Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.2007, Blaðsíða 5

hafa verið í tríói sem spilaði undir kvik-
myndasýningum í Gamla bíói þegar mikið lá
við en venjulega var aðeins spilað undir á pí-
anó. Paul Bernburg virðist hafa spilað alls
staðar þar sem vantaði fiðluleikara og honum
bregður fyrir á ýmsum myndum. Hann var
sjálfur með hljómsveit sem lék á dansleikjum
í Bárubúð – um 1913 er vitað að hann var
með 9 manna hljómsveit þar – og hann spilaði
í öllum þeim hljómsveitum sem reynt var að
stofna til að spila klassísku tónbókmennt-
irnar. Í Morgunblaðinu 20. mars árið 1925
eru auglýstir tónleikar í tilefni af 25 ára bú-
setuafmæli Bernburgs á Íslandi þar sem
margvísleg tónlist hefur verið flutt.
Annar danskur fiðluleikari, Oscar Johansen
kom hingað árið 1910 og dvaldi hér í nokkur
ár við kennslu og samleik. Hann stofnaði
hljómsveit sem bar nafn hans og til er virðu-
leg mynd af hljóðfæraleikurunum á sviðinu í
Bárunni, líklega tekin 1912. Þar eru 12 hljóð-
færaleikarar, fiðlarar og blásarar og Oscar
Johansen fremstur. Báðir þessir menn voru
brautryðjendur í flutningi evrópskrar kaffi-
húsatónlistar á Íslandi auk þess sem þeir
spiluðu í öllum stærri hljómsveitum sem
reynt var að setja á fót. Þeir voru reyndar
ekki einu fiðluleikararnir á landinu, örfáir Ís-
lendingar höfðu langt fyrir sig þetta fínlega
og vandmeðfarna hljóðfæri en þeir færðu með
sér andblæ evrópskrar tónlistar og menning-
ar, bæði þeirrar sem kölluð hefur verið klass-
ísk og ekki síður kaffihúsa- og danstónlist
fyrstu ára aldarinnar.
Árið 1921 var stofnuð hér 20 manna hljóm-
sveit af Þórarni Guðmundssyni fiðluleikara í
tilefni af konungskomunni og hóað saman öll-
um hljóðfæraleikurum sem náðist í. Þar spil-
aði að sjálfsögðu Paul Bernburg. Þessi hljóm-
sveit var vísir að Hljómsveit Reykjavíkur sem
síðar var stofnuð. Reyndar var tilvist hennar
á nokkrum brauðfótum framan af, hún lifði og
lognaðist út af á víxl; peningaleysi háði henni
auðvitað og einnig virðist missætti milli hljóð-
færaleikaranna hafa átt þar nokkurn hlut að
máli. Þrátt fyrir erfitt líf sveitarinnar á fyrstu
árum hennar má segja að þessu litla hljóm-
sveit hafi í raun verið fyrsti vísirinn að því
sem síðar varð Sinfóníuhljómsveit Íslands.
Nokkrir Íslendingar héldu til Leipzig í
Þýskalandi til tónlistarnáms á öðrum áratug
aldarinnar; Páll Ísólfsson árið 1913 og Sig-
urður Þórðarson og Jón Leifs árið 1916. Páll
og Sigurður kom aftur heim og unnu ötullega
að tónlistinni hér á landi, Páll varð einn helsti
framkvæmdamaður okkar og allt í öllu, en
Jón settist að í Þýskalandi og starfaði þar
fram að síðari heimsstyrjöldinni. Hann bar
hag tónlistarmála á Íslandi mjög fyrir brjósti
og stuðlaði að því að hingað komu nokkrir
þýskir tónlistarmenn á þriðja áratug ald-
arinnar.
Kurt Haeser kom til Akureyrar á vegum
Tónlistarfélags bæjarins árið 1922, en það fé-
lag mun aðeins hafa stafað í eitt ár á þeim
tíma. Þetta mun hafa verið fyrir milligöngu
Jóns Leifs. Tilgangur þess að fá Kurt Haeser
til Akureyrar var sá að skólastjóra og kenn-
ara vantaði við nýstofnaðan Tónlistarskóla
bæjarins. Dvöl Kurt Haeser var ekki löng á
Akureyri og Tónlistarskólinn var raunar
skammlífur í þetta sinn, en var endurreistur í
janúar 1946 og hefur starfað óslitið síðan.
Haeser hafði áður verið kennari við Tónlistar-
skólann í Dortmund í Þýskalandi og þar áður
í Osnabrück. Eftir að hann fluttist í burtu frá
landinu, líklega árið 1925, kom hann hingað
nokkrum sinnum og hélt þá tónleika, ýmist
einn eða með öðrum tónlistarmönnum, síðast
líklega árið 1930.
Þetta sama ár eða 1922 kom hingað annar
þýskur maður, Otto Böttcher einnig fyrir
milligöngu Jóns Leifs, til að þjálfa Lúðrasveit
Reykjavíkur sem stofnuð var upp úr tveimur
öðrum sveitum, Hörpunni og Gígjunni. Hann
var hér aðeins í tæp tvö ár en hafði samt mik-
il áhrif þar sem hann tók að sér kennslu í
Hljóðfæraskólanum í Reykjavík sem var
stofnaður þetta sama ár og varð aðalkennari
skólans. Þetta var metnaðarfullur skóli, því
þar var kennt á strok- og blásturshljóðfæri,
slagverk og píanó. Þótt Böttcher staldraði
ekki lengi við hér, hafði hann ómæld áhrif og
virðist hafa komið alls staðar við sögu þar
sem tónlistarflutningur var annars vegar.
Hann er auk þess fyrsti vel menntaði blás-
arinn sem kom til landsins og hefur því verið
fyrsti kennarinn á slík hljóðfæri hér á landi,
fyrir utan Helga Helgason, sem lærði í Kaup-
mannahöfn í skamman tíma fyrir aldamót.
Árið 1926 kom Fílharmóníuhljómsveit
Hamborgar hér við á för sinni um Norð-
urlöndin og lék undir stjórn Jóns Leifs. Þessi
heimsókn hafði mikil áhrif, því þetta var í
fyrsta skipti sem flestir tónleikagestirnir
heyrðu sinfóníska tónlist sem þar að auki var
flutt af úrvals hljóðfæraleikurum þótt hljóm-
sveitin væri ekki fullskipuð. Stuttu eftir þetta
var t.d. hætt að nota píanó og harmóníum hjá
Hljómsveit Reykjavíkur þar sem þessi hljóð-
færi höfðu verið notuð til uppfyllingar í þunn-
skipaðri hljómsveitinni, en flöttu um leið út
hljóminn. Mikil gróska hljóp í allt tónlistarlíf
borgarinnar þetta ár. Meðal annars var stofn-
að Jazzband Reykjavíkur sem skipað var
nokkrum ungum mönnum, sem margir hverj-
ir bera erlend nöfn. Hér var hins vegar ekki
um innflutta menn að ræða. Í landinu var
nokkuð stór stétt kaupmanna og iðn-
aðarmanna sem höfðu komið frá Danmörku
og Noregi; afkomendur þeirra báru áfram
nöfn feðra sinna en hljóta að teljast Íslend-
ingar að öðru leyti. Svona var liðskipanin í
Jazzbandinu:
„...þrír Danir eða danskættaðir piltar, tveir
þeirra uppaldir í Lúðrasveit Reykjavíkur,
þrír reykvískir blásarar, einn úr L.R., og einn
Norðmaður, Axel Wolf á trommur. Hr. Fre-
driksen, bróðir Fredriksens slátrara og kjöt-
kaupmanns, lék á túbu, Holger Nilsen spilaði
á fiðlu og Aage Lorange, sonur apótekarans í
Stykkishólmi, á píanó.“
Árið 1928 var ungur sellóleikari ráðinn til
stuttrar starfsdvalar í hótelhljómsveit í
Reykjavík. Þetta var Fritz Weisshappel, sem
kom hingað til lands aðeins 19 ára gamall.
Hann er nú mun betur þekktur sem píanó-
leikari, enda tók hann fljótlega að einbeita sér
að því hljóðfæri. Hann ílentist hér, spilaði
undir hjá söngvurum og kórum og varð fljót-
lega einn mikilvirkasti og ástsælasti meðleik-
ari íslenskra söngvara og kóra um langt ára-
bil. Til er ótrúlegur fjöldi af upptökum, bæði
hjá útvarpinu og útgefinn á plötum þar sem
hann er við píanóið. Hann tók við af Emil
Thoroddsen sem píanóleikari við ríkisútvarpið
árið 1939 en hafði í tvö ár þar á undan oft
leyst Emil af þar sem hann glímdi við veik-
indi. Eftir að hann var fastráðinn við útvarpið
má segja að hann hafi spilað með þorranum
af íslenskum einsöngvurum og margsinnis
hefur kynningin: „og það er Fritz Weiss-
happel sem leikur undir á píanó“ hljómað í
gegnum árin. Hann var auk þess meðleikari
með Karlakór Reykjavíkur um árabil og ferð-
aðist víða með einsöngvurum jafnt sem kórn-
um. Þegar Ríkisútvarpið tók aftur við rekstri
Sinfóníuhljómsveitar Íslands árið 1960, tók
hann við framkvæmdastjórninni. Fritz Weiss-
happel lést í Reykjavík árið 1964 og hafði þá
búið hér allan sinn starfsaldur og eignast hér
fjölskyldu.
Franz Mixa og áhrif hans
Þegar árið 1930 nálgaðist og undirbúningur
alþingishátíðarinnar fór af stað, tók íslenskt
tónlistarlíf annan kipp. Sigfús Einarsson, sem
stjórnað hafði Hljómsveit Reykjavíkur, var
skipaður söngmálastjóri hátíðarinnar. Hann
hætti þá sem hljómsveitarstjóri og þurfti því
að finna mann til að fylla það skarð. Hljóm-
sveitin sjálf hafði frumkvæði að því að fá
hingað tékkneskan prófessor, Jóhannes Vel-
den að nafni, til að halda námskeið fyrir hana.
Þetta var árið 1928. Hann átti upphaflega að-
eins að vera hér í stuttan tíma, en var hér allt
fram á vordaga árið 1929. Eitthvað gekk hon-
um brösulega að hafa stjórn á íslensku hljóð-
færaleikurunum, enda voru þeir fæstir vanir
þeim járnaga sem evrópskir tónlistarmenn
venjast frá barnæsku. Hann hélt því af landi
brott en maður kemur í manns stað.
Sumarið 1929 fór af stað merkileg keðja at-
burða sem átti eftir að setja mark sitt á ís-
lenskt tónlistarlíf langt fram í tímann. Þing-
vallakórinn sem stofnaður var til að sjá um
allan kórsöng á alþingishátíðinni árið eftir,
brá sér í söngför til Kaupmannahafnar á nor-
rænt söngmót. Það var mikill hugur í þessu
fólki og velgengni kórsins ótrúleg miðað við
skamman æfingatíma og almennt ástand tón-
listarmála á Íslandi. Sigfús Einarsson var
kórstjóri. Hann notaði tækifærið fyrst hann
var kominn til Evrópu og skrapp til Vín-
arborgar að reka ýmis erindi fyrir alþingishá-
tíðina. Þar komst hann í kynni við hið fræga
óperettutónskáld Franz Lehár og bað hann
um að benda sér á mann sem gæti komið til
Íslands og stjórnað hljómsveit á hátíðinni
sumarið eftir. Lehár kynnti hann fyrir Franz
Mixa. Mixa kom til landsins strax þá um
haustið, í nóvember 1929, og bjó hér og starf-
aði næstu níu árin. Hann æfði hljómsveitina
og stjórnaði henni á hátíðinni, en tók í fram-
haldi af því virkan þátt í öllu tónlistarlífi
Reykjavíkur, kenndi við Tónlistarskóla
Reykjavíkur bæði á píanó og tónfræðigreinar,
og hóf með því að ala upp nýja kynslóð tón-
listarmanna. Auk þess hafði hann milligöngu
um hingaðkomu margra mætra manna sem
sumir hverjir settust hér að og hafa verið hér
allan sinn starfsaldur. Franz Mixa fór aftur
út til Vínarborgar árið 1938, en hélt áfram að
senda hingað frábæra tónlistarmenn.
Karl Heller fiðluleikari og dr. Friedrich
Fleischmann sellóleikari komu hingað strax
árið 1930 gagngert til að kenna við nýstofn-
aðan Tónlistarskóla í Reykjavík, ráðnir til
þess af Franz Mixa. Hans Stephanek, fiðlu-
leikari kom hingað árið 1931, einnig fyrir til-
stuðlan Franz Mixa, til að kenna við Tónlist-
arskólann. Stephanek var meðal annars
kennari Björns Ólafssonar sem var kons-
ertmeistari Sinfóníuhljómsveitar Íslands til
margra ára. Björn fór síðar í framhaldsnám
til Vínarborgar og bauðst raunar góð staða
þar. Það gerðist haustið 1939, rétt áður en
stríðið braust út þannig að ekkert varð úr
þeim áformum, mér liggur við að segja til
allrar hamingju fyrir íslenskt tónlistarlíf um
áratugaskeið, því Björn kenndi við Tónlistar-
skólann í Reykjavík í mörg ár auk þess að
gegna konsertmeistarastöðunni og var meðal
annars aðalkennari Guðnýjar Guðmunds-
dóttur, núverandi konsertmeistara.
Auk þess má nefna Joseph Felzmann, fiðlu-
leikara og Carl Billich, píanóleikara sem
komu líka frá Austurríki fyrir tilstuðlan
Franz Mixa árið 1933. Þeir voru æskuvinir og
höfðu hafið tónlistarnám sitt saman. Þeir
ákváðu að koma hingað saman og voru ráðnir
til að spila í Vínartríói á Hótel Íslandi. Þar
spiluðu þeir í þrjú ár, þótt upphaflega hafi að-
eins verið ætlunin að stoppa stutt. Þeir voru
vel menntaðir tónlistarmenn og voru fljótlega
farnir að spila út um allt. Báðir störfuðu þeir
hér alla tíð og hér létust þeir, Josef Felzmann
árið 1976 og Carl Billich árið 1989. Ekki var
dvölin þó samfelld, því báðir eyddu þeir
stríðsárunum í Evrópu. Josef Felzmann brá
sér til Austurríkis með unnustu sinni árið
1938 og þar giftu þau sig. Hann komst ekki
aftur til Íslands því hann var kvaddur í her-
inn og þurfti að gegna herþjónustu. Carl Bil-
lich var hins vegar tekinn höndum árið 1940
af breskum heryfirvöldum hér og sendur í
fangabúðir fyrir engar sakir aðrar en upp-
runa sinn, líkt og nokkrir aðrir þýskir og
austurrískir menn hér á landi. Hann komst
ekki aftur til baka fyrr en árið 1947, og átti
það ekki síst að þakka snöfurmannlegri fram-
göngu konu sinnar, Þuríðar Billich. Carl Bil-
lich lék með mörgum kvartettum hér – þjálf-
aði meðal annars M.A. kvartettinn ástsæla og
útsetti fyrir hann – og var kór- og hljómsveit-
arstjóri Þjóðleikhússins frá árinu 1964 til árs-
ins 1981. Hann varð að auki þess heiðurs að-
njótandi að fá fálkaorðuna fyrir störf sín í
þágu tónlistar á Íslandi. Felzmann var ekki
síður fjölhæfur, hann spilaði í Sinfón-
íuhljómsveitinni frá stofnun hennar og var
auk þess með danshljómsveit sem meðal ann-
ars spilaði oft með Alfreð Clausen. Hann gat
auk fiðlunnar gripið í saxófón. Fjölhæfir
menn eins og hann voru ekki sjaldgæfir hér á
landi á þessum tíma og mjög margir klass-
ískir hljóðfæraleikarar áttu það til að breyt-
ast fyrirvaralaust í djassleikara. Fiðluleikarar
gripu saxófóninn eða eitthvað annað hrein-
ræktað djasshljóðfæri og léku á Hótel Íslandi
eða Borginni fyrir dansi á kvöldin þegar ekki
voru tónleikar hjá Hljómsveit Reykjavíkur og
síðar Sinfóníuhljómsveitinni. Það voru reynd-
ar bæði erlendir og innlendir tónlistarmenn
sem sýndu þessa fjölhæfni, enda þeir inn-
lendu ekki óvanir því að þurfa að grípa í önn-
ur hljóðfæri en þessi venjulegu, bæði vegna
manneklu en þó ekki síður af einskærum
áhuga.
Í næstu grein verður aðdraganda stríðs-
áranna gefinn gaumur og þau beinu áhrif sem
nasisminn hafði á íslenskt tónlistarlíf.
 Benedikt Gröndal: Jarðarför Jóns Sigurðssonar. Ritsafn
III. Reykjavík 1950. Bls 336-342
Bjarki Bjarnason: Tónlist og tónlistarmenn á Íslandi, Sin-
fóníuhljómsveit Íslands, Reykjavík: Sögusteinn, 2000.
Bjarki Sigurbjörnsson: Tónlist á Íslandi á 20. öld: Árin
1920-30, http://www.ismennt.is/not/bjarki/Phd/Sidur/1-
10.html
Félag íslenzkra hljómlistarmanna 50 ára, Tónamál, nr. 15,
Reykjavík: 1982
Magnús Már Lárusson. “Þróun íslenzkrar kirkjutónlistar.
Kirkjuritið 20/2 (1954) 67-81.
Endurprentað í Fróðleiksþættir og sögubrot. Hafnarfjörður:
Skuggsjá, 1967, 79-94.
Úr gagnasafni Morgunblaðsins:
Morgunbl. 1. feb. 1964 - Minningargreinar um Fritz Weiss-
happel
Morgunbl. 6. feb. 1964 - Minningarorð um Fritz Weiss-
happel
Morgunbl. 28. des. 1976 – Minningargreinar um Josef Felz-
mann
Morgunbl. 1. nóv. 1989 – Minningargreinar um Carl Bil-
lich
Morgunbl. 31. okt. 1989 – Minningargreinar um Carl Bil-
lich
Njáll Sigurðsson, „Kirkjusöngur í kjölfar siðaskipta“,
Kristni á Íslandi III, (Reykjavík: Alþingi, 2000); „Söng-
kennsla í latínuskólum“, Kristni á Íslandi III,(Reykjavík:
Alþingi, 2000).
Páll Kr. Pálsson: Tónlistarsaga, ágrip. Hafnarfjörður, 1983
Gunnar Egilsson: Saga Sinfóníuhljómsveitarinnar: sjá vef
hljómsveitarinnar; http://sinfonia.is/de-
fault.asp?page_id=2047
Gunnar Stefánsson: Útvarp Reykjavík, Saga Ríkisútvarps-
ins 1930-1960. Reykjavík: Sögufélag 1997
Fritz Weisshappel Weisshappel og Magnús
Jónsson, tenórsöngvari, ártal vantar. Weiss-
happel kom til landsins sem sellóleikari í
hótelhljómsveit í Reykjavík 19 ára.
Íslandi á 20. öld
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. APRÍL 2007 5
Að spila nauið
Fræg er sagan af íslenskum hljóðfæraleikara
sem var öllum lokið þegar erlendur hljóm-
sveitarstjóri var að láta hljómsveitina end-
urtaka aftur og aftur sama kaflann til að láta
tónlistina hljóma hreint. Íslendingurinn á að
hafa lagt frá sér hljóðfæri sitt og sagt: „Ef
það á að fara að spila eitthvað nauið hér þá er
ég farinn.“
Ekki fylgir sögunni hvor þeirra þurfti að
fara í það skiptið – Íslendingurinn eða sá
útlenski en hitt er víst að það hefur ekki alltaf
verið áhlaupaverk fyrir vel menntaða evr-
ópska tónlistarmenn að aðlaga sig íslenskum
aðstæðum.