Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2007, Blaðsíða 13

þessu sjónarmiði séð 1.182 þúsund tonnum.
Það blasir síðan við, að Íslendingar breyta
litlu sem engu um heildareftirspurn eftir áli
í heiminum. Ef það er ekki unnið með raf-
magni úr íslenskum vatns- eða gufuafls-
virkjunum, þá er það framleitt erlendis með
brennslu á eldsneyti, sem hefur í för með
sér stórkostlega losun koltvísýrings út í
andrúmsloftið. Talið er, að með því að fram-
leiða álið hér sparist 3.474 þúsund tonn af
koltvísýringi, sem ella hefði verið losað út í
andrúmsloftið annars staðar í heiminum. Ís-
lendingar hafa því beinlínis stuðlað að nátt-
úruvernd með því að bjóða álbræðslum
stað.13
Raunar er ekki líklegt, að Íslendingar
þurfi lengi að deila sín í milli um, hvort
virkja á fallvötn í því skyni að selja rafmagn
til álframleiðslu. Hæpið er að dómi ýmissa
sérfræðinga, að álfyrirtæki geti framvegis
boðið nógu hátt verð fyrir rafmagnið til
þess, að þetta borgi sig miðað við aðra
notkun tiltæks fjármagns. Stóriðja er aðeins
einn kostur af mörgum, sem skoða þarf for-
dómalaust (og það verður sennilega ekki
gert, fyrr en Landsvirkjun er orðin einka-
fyrirtæki). En við hljótum auðvitað að halda
áfram einhverjum vatns- og gufuaflsvirkj-
unum sjálfra okkar vegna. Einhverjir hafa
verið andvígir virkjunum vegna þess, að úti-
vistarsvæði fari undir vatn, þegar ár eru
stíflaðar og leiddar í annan farveg í því
skyni að nýta fallþunga þeirra. En fegurstu
útivistarsvæði á Íslandi liggja einmitt við
vötn. Elliðavatn tvöfaldaðist, þegar Elliða-
árnar voru virkjaðar, og þykir prýði að.
Þórisvatn er notað sem uppistöðulón virkj-
ana á Þjórsársvæði. Þar er víða fallegt um
að litast. Þingvallavatn stækkaði mjög við
eldgos fyrir mörg þúsund árum. Sama er að
segja um Mývatn. Skiptir máli, hvort eldgos
lokar fyrir afrennsli, svo að stöðuvatn
myndast, eða mannshöndin? Skiptir máli,
hvort efnið í stíflunni er úr hrauni eða
steypu? Á hálendinu íslenska er allt fullt af
grjóti. Fleiri vötn þar jafngilda frekar um-
hverfisbótum en náttúruspjöllum. Stæra
Finnar sig ekki af því að búa á landi hinna
þúsund vatna? Margir tóku áreiðanlega
undir með Hjörleifi Guttormssyni, þegar
hann skrifaði í Árbók Ferðafélagsins 1987
um svæðin, sem fóru undir vatn við Kára-
hnjúka: „Þetta eru afar afskekkt svæði og
fáfarin, nema helst af smalamönnum á
haustin. Þangað er líka fremur fátt að
sækja fyrir ferðamenn, nema þá til að skoða
hreindýr og minjar um framrás Brúarjök-
uls. Hvort tveggja er þó aðgengilegt með
auðveldari hætti annars staðar.14
Frelsið er rautt og grænt
Hér á Íslandi hefur jöfnuður stóraukist við
það, að skipulagið hefur opnast og tækifær-
um fjölgað, eins og ég sýndi fram á í síð-
ustu viku. Íslendingum hefur líka tekist
ágætlega upp í náttúruvernd, þótt alltaf
megi vitanlega gera betur. Skipulag fisk-
veiða á Íslandsmiðum er vel fallið til vernd-
ar fiskistofnum, og við öflum hita og raf-
magns án þeirrar mengunar, sem flestar
aðrar þjóðir eru sekar um. Við eigum að
halda áfram að prýða og bæta umhverfi
okkar, en það gerist ekki með yfirlýsingum
á fundum, heldur því að finna gæðum nátt-
úrunnar verndara. Náttúran er verðmæt og
þess vegna ber að verðleggja hana. Frelsið
er rautt af því að það stefnir að jöfnuði og
frelsið er grænt, af því að það stuðlar að
náttúruvernd. Frelsið er í öllum regnbogans
litum.
 1 George Orwell: „Umsögn um Leiðina til ánauðar,“
Frelsið, 5. árg. (1984), 157. bls. Upphafl. birt í Observer
1945.
2 „Hægri hreyfingin,“ Lesbók Morgunblaðsins 16. sept-
ember 2006; „Orwell í Bangladesh og Auden í Straums-
vík,“ Lesbók Morgunblaðsins 4. nóvember 2006; „Græðg-
in er góð,“ Lesbók Morgunblaðsins 6. janúar 2007.
Morgunblaðið tók undir með Vésteini í leiðaranum
„Samvizkuspurning“ 6. nóvember 2006.
3 Sjá m. a. „Vistfræðilegt hrun blasir víða við í Sovétríkj-
unum“, Morgunblaðið 24. júlí 1991.
4 Rachel Carson: Silent Spring, ísl. þýð. Raddir vorsins
þagna (Almenna bókafélagið, Reykjavík 1964); Roger
Bate og Richard Tren: Malaria and the DDT Story
(Institute of Economic Affairs, London 2001).
5 D. H. Meadows o. fl.: The Limits to Growth, ísl. þýð.
Endimörk vaxtarins (Menningarsjóður, Reykjavík 1974).
6 Björn Lomborg: Hið sanna ástand heimsins (Fiski-
félagið, Reykjavík 2001).
7 „Spá hruni fiskstofna heimsins innan 50 ára,“ Morg-
unblaðið 3. nóvember 2006; „Höfum allar forsendur til
að láta þetta ekki gerast,“ Morgunblaðið 4. nóvember
2006 (m. a. viðtal við Jóhann Sigurjónsson); „Hrun
fiskistofna?“ (leiðari), Morgunblaðið 5. nóvember 2006;
„Efast um spá um hrun fiskistofna 2048“, Morgunblaðið
10. nóvember 2006.
8 Illugi Gunnarsson: „Hægri grænt — náttúruvernd og
náttúrunýting,“ Lesbók Morgunblaðsins 29. júlí 2006.
9 Hannes H. Gissurarson: Overfishing: The Icelandic Sol-
ution (Institute of Economic Affairs, London 2000). Sjá
http://www.iea.org.uk/files/upld-book16pdf?.pdf.
10 Ike Sugg og Urs Krueter: Elephants and Ivory (Insti-
tute of Economic Affairs, London 1994); Michael t’Sas
Rolfes: Rhinos: Conservation, Economics and Trade-Offs
(Institute of Economic Affairs, London 1995).
11 Björn Lomborg: Hið sanna ástand heimsins, 234. bls.
Sbr. einnig Björn Lomborg: „Stern Review,“ Wall Street
Journal 2. nóvember 2006.
12 Jakob Björnsson: „Íslenskur áliðnaður í Stern-
skýrslunni,“ Morgunblaðið 7. janúar 2007.
13 Jakob Björnsson: „Íslenskur áliðnaður í ljósi Stern-
skýrslunnar,“ Morgunblaðið 16. nóvember 2006.
14 Hjörleifur Guttormsson: Norð-Austurland. Hálendi og
eyðibyggðir. Árbók Ferðafélags Íslands (Ferðafélag Ís-
lands, Reykjavík 1987), 104. bls.
Náttúruvernd
» Við eigum að halda áfram að
prýða og bæta umhverfi okkar,
en það gerist ekki með yfirlýs-
ingum á fundum, heldur því að
finna gæðum náttúrunnar
verndara. Náttúran er verð-
mæt, og þess vegna ber að verð-
leggja hana. Frelsið er rautt, af
því að það stefnir að jöfnuði, og
frelsið er grænt, af því að það
stuðlar að náttúruvernd. Frelsið
er í öllum regnbogans litum.
Höfundur er prófessor við Háskóla Íslands.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 31. MARS 2007 13
Eftir Þorstein I. Sigfússon
this@simnet.is
O
rkueyjan Ísland hefur mikla
sérstöðu á heimsvísu. Ís-
land er ungt land í jarð-
fræðilegum skilningi, stutt
niður á heita kviku, eyjan
rís nokkuð hátt og liggur
jafnframt í braut regnvotra Atlantshafs-
lægðanna.
Framangreint er uppskrift fyrir beisl-
un jarðhita og vatnsorku sem við Íslend-
ingar höfum nýtt okkur í svo miklu um-
fangi, að engin önnur þjóð nýtur hærra
hlutfalls endurnýjanlegra orkulinda.
Iðnbyltingin sem varð í heiminum fyrir
meira en tveimur öldum náði ekki strax
alveg hingað til lands, m.a. vegna þess að
Ísland hefur nánast ekkert náttúrulegt
jarðefnaeldsneyti. Gufuvélin sem mallaði
í vinnuskúr James Watts í Heathfield
gekk fyrir kolum. Og einhvern veginn
hafa aldirnar eftir þróun gufuvélarinnar
haft sama megintema: jarðefnaeldsneyti,
kol, koks eða olíueldsneyti hefur knúið
stimpla í hreyfiaflvélum. Þannig hefur
mannkynið alltaf verið að brenna elds-
neyti, sambönd kolvetna á ýmsu formi.
Engan grunaði í þá daga að bruni vél-
anna hefði eftirköst. Reyndar var það
glöggur Svíi, Svante Arrheníus, sem
benti á það árið 1896, að koltvíildi, CO2,
helsti afrakstur brunanna á jörðinni,
myndi, ef það safnaðist upp, geta valdið
aukningu á meðalhita hnattarins. Fræði-
menn hafa þekkt fyrirbærið lengi. Á
sjötta áratug síðustu aldar voru hafnar
mælingar á CO2-magni í andrúmsloftinu á
eldfjallinu Mauna Loa á Hawaii-eyjum,
þar sem búast mátti við að staða eyjanna
í miðju Kyrrahafinu gæfi tækifæri til
þess að fá góð meðaltöl af samsetningu
andrúmsloftsins á ægihafinu.
Mælingarnar leiddu í ljós að CO2 í and-
rúmsloftinu er að aukast jafnt og þétt og
miðað við óbreytt skilyrði gæti magn CO2
tvöfaldast fyrir 2050. Við þekkjum öll
umræðuna um loftslagsmálin og aðgerðir
til að spyrna við og takmarka svokallað
útsleppi gróðurhúsagasa.
Á Íslandi háttar svo til að næstum allar
uppsprettur kolefnis og kolvetna þarf að
flytja til landsins. Hlutverk innfluttra
kolvetna til orkunota er oftast að vera
brennd í aflvélum bifreiða, skipa og flug-
véla; skila orku en skilja eftir mikið
magn af CO2.
Hinn manngerði
kolstraumur
Áhugavert getur verið að hugsa sér að
um íslenska samfélagið renni straumur
kolefna; við skulum kalla hann kol-
strauminn. Hann er manngerður – afleið-
ing orkubeislunar og orkunotkunar Ís-
lendinga. Meðfylgjandi mynd sýnir
þennan straum í nokkrum meginkvíslum
frá uppsprettu til notkunar og loks til
ósa. Tölur eru ekki hárnákvæmar vegna
þess að ég hef þurft að nálga ýmsa þætti
með um 5–10% óvissu, en þær eiga að
gefa góða innsýn. Stærsti straumurinn er
tengdur olíu- og bensíninnflutningi. Bílar
og farartæki nota árlega yfir 600 þúsund
tonn af olíu og olíuefnum. Flugvélar
einnig, en þær eru, vegna þess að þær
fara vítt um heiminn, venjulega ekki
teknar með í bókhaldið um kolefn-
isútsleppi einstakra landa. Afrakstur um-
ferðarinnar og fiskveiða er yfir 1.700
þúsund tonn af CO2 árlega.
Annar stór kolefnisstraumur í íslensku
samfélagi er tengdur stóriðjunni. Hún
þarf í öllum tilvikum rafskaut sem gerð
eru úr kolefni að meginhluta. Kís-
iljárnverksmiðjan þarf einnig kol að
auki.
Þegar öllu er safnað saman í kol-
straum verður til stór meginkvísl með yf-
ir einni milljón tonna á ári.
Vatnsorkan hefur mikla og góða sér-
stöðu. Hún er að mestu leyti laus við út-
sleppi CO2 og til þess að tengja í kolefn-
isbókhaldi vatnsorkubeislun og útblástur
þarf að skoða framkvæmdirnar við bygg-
ingu orkuvera og útsleppi tengt þeim
sem fela í sér farartæki, steinsteypugerð
og fleira. Þá verður til útsleppi í lónum
vatnsorkuvera þegar lífrænt efni andar
frá sér koltvíildi. Á mynd eins og þeirri
sem við skoðum af kolstraumnum er vart
ástæða til að merkja framlag vatns-
orkuveranna í venjulegum rekstri.
Jarðorkan er í sama flokki og vatns-
orkan, en er ekki alveg laus við útsleppi.
Við það að bora í jörðu og sækja jarðguf-
una losnar um önnur gasefni og þau ber-
ast út í andrúmsloftið, þar með talið CO2.
Litli græni straumurinn efst á myndinni
sýnir það útsleppi, um 135 þúsund tonn,
sem verður vegna jarðgufuvirkjana á Ís-
landi. Ef sama orka væri framleidd með
jarðefnaeldsneyti yrði sú kvísl straumsins
sú langstærsta á myndinni.
Þegar hinn mikli kolstraumur stefnir
að ósi hafa safnast saman rúmar þrjár
milljónir tonna af CO2 sem íslenska sam-
félagið stendur straum af. Miðað við
höfðatölu er það hærra hlutfall á hvert
mannsbarn en í meðaltali OECD-
landanna og margfalt meira en í þróun-
arlöndunum.
Þegar kolstraumurinn kemur að ósi, ef
við höldum áfram með þá samlíkingu,
tekur við honum sjór og andrúmsloft. Um
það bil 60% enda í hafinu og 40% í and-
rúmsloftinu. Í loftinu skapar hann hitun;
í sjónum sýrnun.
Að stemma strauminn
Til að stemma kolstrauminn verður
mönnum starsýnt á flutningana, bílana
og skipin. Þar er eftir miklu að slægjast
með sparnaði, betri nýtingu og hugs-
anlegri framleiðslu á innlendum orkuber-
um sem eiga uppruna í frumorku lands-
ins. Slíka orkubera mætti t.d. vinna úr
útsleppi stóriðjunnar með efnaferlum og
líffræðilegum aðferðum eins og ræktun
þörunga eða örvera eins og ég hef áður
bent á.
Skógrækt og landgræðsla eru einfaldar
og mikilvirkar aðgerðir til að binda út-
sleppi. Milljón tonna af CO2 mætti binda
með nýrækt á u.þ.b. 5% landsins.
Í stóriðjunni er vitað að rafskaut sem
ekki mynda koltvíildi við álbræðsluna eru
möguleg; þar hafa farið fram töluverðar
rannsóknir á umhverfislega óvirkum raf-
skautum sem ekki innihalda kolefni. Enn
sem komið er eru þau miklu dýrari en
gömlu kolaskautin. DÝRARI, þegar ekki
er reiknað með heildarkostnaði umhverf-
isins við þau gömlu, en aðeins einblínt á
beina kostnaðinn. Þarna er mikið og
spennandi tækifæri til þróunar.
Þá er að síðustu að nefna þann mögu-
leika að hremma útsleppið og binda það í
jarðlög eða sjó. Fyrri aðferðin verður
reynd hér á Íslandi á næstunni og verður
fróðlegt að sjá hvernig þær tilraunir
fara. Félagar okkar við Columbia-
háskóla eru að gera tilraunir með beislun
beint úr andrúmslofti og bindingu með
eins konar lútarvökva.
Norðmenn settu á kolefniskvóta sem
hefur verið mikill hvati við beislun kol-
efnis þar í landi. Í Norðursjó er til dæmis
dælt niður um milljón tonna af CO2 sem
svarar til þriðjungi af útsleppi Íslands.
Dælingin í Norðursjó binst ekki beint
heldur skapar hjálparþrýsting í olíu-
dælingunni og situr eftir undir sjáv-
arbotni.
Kolstraumurinn og beislun hans er eitt
verðugasta viðfangsefni samtímans.
Um þessar mundir virðist hann fljóta
að feigðarósi og þess vegna er málefnið
orðið leiðandi í stjórnmálaumræðunni.
 

 







   





 


 

    



   
  

 




 

  
  !
 ""#$
%& ' $


( 


Kolstraumurinn
Höfundur er prófessor við Háskóla Íslands.