Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.2007, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. APRÍL 2007 3
veðrið mikla, en menn eru kannski löngu
búnir að gleyma, og var líklega í kringum
1966–’70. Þá horfði ég á þak hússins Heklu
lyftast í einu lagi og fara ofan á alla sparibíl-
ana sem voru í portinu á bak við en þetta er
nú önnur saga.
Ég náttúrlega ólst upp við það að vera af-
skaplega háð veðri. Ég ólst upp í Aðaldal
þar sem menn litu gjarnan til veðurs á
hverjum morgni og veltu fyrir sér hinu og
þessu sem tengdist veðri, sérstaklega á
sumrin. Þá var alltaf spurning um þurrk og
annað, vegna þess að þarna heima í Gufu-
dal er ekkert veðursælt, vegurinn er ekki
kominn, hann kemur ekki fyrr en ’52 og allir
aðdrættir voru á sjó, svo menn spáðu nú
oft í það hvort það mundi nú fært til sjávar.
Ég er fædd í moldarbæ sem var samt stór
og góður, gamalt prestssetur á þeirra tíma
vísu. Þeir hafa kannski verið að deyja úr
leiðindum út af sjónvarpsleysi. Útvarpið
var gríðarlega mikið hlustað á og ég man
nú þá tíð að Jón Eyþórsson sagði veður-
fregnir. En hann sagði þær ekki á stríðs-
árum. Það var einfaldlega þannig að á
stríðsárunum voru ekki fluttar veðurfréttir
svo þá voru menn kannski meira að spá í
ský. Pabbi heitinn, Bergsveinn Sveinsson,
hann fór kannski út á morgnana og skók
sig í herðunum þegar hann kom inn og
sagði kannski sem svo: „Ja, hann er alveg
örugglega að versna því ekki batnar það
sko.“ Þetta er bara eitthvað sem maður
man sem krakki og þá var ævinlega verið
að tala um að veðrið væri að versna. Hins
vegar held ég að mér sé minnisstæðast af
öllu heima, á meðan ég var þar, veturinn
1949, þá er það þannig að mamma veikist
og er flutt með flugi til Reykjavíkur. Það
skipti nú miklu máli hvort það var fært þann
daginn því hún var flutt afskaplega ein-
kennilega, hún var flutt á sleða sem hestur
dró út að ísskörinni. Við ísskörina lenti Jó-
hannes Snorrason flugmaður svo á flugbát
frá Ísafirði og tók þessa konu sem var í
sjúkrakörfu og upp í vél fulla af farþegum.
En Jón á Skálanesi, sem var á litlum ára-
bát, mótorbát, flutti konuna einn um borð í
vélina. Þann daginn var gott veður, það er
engin spurning, annars hefði þetta ekki
verið hægt. En 1949 skeður það að það er
moldbylur í febrúar og mars nærri því á
hverjum einasta degi. Það er svona það
næsta sem ég hef komist því að vera þung-
lynd því þá er ég bara ein með föður mínum
og einum bróður mínum og ég er bara 13–
14 ára og er að reyna að elda. Ég lærði t.d.
að baka brauð þarna og nota matreiðslu-
bækur og annað, sem kemur nú ekki veðr-
inu neitt við en þessi veðurhamur buldi á
gluggum og þekju á gömlu baðstofunni.
Það er mér svolítið minnisstætt að þá
sagði pabbi: „Það er til fólk sem trúir því að
þetta verði bara svona áfram og að svo
komi ísöld.“ En það gerði það nú ekki því
að 17. júní þetta sama ár varð okkur af-
skaplega minnisstæður. Það var fyrsti
þíðudagurinn það árið og þegar þiðnaði
var ís um alla firði, það var snjór um allar
hlíðar, engir vegir, ekki einu sinni hesta-
troðningar, voru færir. Ég var send með
Grána gamla með kerru aftan í út í Gróunes
til að sækja lúðu sem flóabáturinn hafði
skilið eftir þar. Þetta var venjan, vörurnar
komu utan úr Flatey og voru skildar eftir
þar og sóttar venjulega annaðhvort á sjó
eða hestum. Nú þarna kom bara þokkaleg-
asta sumar. Þó svo að veðrið hafi verið
svona vont þá hafði gert það mikinn snjó
að það hafði hlíft gróðrinum og vorið var
þokkalegt þótt það byrjaði svona seint.
Hitt er svo annað að í gegnum þessi ár öll
sem liðin eru höfum við verið afskaplega
mikið vestur á Fjörðum. Það má eiginlega
segja að á hverju ári höfum við farið ein 50
ár aftur í tímann eða svo, því við erum með
leigu Langabotn í Geirþjófsfirði og þar er
enginn vegur kominn ennþá og kemur
sennilega ekki, þar sést ekkert sjónvarp,
við höfum nú orðið síma og höfum alltaf
hlustað mikið á útvarp. En veðrið er samt
sem áður það sem veldur okkur hvað
mestu hugarangri. Á hverjum einasta
morgni þegar við kíkjum út er það venju-
lega, hvernig er veðrið. Og veðrið þar er al-
veg óskaplega gott og hlýtt, þarna er bara
gríðarlega gróður- og veðursælt. Ég hef
verið þarna síðast í sumar í 27 stiga hita þar
sem annars staðar en sjórinn aftur á móti
er eins og vellandi grautarpottur. En þarna
er oft það sem Arnfirðingar kalla innlogn.
Þá er kannski sól og logn inni í dalnum en
svo byrjar hann allt í einu að blása og blæs
inn og það breytist sem sagt þannig að það
verður ekkert fært á sjó. Svona getur hann
verið dag eftir dag í marga daga og veldur
okkur oft miklu hugarangri og svona til
dæmis um það hvernig veður getur farið
með fólk.
Þá beið ég þarna eitt haustið eftir að full-
orðna fólkið var farið og er þarna ein eftir
með slatta af börnum, þar á meðal eitt barn
sem var bara rétt um ársgamalt. Ég bíð út
af því ég er sótt af bát en veðrið hagaði því
þannig til að á hverjum degi sem ég fór á
fætur þá blés hann og hann blés ansi rösk-
lega bæði til lands og sjávar. Og það end-
aði með því að ég varð olíulaus og varð að
leggja til fjalls með börnin, ég gat ekki ver-
ið áfram. Það varð mér til bjargar að þarna
kom maður af fjalli, blessað barnið var sett
í tösku og borið á bakinu af þessum full-
orðna karlmanni sem kom þarna sem gest-
ur og við klifruðum fjallið og rokið var svo
mikið að við þurftum að skríða. Segðu svo
að við séum ekki háð veðri.
Hér er mesti rokrass landsins, hérna ger-
ir veður sem er með þeim hætti að þú getur
alveg sofnað í logni og góðu veðri og vakn-
að upp við að hér sé komið rok sem er
þannig að það blæs hérna frá fjöllunum.
Það er ekki venjulegt rok, það stendur ekki
steinn yfir steini. Það er dæmi um að menn
hafi farið út, tekið með sér spotta og ætlað
hérna upp í fjárhús en hangið í spottanum
næsta klukkutímann og ekki komist aftur
til baka inn. Þetta er alvara, þetta skeði í
raun og veru, en þeir hafa nú komist með
það í sjónvarpið í gríni. En málið er að mal-
bikið fauk og syndin var sú að það var ný-
lega búið að leggja malbikið og það bara
rúllaðist upp hérna á veginum. Í raunveru-
leikanum var það í svona roki þar sem möl-
in fýkur, það bara bókstaflega skefur
hérna. Það er ekki moldrok, það er bara
möl sem fýkur hreinlega. Allir vindmælar
eru nánast búnir að springa í þessum
verstu hviðum enda náttúrlega ekkert
skrítið, því að þetta eru í rauninni afleið-
ingar af landfræðilegri legu þessa staðar.
Veistu að ég held ekki að það sé kvíði í
mér gagnvart veðri, en ég held að það
brjótist út í því að ég hafi vissa áráttu um að
þessi járnplata sé nógu vel negld, að það
sé gengið nógu vel frá hlutunum, að það sé
ekkert laust sem geti fokið eða valdið tjóni.
En þó hefur það komið fyrir að ég hef verið
óviðbúin svona veðri. Síðast í sumar, þá
skall alveg fyrirvaralaust á svona veður,
byrjaði á því að rífa niður girðingarnar
hérna og einn smáfjalabútur sem var hérna
á hlaðinu og virtist ekki vera neinum til
skaða, hann skall á þvottahúsglugganum
og braut hann. Ég held að í raun og veru sé
kannski undir niðri einhver kvíði fyrir vetr-
inum sjálfum en að hann sé minni en hann
hafi verið vegna þess að nú höfum við
fengið nokkra vetur sem hafa bara verið
virkilega góðir. Við höfum náttúrlega ekk-
ert bréf upp á það í dag að næsti vetur
verði góður en við getum bara reynt að
vona.
Rebekka Bergsveinsdóttir
Þetta er brot úr viðtali sem var tekið fyrir bók-
ina Weather Reports You / Veðrið vitnar um
þig fyrir Roni Horn (Útgefandi: Artangel/Steidl)
og VATNASAFN / LIBRARY OF WATER. Veðr-
ið vitnar um þig er safn veðurfrásagna frá Ís-
landi. Vilt þú senda inn frásögn? Farðu á
www.vatnasafn.is/vedur
Eftir Gunnstein Ólafsson
gl@ismennt.is
Á
þessu ári er þess minnst að
200 ár eru liðin frá fæðingu
Jónasar Hallgrímssonar. Jón-
as skrifaði frægan ritdóm í
Fjölni árið 1837 er hann stóð á
þrítugu, þar sem hann er
sagður hafa gengið af rímnakveðskap Íslend-
inga dauðum. Í dómnum gerði hann lítið úr
Rímum af Tristran og Indíönu eftir Sigurð
Breiðfjörð, einn helsta meistara rímnakveð-
skapar 19. aldar. Þar kallaði hann rímur
kveðskap en ekki skáldskap og sagði að eins
og þær væru kveðnar á Íslandi væri það til
aðhláturs um alla veröldina. Hann fann sem
sagt ekki aðeins að innihaldi rímna heldur
einnig að því hvernig þær væru fluttar. Af
þessu mætti ætla að Jónas hafi ekki verið gef-
inn fyrir rímnasöng, allra síst fengist við hann
sjálfur. Margt bendir þó til hins gagnstæða.
Á 19. öld var rímnakveðskapur svo vinsæll
á Íslandi, einkum á Norðurlandi, að með ólík-
indum má teljast. Svo til hver maður átti sér
uppáhaldskvæðalag sem hann greip til ef
kveða þurfti vísu. Oft nægði að kunna eina
stemmu því laga mátti hana að þeim brag-
arhætti sem í notkun var hverju sinni. Til
voru þeir sem höfðu lífsviðurværi sitt af því
að ferðast á milli bæja og kveða fyrir heim-
ilisfólk á kvöldvökum. Á 19. öld er vitað um
afburða kvæðamenn á borð við Árna gersemi
Árnason á Laxárdal fremri, Guðrúnu dilli-
hnúðu Þorsteinsdóttur í Bárðardal og svo
mætti lengi telja. Góðir kvæðamenn voru
hvarvetna aufúsugestir. Þeir voru skemmti-
kraftar síns tíma. Það var ungum drengjum
kappsmál að kunna að kveða og stúlkum
reyndar líka, þrátt fyrir að mörgum þætti það
ekki við hæfi að kvenfólk kvæði rímur. Vísur
urðu til um allar sveitir og kvæðalögin skiptu
þúsundum. Benedikt á Auðnum skrifar í upp-
hafi 20. aldar: „Manna á milli gengur svo mik-
ill urmull af kvæðalögum með óteljandi til-
breytingum, að manni liggur við að sundla í
því flóði.“
Til þess að reyna að fá einhverja mynd af
tónlistaruppeldi Jónasar er nauðsynlegt að
skoða hvar hann ól manninn í æsku. Hann
fæddist að Hrauni í Öxnadal árið 1807 en
flyst ársgamall með fjölskyldu sinni að
Steinsstöðum, skammt frá Hrauni. Þegar
Jónas er níu ára drukknar faðir hans sem
kunnugt er og drengnum er komið í fóstur til
móðursystur sinnar í Hvassafelli, innst í
Eyjafirði. Jónas er í Hvassafelli að því er
virðist fram að fermingu en þá er hann aftur
skráður til heimilis að Steinsstöðum hjá móð-
ur sinni. Veturinn 1819-20 er honum komið í
læri hjá Jóni Jónssyni „hinum lærða“ í
Möðrufelli, skammt frá Hvassafelli, þar sem
hann er einn vetur og síðan aðra tvo hjá
tengdasyni Jóns, sr. Einari Thorlacius í Goð-
dölum í Skagafirði. Þaðan heldur Jónas til
náms að Bessastöðum.
Jónasar er nokkrum sinnum getið í þjóð-
lagasafni sr. Bjarna Þorsteinssonar frá 1906-
1909. Árið 1897 leitaði sr. Bjarni til Páls Mel-
steð, fyrrum alþingismanns og sýslumanns,
um gömul þjóðlög. Þeir Páll og Jónas voru
um tíma saman í Bessastaðaskóla og varð vel
til vina; segir Páll í ævisögu sinni að Jónas
hafi verið mikill söngmaður. Því til stuðnings
kvað hann kvæðalag Jónasar fyrir sr. Bjarna,
svokallað Eyfirðingalag. Jónas hefur með öðr-
um orðum átt sitt eigið kvæðalag líkt og svo
margir aðrir. Á öðrum stað í þjóðlagasafninu
er stemma frá Páli Hallgrímssyni í Möðrufelli
í Eyjafirði, nóterað af sr. Bjarna árið 1898,
Þessi penni þóknast mér. Lagið er kennt við
Tómas Ásmundsson hreppstjóra á Steins-
stöðum, mág Jónasar Hallgrímssonar og afa
Páls í Möðrufelli. Einar Thorlacius lærifaðir
Jónasar í Goðdölum hafði mikinn áhuga á
fornminjum og skáldskap og því er ekki ólík-
legt að hann hafi haft gaman af fornum þjóð-
lögum. Í þjóðlagasafninu er líka eitt lag sem
alnafni hans og barnabarn, sr. Einar Thorla-
cius prestur á Hvalfjarðarströnd söng, Svo vil
ég svefnfús. Lagið er að vísu austan af landi
en ber engu að síður vitni um tónlistaráhuga í
fjölskyldunni að Goðdölum. Á Bessastöðum
var vitanlega gríðarlega mikið sungið. Í þjóð-
lagasafninu tilgreinir Páll Melsteð 50 íslensk
þjóðlög sem höfð voru um hönd á námsárum
þeirra Jónasar á Bessastöðum, þar á meðal
allmörg tvísöngslög.
Greinilegt er að söngur hefur skipað veiga-
mikinn sess í lífi Jónasar Hallgrímssonar.
Honum stóð ekki á sama um hvernig að hon-
um var staðið. (Sjá t.d. ljóð Jónasar um for-
söngvarann Þorkel þunna). Hvar sem hann
dvaldi í æsku var mikill áhugi á söng og kveð-
skap, ekki síst á rímnasöng. Hann hefur
drukkið vísurnar og kvæðalögin í sig og vit-
anlega tekið virkan þátt eins og kvæðalag
hans ber vitni um. Þegar skáldið kynnist
nýrri tónlist og annars konar söng í Dan-
mörku breytist afstaða hans til söngmáta Ís-
lendinga, ekki síst til rímnasöngsins. Jónasi
finnst betur sungið ytra en að vissu leyti fell-
ur hann í þá gryfju að bera saman appelsínur
og epli; að kveða er alls ekki það sama og að
syngja. Í söng, skóluðum á evrópska vísu, er
hrynjandin stöðug, tónarnir markvissir og
lagið alltaf eins í hverju erindi. Í rímna-
söngnum var hrynjandin hins vegar sí-
breytileg, tónarnir flöktandi, oft með dilli eða
skrauti, jafnvel fjórðungstónbilum og erindin
aldrei alveg eins. Afstaða Jónasar til rímn-
anna er merkileg vegna þess að hann hafði
sjálfur stundað rímnasöng; tónlistin sem
þjálfaði rödd skáldsins og slípaði tón- og
brageyra þess er í ritdómi hans í Fjölni orðin
„þjóðinni til minnkunar“, rímnasónninn í bað-
stofunni heima á Steinsstöðum orðinn „til
ævarandi spotts og aðhláturs um alla veröld-
ina“. En þetta álit Jónasar stafaði ekki af
hroka menntamannsins gagnvart menningu
alþýðunnar; þetta var uppgjör kvæðamanns
við fortíð sína og tónlistaruppeldi í æsku.
 Bjarni Þorsteinsson: Íslensk þjóðlög
Guðmundur Andri Thorsson: „Ónytsamlegu kveðlingar“.
Silfurplötur Iðunnar
Handrit sr. Bjarna Þorsteinssonar á Stofnun Árna Magn-
ússonar
Hannes Pétursson: Kvæðafylgsni
Jónas Hallgrímsson: Ljóð og lausamál. Svart á hvítu,
Reykjavík 1989
Páll Valsson: Jónas Hallgrímsson, Ævisaga
Vefur Landbókasafns Íslands – Háskólabókasafns um Jónas
Hallgrímsson (http://www.jonashallgrimsson.is/
id/1015658)
Kvæðalag Jónasar Hallgrímssonar
Eyfirðingalag Kvæðalag Jónasar Hallgrímssonar . Handrit sr. Bjarna Þorsteinssonar, varðveitt á Stofnun Árna Magnússonar. Mynd: JÓL.
Höfundur er tónlistarmaður.