Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2007, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 31. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Hannes Hólmstein Gissurarson
hannesgi@hi.is
S
íðustu árin hafa vinstri
menn leikið algengan leik í
stjórnmáladeilum. Þeir
hafa tekið falleg orð og
gert að sínum. Tvö þessara
orða eru „jöfnuður“ og
„náttúruvernd“. Ég hef enn
ekki hitt neinn þann, sem
er hlynntur ójöfnuði og náttúruspjöllum.
Menn skiptast miklu frekar eftir því, hvern-
ig þeir skilja þessi fallegu orð og hvaða leið-
ir þeir sjá greiðfærastar að þeim mark-
miðum sem þau fela í sér. Ættu
frjálshyggjumenn ekki að nota hugtökin tvö
án hiks? Hvers vegna þyrftu þeir að láta
vinstri mönnum þau eftir? Guðbrandur
biskup Þorláksson benti á það í formála
sálmabókar sinnar 1589, að það ynni sann-
leikanum (sem hann hugði vera) ekkert
mein að taka snjallar tungur og mjúkmálar
í þjónustu hans. Í sama anda kvaðst klerk-
urinn Rowland Hill á átjándu öld ekki sjá
neina ástæðu til þess, að djöfullinn einokaði
öll skemmtilegustu lögin. Það, sem sannara
reynist, getur líka verið það, sem betur
hljómar. Og vissulega hljóma orðin „jöfn-
uður“ og „náttúruvernd“ vel. Í síðustu viku
skýrði ég út, hvers vegna frjálshyggjumenn
geta með góðri samvisku barist fyrir jöfn-
uði, en nú sný ég mér að náttúruvernd.
Náttúruvernd, sósíalismi og hrakspár
Á fyrri hluta 20. aldar spáðu margir kapítal-
ismanum falli vegna einokunartilhneigingar,
sem í honum fælist. Gallinn við samkeppn-
ina er, að einhver vinnur hana, sagði
George Orwell um bók Friðriks Ágústs von
Hayeks, Leiðina til ánauðar.1 Orwell átti
við, að fyrirtækin yrðu stærri og færri, uns
eitt væri eftir í hverri grein, og þá hlyti rík-
ið að taka við. Þessi spá rættist ekki.
Tækniþróunin hefur frekar auðveldað sam-
keppni en hitt: Litlar einingar eru oft hag-
kvæmari en stórar. Með hnattvæðingunni
eftir hrun sósíalismans hefur samkeppni
líka harðnað, því að markaðir hafa opnast
og runnið saman: þýskar bílasmiðjur eiga
keppinauta í mörgum öðrum löndum. En nú
spá margir kapítalismanum falli vegna þess,
að hann valdi óbætanlegum náttúruspjöll-
um, til dæmis Vésteinn Lúðvíksson rithöf-
undur í greinum hér í Lesbókinni.2 Aukinn
áhugi á náttúruvernd er vissulega eðlilegur.
Nútímamenn ferðast meira og hafa fleiri
tómstundir en áar þeirra. Þeir eru næmir
fyrir náttúrufegurð og láta sér ekki nægja
að segja, að á Vestfjörðum sé fagurt, þegar
fiskast. Þeir vilja hreint loft og tært vatn.
Þeir kunna að meta sjaldgæfar dýrateg-
undir og ósnortið umhverfi. En um nátt-
úruvernd má segja hið sama og jöfnuð, að
þeir, sem hæst hafa, leggja minnst til mála.
Hvergi voru stunduð eins víðtæk nátt-
úruspjöll og í sósíalistaríkjunum sálugu. Þar
voru fiskimið þurrausin, úrgangi veitt í
vötn, eiturgufum spúð í andrúmsloftið.3
Skýringin var einföld. Allt var í sameign, en
það, sem allir eiga, hirðir enginn um.
Ýmsar hrakspár um náttúruspjöll annars
staðar í heiminum hafa hins vegar ekki
gengið eftir. Bandaríski líffræðingurinn
Rachel Carson gaf 1962 út bókina Raddir
vorsins þagna um það, að fuglalífi stafaði
stórkostleg hætta af skordýraeitrinu D. D.
T., en því var beitt með góðum árangri í
baráttu við mýrarköldu (malaríu). Efnið var
því víða bannað. Hefur bók Carsons verið
talin kveikjan að náttúruverndarhreyfingu
okkar daga. Í ljós hefur komið, að hættan af
D. D. T. var mjög orðum aukin. En margar
milljónir manna í fátækum löndum hafa dá-
ið úr mýrarköldu, af því að þetta ódýra og
handhæga efni var bannað. Alþjóðaheil-
brigðisstofnunin, WHO, hefur þess vegna
lagt til, að efnið verði aftur tekið í notkun.4
Annað dæmi er skýrsla, sem áhugamenn
settu saman undir nafninu Endimörk vaxt-
arins 1972. Þar var varað við því, að fólki
fjölgaði og neysla þess ykist hraðar en nátt-
úran þyldi. Ýmis hráefni gengju brátt til
þurrðar, ef mannkyn gerbreytti ekki lífs-
háttum. Margir vísindamenn gagnrýndu
skýrsluna harðlega þegar í byrjun, þar eð
ekki væri gert ráð fyrir því, að tækniþróun
gæti orðið jafnhröð og fólksfjölgun eða
neysluaukning, auk þess sem horft væri
fram hjá því, að verðbreytingar á markaði
gætu haft áhrif: minna framboð á einhverju
efni leiddi til hærra verðs, sem síðan hefði í
för með sér minni eftirspurn eftir efninu og
einbeittari leit að einhverju öðru í þess stað.
Hvað sem því líður, hafa hrakspár í skýrsl-
unni ekki ræst. Til dæmis hefur verð á 34
algengustu tegundum hrávöru lækkað frá
1980, ef tóbak er undanskilið. Í skýrslunni
sagði einnig, að gull yrði þrotið árið 1979,
jarðolía 1990, kopar 1991 og ál 2001. Nóg er
nú til af öllum þessum efnum.5
Ekki hefur reynst vandkvæðum bundið að
brauðfæða nýja íbúa jarðarkringlunnar.
Með „grænu byltingunni“ á sjöunda áratug
20. aldar stórjókst matvælaframleiðsla.
Hungur á okkar dögum má langoftast rekja
til ófriðar eða slæms stjórnarfars, ekki nátt-
úruspjalla. Fleiri lifa nú en áður, og þeir
lifa betra lífi: meðalaldur í heiminum hefur
tvöfaldast síðustu eitt hundrað ár, og dregið
hefur úr barnadauða og smit- og hörg-
ulsjúkdómum. Aðrar hrakspár hafa ekki
heldur gengið eftir. Fullyrt var fram í lok
20. aldar, að skógar væru að eyðast vegna
súrs regns og af öðrum ástæðum. Jörðin
gæti vart andað. Þetta reyndist rangt.
Skógar þekja jafnmikil svæði og fyrir hálfri
öld. Raunar eiga þeir miklu minni þátt í
nauðsynlegri súrefnismyndun í andrúmsloft-
inu en aðrar plöntur, svo sem svif sjávar.6
Ein nýlegasta hrakspáin birtist í bandaríska
tímaritinu Science í nóvember 2006. Hún
var, að fiskistofnar heims kynnu að hrynja
næstu fjörutíu ár. Hún var forsíðuefni í
Morgunblaðinu, sem átaldi síðar Jóhann
Sigurjónsson, forstöðumann Hafrann-
sóknastofnunar, fyrir að gera lítið úr henni.
Aðalhöfundur skýrslunnar er Boris Worm,
ungur aðstoðarprófessor í Dalhousie-
háskóla í Halifax í Nova Scotia. Fyrir mis-
gáning sendi Worm tölvuskeyti til eins
blaðamanns Seattle News, en það hafði að-
eins verið ætlað samstarfsfólki hans. Þar
viðurkennir Worm, að spáin um hrun fiski-
stofna hafi verið „fréttabeita til að vekja at-
hygli“.7
Vernd krefst verndara
Eftir vonda reynslu af hrakspám síðustu
áratuga ættu menn að gæta sín á að hlaupa
ekki á sig við nýjar hrakspár. En auðvitað
er náttúruvernd mjög mikilvæg, eins og Ill-
ugi Gunnarsson hagfræðingur hefur brýnt
fyrir okkur.8 Hver er vandinn? Hann grein-
ist aðallega í fjóra þætti: sóun auðlinda, út-
rýmingu sjaldgæfra dýrategunda, mengun
lofts og lagar og spjöll á útivistarsvæðum.
Það, sem veldur jafnan slíkum vanda, er að
menn taka ekki með í reikninginn kostn-
aðinn af náttúruspjöllunum. Náttúran er
ekki vernduð, af því að enginn verndar
hana. Gott dæmi er fiskveiðar. Ef ótak-
markaður aðgangur er að takmarkaðri nátt-
úruauðlind eins og fiskistofni, þá er henni
sóað. Þá keppast menn við að láta greipar
sópa, veiða sem mest á sem skemmstum
tíma, áður en aðrir komast að. Við Íslend-
ingar fundum lausn vandans, og aðrar þjóð-
ir vilja nú margar fara að fordæmi okkar.
Lausnin er að úthluta varanlegum og fram-
seljanlegum afnotaréttindum, aflakvótum,
til þeirra, sem höfðu stundað fiskveiðar og
áttu þess vegna hagsmuna að gæta. Þannig
urðu útgerðarmenn verndarar auðlind-
arinnar, því að þeir höfðu beinan hag af því.
Þeir vilja hámarka arðinn af auðlindinni, og
það gera þeir með því að taka ekki of mikið
af henni hverju sinni. Ólíkt því sem áður
var, geta þeir einnig skipulagt veiðarnar,
svo að kostnaður verði sem lægstur. Gæð-
um sjávarins var í raun skipt milli einstakra
útgerðarmanna og þeir gerðir ábyrgir fyrir
nýtingunni, alveg eins og gæðum lands var í
öndverðu skipt milli einstakra bænda og
þeir gerðir ábyrgir fyrir nýtingunni.9
Lítum á annað dæmi. Hvernig stendur á
því, að sauðfé á Íslandi er ekki í útrýming-
arhættu ólíkt fílum og nashyrningum í Afr-
íku? Ástæðan er sú, að sauðféð er í einka-
eigu. Bændur merkja sér einstaka gripi,
girða sauðféð af, hirða um það. Þeir eru
fjárhirðar, þótt fæstir séu ef til vill eins
samviskusamir og Fjalla-Bensi, sem Að-
venta Gunnars Gunnarssonar fjallar um. En
fílar og nashyrningar þar syðra eru í einsk-
is manns eigu, þótt talsverð eftirspurn sé
eftir fílabeini og öðrum afurðum þessara
dýra. Fílar og nashyrningar eiga sér enga
verndara. Enginn hefur hag af því að gæta
þeirra. Þess vegna eru þessi dýr í útrým-
ingarhættu, þótt þau séu friðuð í orði
kveðnu. Meira að segja hefur verið lagt al-
þjóðlegt bann við verslun með fílabein og
horn nashyrninga. Þetta bann hefur haft
þveröfugar afleiðingar við það, sem því er
ætlað. Fengju tilteknir hópar að nýta fíla-
beinið og hornin, sæju þeir sér hag í að
gæta dýranna.10 Hið sama er að segja um
suma hvalastofna í sjónum, þótt engir
hvalastofnar á Íslandsmiðum séu að vísu í
útrýmingarhættu. Úr því að skilgreina
mátti einkaafnotarétt af einstökum fiski-
stofnum, jafnvel síld og loðnu, sem eru á
fleygiferð um allt Norður-Atlantshaf, hlýtur
að vera unnt að skilgreina einkaafnotarétt
af eða kvóta á hvalastofnum. Svipað er að
segja um skógrækt og námugröft. Ef eigna-
réttindi eða varanleg og framseljanleg af-
notaréttindi eru viðurkennd á slíkum auð-
lindum, þá stilla menn nýtingu þeirra í hóf.
Þá tekst að sætta sérhagsmuni og almanna-
hagsmuni, og menn græða á gæðum.
Mengun hlýst af hinu sama og sóun auð-
linda og útrýming dýrategunda, að enginn
er verndarinn. Þess vegna borgar mengunin
sig. Einfalt dæmi um mengun er, þegar
verksmiðja stendur við vatn og veitir þang-
að úrgangi, svo að veiði spillist fyrir land-
eigendum. Verksmiðjan tekur ekki með í
reikninginn kostnaðinn fyrir landeigendurna
af menguninni. Lausn vandans í þessu
dæmi felst í því, að skilgreindur sé eign-
arréttur á vatninu. Þá vernda eigendurnir
vatnið fyrir spjöllum. Önnur afbrigði meng-
unar eru ekki eins auðleyst, til dæmis „pen-
ingalykt“ frá loðnubræðslu eða hávaði ná-
lægt flugvelli. En þá má hugsa sér að meta
mengunina til fjár til að minnka hana og
bæta þeim, sem verða fyrir henni, það upp
með fénu. Þetta er hugmyndin að baki svo-
kölluðum mengunarsköttum. Við komum
aldrei í veg fyrir alla mengun, en við getum
haldið henni í hæfilegu lágmarki með mynd-
un eignaréttinda eða með eðlilegri verðlagn-
ingu. Mengunin má ekki borga sig. Auðvitað
er líka sjálfsagt að girða með ströngum
reglum fyrir margvíslega loft-, sjón- og
hljóðmengun í þéttbýli, eins og Gísli Mar-
teinn Baldursson borgarfulltrúi hefur rök-
stutt. Íslendingar hafa efni á því. Aðal-
atriðið er þó, að koma má í veg fyrir
margvísleg náttúruspjöll með frjálsum við-
skiptum frekar en valdboði.
Hlýnun jarðar og íslensk stóriðja
Sá mengunarvandi, sem flestum Íslend-
ingum er eflaust efst í huga, er losun gróð-
urhúsalofttegunda í andrúmsloftið, aðallega
koltvísýrings, ekki síst frá bílum, en líka
flugvélum, skipum og verksmiðjum. Það er
að vísu umdeilt, hvort þessi losun á ein-
hvern þátt í því, að jörðin hefur hlýnað um
nálægt einu hitastigi síðustu hundrað ár.
Hitastig hefur áður sveiflast upp og niður,
og voru jöklar til dæmis miklu minni á land-
námsöld, þegar lítil var losunin, en þeir eru
nú. Vatnajökull hét áður Klofajökull, vænt-
anlega vegna þess að hann var tvískiptur,
klofinn. Jafnvel þótt losun koltvísýrings og
ígildis hans ætti einhvern þátt í hlýnun
jarðar, er augljóst, að hún ætti ekki allan
þátt í henni, heldur kæmu sveiflur hitastigs
þar við sögu. Óvíst er einnig, hvort hugs-
anlegar takmarkanir á losun koltvísýrings
hefðu úrslitaáhrif á þróunina. Til dæmis er
talið, að sú minnkun á slíkri losun, sem gert
er ráð fyrir í svokallaðri Kyoto-bókun, muni
ekki minnka hlýnun jarðar um nema 0,1-0,2
stig.11 Hvað sem því líður, þarf ekki að
þræta um það, að koltvísýringur mengar
andrúmsloftið og gott væri að draga úr los-
un hans. Allir áhugamenn um náttúruvernd
ættu að vera því hlynntir. Við Íslendingar
búum að vísu flestir svo vel, að við hitum
upp hús okkar með heitu vatni, sem dælt er
úr iðrum jarðar, en þurfum hvorki að
brenna kolum né olíu til þess eins og marg-
ar aðrar þjóðir, en við það er koltvísýringur
losaður í andrúmsloftið. Þykkur kolamökkur
lá yfir Reykjavík fram á fimmta áratug síð-
ustu aldar, áður en hitaveita komst í gagnið.
Við Íslendingar njótum þess og, að við
framleiðum rafmagn með vatns- og gufu-
aflsvirkjunum, sem hafa í för með sér litla
sem enga mengun, enda segir með velþókn-
un í skýrslu breska hagfræðingsins Nicho-
las Sterns haustið 2006 um hugsanleg gróð-
urhúsaáhrif, að losun koltvísýrings á mann
frá raforkuvinnslu á Íslandi sé hin minnsta í
aðildarríkjum OECD.12 Aðrar þjóðir lúta að
lakari orkugjöfum, kolum, olíu eða kjarn-
orku. Rafmagnið seljum við heimilum, fyr-
irtækjum, járnblendiverksmiðju og ál-
bræðslum, sem eru nú raunar orðnar
aðalkaupendurnir. Ál er miklu léttara en
aðrir málmar, sem notaðir eru í farartæki
eins og bíla og flugvélar, svo að við notkun
þess sparast eldsneyti. Í þeim skilningi er
ál vistvænt. Jakob Björnsson, fyrrverandi
orkumálastjóri, telur, að álið, sem framleitt
er á Íslandi, hafi árið 2004 sparað losun á
1.628 þúsund tonnum af koltvísýringi og
ígildi þess út í andrúmsloftið. Þar eð ís-
lenskur áliðnaður losaði sjálfur það ár 446
þúsund tonn út í andrúmsloftið, nam hreinn
ávinningur af íslenskum álbræðslum frá
Baráttumál frjálshyggjumanna:
Í seinustu Lesbók skrifaði greinarhöfundur
um það hvers vegna frjálshyggjumenn
gætu með góðri samvisku barist fyrir jöfn-
uði en nú snýr hann sér að náttúruvernd.
Náttúruvernd er ekki einkamál vinstri-
manna, segir hann.
Rowland
Hill
George
Orwell
Jóhann
Sigurjónsson
Boris
Worm
Friedrich von
Hayek
Gísli Marteinn
Baldursson
Hjörleifur
Guttormsson
Illugi
Gunnarsson
Nicholas
Stern
Rachel
Carson
Gunnar
Gunnarsson
Jakob
Björnsson
Vésteinn
Lúðvíksson
Guðbrandur
Þorláksson