin gagnlegri leið-
arstjarna. Tilhneiging okkar til að
skjóta (eða hrækja) á aðra minnk-
ar, ef við sjáum í þeim væntanlega
viðskiptavini. Kapítalistar hugsa (ef
til vill sem betur fer) aðeins um
peninga. Þeir spyrja ekki, hvernig
bakarinn er á litinn, heldur hvernig
brauðið er á bragðið.
Það liggur í hlutarins eðli, að
óvinsælir minnihlutahópar eiga erf-
itt uppdráttar, hvar sem þeir búa.
En á hinum frjálsa markaði geta
skipti þeirra við aðra takmarkast
við það, sem er hvorum tveggja í
hag. Kaupmaðurinn í Feneyjum
sagði: „Ég vil semja við ykkur,
kaupa við ykkur, ganga með ykkur,
ræða við ykkur, og allt það; en ég
vil ekki snæða með ykkur, drekka
með ykkur, né biðja með ykkur.
Hvað er að frétta úr kauphöll-
inni?“6 Milton Friedman nefndi oft
annað dæmi. Það var af handrits-
höfundum í Hollywood, sem lentu á
svörtum listum um kommúnista,
þegar Joseph McCarthy öld-
ungadeildarþingmaður var hvað að-
sópsmestur. Þeir fengu ekki verk-
efni undir eigin nöfnum, en
kvikmyndaverin keyptu af þeim
góð handrit, þótt þau væru merkt
dulnefnum. Þessi fyrirtæki höfðu
meiri áhuga á gæðum handritanna
en réttum nöfnum höfundanna.7
Það er einnig athyglisvert, að í
Bandaríkjunum gætir síst fordóma
gagnvart þeldökku fólki í tónlist og
íþróttum. Það er engin tilviljun. Í
þessum tveimur greinum er sam-
keppni hörð. Atvinnurekendur hafa
ekki efni á að neita sér um hæfi-
leika þeldökkra íþróttagarpa eða
stórsöngvara. Á frjálsum markaði
ber sá, sem mismunar, ekki síður
kostnaðinn en sá, sem mismunað
er. Öðru máli gegnir í stofnunum
ríkisins. Valdsmaður, sem mis-
munar tveimur umsækjendum um
starf, til dæmis vegna fordóma um
litarhátt, kynferði eða kynhneigð,
ber sjaldnast kostnað af því sjálfur.
Í þessum skilningi er jöfnuður lík-
legri til að vera meiri úti á mark-
aðnum en í stofnunum ríkisins og
því meiri sem samkeppni er harð-
ari.
Vald skapar ójöfnuð. En getur
frelsi á markaði ekki líka skapað
ójöfnuð? Hvað um það, að allir á
Óseyri við Axlarfjörð áttu afkomu
sína undir Bogesen kaupmanni?
Viljum við, að örfáir auðkýfingar
ráði öllu? Skáldsaga Laxness um
Sölku Völku er að vísu ekki góð
heimild um frjálsan markað. Í
rauninni var sama hagkerfi á Ós-
eyri og sósíalistar vildu stofna á Ís-
landi öllu: Þar var allt hagvald á
einni hendi og hvergi undankomu
auðið. Aðalatriðið er, að menn eigi
þess ætíð kost, séu þeir óánægðir,
að leita annað með viðskipti sín,
hvort sem það er sala á vinnu eða
kaup á vöru, og það geta þeir, ef
íslenska hagkerfið er opið og bein-
tengt mörkuðum annars staðar,
ekki aðeins í Evrópu, heldur líka
Vesturheimi og víðar. Frelsi getur
skapað ójöfnuð, en aðeins við mjög
óvenjulegar aðstæður. Það er hins
vegar ekkert undrunarefni, að sami
maðurinn og minnkaði vald sitt
stórlega, Davíð Oddsson, skyldi
sumarið 2004 vera nánast einn um
það íslenskra áhrifamanna að hafa
áhyggjur af því, að allir fjölmiðlar
landsins kynnu að lenda á einni
hendi. Þeir, sem hæst hafa venju-
lega um jöfnuð, vísuðu því harðlega
á bug og töluðu eins og þægir
þjónar auðsins. Ég skildi vel sjón-
armið Davíðs. En ég skil ekki síður
þá skoðun margra frjálshyggju-
manna, að eina ráðið við frelsinu sé
meira frelsi. Markaðurinn geti
sjálfur leyst úr slíkum málum. Sem
betur fer hugsi flestir kapítalistar
aðeins um peninga. Þeir eigi ekki
fjölmiðla, nema það borgi sig, og
það borgi sig ekki, nema þeir veiti
betri þjónustu en keppinautarnir.
Misnoti einn þeirra aðstöðu sína,
nýti annar sér fyrr eða síðar tæki-
færið, sem það skapi.
Opin leið upp á tindinn
Jöfnuður er allt of mikilvægur til
að láta hann jafnaðarmönnum ein-
um eftir. Flestir Íslendingar vilja
opið skipulag, þar sem menn eru
jafningjar í þeim skilningi, að þeir
hafa næg tækifæri til að bæta kjör
sín, en dramblát yfirstétt situr ekki
yfir hlut annarra, um leið og hún
veifar fæðingarvottorðum eða
flokksskírteinum. Íslensku þjóðinni
hefur tekist betur en öðrum að
smíða slíkt opið skipulag síðustu
sextán árin. Nú skiptir hér meira
máli, á hvaða leið menn eru en
hvaðan þeir koma. Hér á landi er
leiðin opin upp á tindinn. Það er
talið fagnaðarefni, ef menn verða
ríkir. Flestir Íslendingar geta sofið
á næturna, þótt öðrum gangi vel.
Reynslan sýnir enn fremur, að við
gerum ekki hina fátæku ríkari með
því að gera hina ríku fátækari. Að-
alatriðið er að fjölga tækifærum,
ekki jafna niðurstöður. Heppileg-
asta ráðið til þess er að halda
áfram að lækka skatta, jafnt á fyr-
irtæki sem einstaklinga, eins og
Geir H. Haarde forsætisráðherra
hefur bent á.
Í næstu viku: Náttúruvernd.
1 Sbr. m. a. 10. k. Bandamanna sögu, 2. k.
Bárðar sögu Snæfellsáss, 1. k. Fljótsdæla
sögu, 28. k. Grettis sögu, 2. k. Hrafnkels sögu
Freysgoða og 1. k. Reykdæla sögu og Víga-
Skútu, þar sem segir frá ójafnaðarmönnum.
2 Gísli Gunnarsson: Upp er boðið Ísaland
(Örn og Örlygur, Reykjavík 1987).
3 Benedikt Jónsson: „Gamalt og nýtt,“ Réttur,
3. árg. (1918), 6.–7. bls.
4 Lágtekjumörk og tekjudreifing 2003–2004,
aðgengileg á heimasíðu hagstofunnar, http://
www.hagstofa.is
5 Stefán Ólafsson: „Aukinn ójöfnuður á Ís-
landi,“ Stjórnmál og stjórnsýsla (vefrit, haust-
ið 2006). Sjá http://stjornmalogstjornsysla.is/
images/stories/fg2006h/stefan.pdf.
6 William Shakespeare: Kaupmaður í Fen-
eyjum, 1. þáttur, 3. atriði, 36. Þýð. Helga
Hálfdanarsonar.
7 Milton Friedman: Frelsi og framtak (Al-
menna bókafélagið, Reykjavík 1982), 29.–30.
bls.
Höfundur er prófessor við
Háskóla Íslands.
anna: Jöfnuður
Geir H.
Haarde
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. MARS 2007 13
Ég einfari eilífðar var,
um ævinnar ljóðspora skeið;
mig hestur í Hörgána bar,
en Hóla til jökulhvít leið
og römm var sú trúarfars reið.
Einn fylgdarmann hjartað þó hlaut,
sem herðum á geislakross ber;
er sjón mín á baki var blaut,
hann birti upp tárin í mér
og hóf svo upp hestinn í sér.
Til Hóla við náðum loks heim,
og hneggjuðu klukkurnar þá;
þar draup ég svo dropunum þeim,
sem dýpsta í fljótinu sá
þeir hrundu þar kaleiknum hjá.
Ingimar Erlend Sigurðsson
Þegar ég
kom til
Hóla heim
Höfundur er ljóðskáld.