Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.2007, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 14. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ingibjörgu Eyþórsdóttur
ingibjorge@ruv.is
H
vernig væri íslenskt tónlist-
arlíf ef aldrei hefðu komið
hingað erlendir tónlist-
armenn og tónlistarkenn-
arar? Spurningin er að sjálf-
sögðu út í hött þar sem
Ísland hefur alltaf haft talsverð samskipti við
umheiminn og aldrei búið við algera ein-
angrun. Áhrif hafa því alltaf borist hingað er-
lendis frá, ýmist með því að Íslendingar hafa
farið til annarra landa og komið heim með
nýjungar af öllu tagi í farteskinu – hvort sem
það hefur verið tískufatnaður eða nýjustu
dægurlög hvers tíma – eða hingað hafa komið
útlendingar. Lengi framan af tíndist hingað
einn og einn maður sem hafði víðtæk áhrif á
umhverfi sitt, hvort sem það var á tónlistar-
lífið eingöngu eða mannlífið allt. Þegar kemur
fram á 20. öldina tekur öll heimsmyndin örum
breytingum og íslenskt samfélag tók margra
alda stökk á örfáum áratugum. Snemma á
öldinni fara að koma hingað tónlistarmenn,
ýmist í þeim tilgangi að kenna, stjórna og
spila tónlist eða sem flóttamenn ofsókna og
stríðs í heimahögum og fljótlega breiðast
áhrif af starfi þeirra út eins og hringir í vatni.
Áður en við skoðum þeirra forvitnilega og
ómetanlega starf skulum við þó aðeins líta á
forsöguna því það var löngu áður sem fyrsti
maðurinn kom hingað í þeim tilgangi að
kenna tónlist.
Rikini – fyrsti erlendi
tónlistarkennarinn?
Árið 1106 var Jón Ögmundsson settur biskup
á Hólum. Hann var gagnmenntaður maður og
hafði farið mjög víða til að afla sér mennt-
unar. Vitað er að hann var mikill söngmaður
og ýmsar sögur eru til af raddfegurð hans.
Hann tók auk þess upp hörpuleik eftir að
Davíð konungur hafði vitjað hans í draumi
þannig að líklegt er að hann hafi haft metnað
til þess að kirkjutónlist í biskupsdæmi hans
væri sómasamleg. Jón biskup stofnaði fljót-
lega prestaskóla við Hólastól en prestlær-
dómur fólst á þessum tíma fyrst og fremst í
því að kunna latínu og Gregors-söng, það er
hinn forna latneska kirkjusöng. Hann réð
kunnáttumenn til kennslunnar, þar á meðal
prestinn Rikini, sem að öllum líkindum hefur
verið franskur, til að kenna söng og ljóðagerð.
Þannig var Jón biskup Ögmundsson fyrstur
til þess að ráða sérstakan tónlistarkennara til
landsins. Auðvitað er erfitt að greina beinlínis
þau áhrif sem þessi ákveðni maður hefur haft
á tónlistarlíf þjóðarinnar en mjög líklegt er að
honum hafi tekist að kenna prestefnunum lat-
ínusönginn almennilega og þar með ýtt undir
að kirkjutónlist á Íslandi yrði flutt sóma-
samlega.
Fyrr á öldum er vitað að hingað komu af og
til vel menntaðir menn til að kenna tónlist og
kirkjusöng við latínuskólana. Við siðaskiptin
urðu síðan mikil umskipti, þá hætti latínan að
vera tungumál kirkjunnar og þjóðtungur
hvers svæðis um sig tóku við því hlutverki.
Hingað barst alveg ný tegund af tónlist;
sálmasöngur lúterskrar kirkju sem að mestu
leyti á rætur sínar að rekja til Þýskalands og
umbreytti öllum kirkjusöng sem hér tíðkaðist.
Nú átti söfnuðurinn sjálfur að syngja og
þurfti að temja sér hina nýju tónlist á met-
tíma. Þau áhrif voru gríðarleg og mjög víð-
tæk, t.d. er augljóst að þessi nýja formfasta
tónlist hefur haft óafturkræf áhrif á þá brag-
arhætti sem mönnum voru áður tamastir.
Önnur erlend tónlistaráhrif bárust til landsins
með ferðalögum Íslendinga til annarra landa.
Héðan fóru menn í ýmsum tilgangi og komu
til baka með ný lög og nýja dansa, og jafnvel
hljóðfæri. Heldri manna stéttir hafa því feng-
ið smjörþefinn af evrópskri tónlistarmenn-
ingu þótt alþýðan hafi áfram kyrjað sinn
forna sultarsöng. Og þó; rímnalögin eru að
öllum líkindum einhvers konar bræðingur
fornra laga og evrópskra laga sem sungin
hafa verið við danskvæði, þótt söngstíllinn og
allt yfirbragð virðist mjög fornlegt.
Olufa Finsen
Næsti erlendi nafngreindi tónlistarmaðurinn
sem hafði veruleg áhrif hér á landi kemur úr
óvæntri átt. Olufa Finsen, fyrst stiftamt-
mannsfrú og síðar landshöfðingjafrú, eig-
inkona Hilmars Finsen, var menntuð tónlist-
arkona þótt tónlistarkennsla eða -flutningur
hafi augljóslega ekki verið tilgangur hing-
aðkomu hennar. Hún lék á píanó og hafði
fengist við tónsmíðar áður en hún fluttist
hingað, líklega árið 1865 en Hilmar Finsen
tók við embætti stiftamtmanns það ár. Vitað
er að hún hafði samið sönglög við píanóleik
áður en hún fluttist hingað og við jarðarför
þeirra heiðurshjónanna Jóns forseta Sigurðs-
sonar og Ingibjargar árið 1880 var flutt kant-
ata sem henni hefur verið eignuð. Talið hefur
verið að kantatan hafi upphaflega verið samin
vegna fráfalls Friðriks konungs VII, en lík-
legast er að Olufa Finsen hafi staðfært og
jafnvel samið viðbót við kantötu sem flutt var
við jarðarför konungsins. Matthías Joch-
umsson samdi nýjan texta við kantötuna,
Olufa Finsen lék sjálf á orgel og tvöfaldur
blandaður kvartett söng ásamt tveimur ein-
söngvurum, barítón og sópran. Þetta mun
hafa verið í fyrsta skipti sem einsöngur
heyrðist í jarðarför á Íslandi og öll tónlistin
hafði mikil áhrif á viðstadda. Til gamans má
geta þess að auk þess flutti Lúðurþeyt-
arafélagið frumsaminn sorgarmars eftir
Helga Helgason við athöfnina. Um tónlistina í
jarðarförinni segir Benedikt Gröndal í grein
sem birtist í Norðlingi 15. júní 1880: „Eftir
þetta var sungið í kirkjunni, söngur eftir
Matthías Jochumsson, með fögru lagi, er
landshöfðingjafrúin hafði gert; þar sungu
stúdentar saman, og frú Ásta Hallgrímsson,
kona Tómasar læknis og kand. Steingrímur
Johnsen, sitt versið hvort einraddað, og var
unaðslegt að heyra fyrir þá, sem heyrt hafa
söng í útlöndum.“
Greinilegt er að mönnum hefur þótt þetta
nokkuð framandlegt og jafnvel sérkennilegt.
Evrópsk hámenning var ósigldu fólki alger-
lega framandi og íslensk kirkjutónlist hafði til
skamms tíma verið ólík allri annarri tónlist.
Þetta lýsir ástandi tónlistarlífs í landinu betur
en margt annað. Þorri manna hafði aldrei
heyrt evrópska tónlist og vert er að rifja upp
að orgel kom fyrst í Dómkirkju landsins árið
1840.
Áhrif Olufu Finsen voru þó mun víðtækari
en að kynna evrópska jarðarfarartónlist fyrir
Íslendingum. Hún kenndi á píanó og æfði
blandaðan kór heima hjá sér. Nafntogaðasti
nemandi hennar var án efa Sveinbjörn Svein-
björnsson, sem átti eftir að gerast tónskáld
og tónlistarkennari í Skotlandi og semja þjóð-
söng þjóðarinnar.
Danskir fiðlarar
Þegar kemur fram á 20. öldina fara evrópsk
áhrif að verða umtalsverð á öllum sviðum
þjóðlífsins. Breytingar á tónlistarlífi þjóð-
arinnar voru byltingarkenndar svo ekki sé
meira sagt. Hátíðir eins og þjóðhátíðin 1874,
aldamótahátíðin, konungskomurnar 1907,
1921 og 1926 og alþingishátíðin 1930 virkuðu
hver um sig eins og kröftugar vítamín-
sprautur á íslenskt tónlistarlíf. Stjórnvöld og
ýmis fyrirmenni skynjuðu þörfina á að fagna
með stæl og það þýðir að tónlist þarf að
hljóma. Menn vöknuðu upp af þyrnirós-
arsvefninum og drifu í að semja tónverk,
stofna kóra og hljómsveitir og í framhaldi af
því var gjarnan leitað út fyrir landsteinana að
góðu og hæfu tónlistarfólki til að styrkja
heimamenn og kenna þeim. Þó er ljóst að
ekki komu allir tónlistarmenn hingað ein-
göngu til að styrkja tónlistarflutning á hátíð-
arstundum. Frá fyrstu árum aldarinnar eru
til heimildir um ýmsa menn sem fluttust
hingað í þeim tilgangi að spila og kenna á
hljóðfæri sín. Þeir fyrstu sem komu voru fiðl-
arar.
Paul O. Bernburg fiðluleikari fluttist ungur
til Íslands frá Danmörku, líklega árið 1900 en
ekki er vitað hver tildrög þess voru. Hann
kom fyrst að landi á Eskifirði og bjó þar um
tíma, en fluttist svo til Akureyrar þar sem
hann hafði nokkra viðdvöl. Bernburg fluttist
svo til Reykjavíkur 1905 og stofnaði fljótlega
hljómsveit sem spilaði á kaffihúsum í bænum,
þá fyrstu sinnar tegundar. Hann mun einnig
Paul O. Bernburg Á Austurvelli ásamt fé-
lögum árið 1930, sonur hans og nafni er á
trommurnar sem kallaðar voru jass á þess-
um tíma, harmónikkuleikararnir eru Jó-
hannes Jóhannesson og Toleffsen, Norð-
maður sem hér starfaði í stuttan tíma.
Olufa Finsen Stóð fyrir fyrsta ein-
söngnum við jarðarför á Íslandi.
Erlendir tónlistarmenn á
Erlendir tónlistarmenn hafa haft mikil áhrif
á íslenskt tónlistarlíf. Sennilega var Jón bisk-
up Ögmundsson fyrstur til þess að ráða sér-
stakan tónlistarkennara til landsins í byrjun
12. aldar. Olufa Finsen landshöfðingjafrú var
einnig tónlistarkennari á ofanverðri 19. öld
og stóð fyrir fyrsta einsöng við jarðarför á
landinu. En í þessari grein og tveimur öðrum
sem birtast næstu helgar í Lesbók verður
fyrst og fremst fjallað um áhrif nokkurra er-
lendra tónlistarmanna á tónlistarlíf Íslend-
inga á 20. öld og þar er af nógu að taka.
Brautryðjendur – stóra stökkið