Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.2007, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 14. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jón Baldvin Hannibalsson
jon.baldvin@simnet.is
„Það er bjargföst sannfæring mín, að sam-
ábyrgt velferðarsamfélag í anda þess besta, sem
við þekkjum að norrænni fyrirmynd, sé þróað-
asta samfélagsskipan, sem enn hefur litið dags-
ins ljós á jörðinni… Hvergi í heiminum er betra
að búa, hvergi er betra að ala upp börn, hvergi
er betra að lifa lífinu og hvergi er betra að verða
gamall heldur en í norrænu velferðarsamfélög-
unum.“
(Steingrímur J. Sigfússon: Við öll, bls. 200)
E
f maður vissi ekki, að ofan-
greind tilvitnun er úr
stefnuskrárriti formanns
Vinstri-grænna, gæti
maður haldið, að formað-
ur Alþýðuflokksins forð-
um daga væri að tala.
Eða einhver innmúraður
og innvígður eðalkrati af Norðurlöndum, sem
hljómaði svona í íslenskri þýðingu. Alla vega er
þetta sósíaldemókratískt manifesto – lífsskoðun
jafnaðarmanns – í hnotskurn. Samt vill Stein-
grímur alls ekki gangast við því að vera krati.
Hann vegsamar þá samfélagsgerð, sem er skil-
getið afkvæmi sósíaldemókratískrar hug-
myndafræði og hundrað ára baráttu jafn-
aðarmannaflokka og verkalýðshreyfinga á
Norðurlöndum. En samt vill hann ekki vera við
þá kenndur.
Hvers vegna ekki? Hann vill láta kalla sig rót-
tækan jafnaðarmann. En hvað er svona voða-
lega róttækt við Steingrím Jóhann? Að vera á
móti NATO og her í landi, eftir að herinn er far-
inn? Er það ekki bara svona dejá vu upp á
frönsku – búið mál? En að yfirbjóða búvernd-
arstefnu Framsóknar, sem Halldór Laxness
kenndi einu sinni við „Hernaðinn gegn landinu“
– búverndarstefnu, sem í alþjóðlegu samhengi
heldur helmingi jarðarbúa í heljargreipum ör-
birgðar – hvað er svona róttækt við það?
Ekkert. Meira um það síðar.
Draumurinn um sameiningu jafn-
aðarmanna
Draumurinn um sameiningu jafnaðarmanna að
norrænni fyrirmynd innan vébanda öflugrar og
lifandi grasrótarhreyfingar, sem gæti boðið
íhaldinu birginn og keppt við það um stjórn-
arforystu á eigin forsendum – þessi draumsýn
var sem leiðarhnoða hinna bestu sona og dætra í
röðum íslenskra jafnaðarmanna á öldinni sem
leið. Draumsýn og leiðarhnoða – en hversu þrá-
látlega gekk það þeim ekki úr greipum á veg-
leysum og í öngstrætum íslenskra stjórnmála?
Á seinni hluta seinasta áratugar seinustu ald-
ar virtist loksins rofa til. Hin mikla en harm-
sögulega þjóðfélagstilraun, sem kennd var við
rússnesku byltinguna og öfgastefnu rússneskra
kommúnista, undir forystu manna eins og Len-
íns og Stalíns, var liðin undir lok. Kalda stríðinu,
sem hófst eftir heimstyrjöldina miklu, og stóð í
næstum hálfa öld milli alræðishyggju Sov-
étkommúnismans og vestrænna lýðræðisríkja,
var þar með lokið. Hrun Sovétríkjanna þýddi í
raun frelsun fjölmargra þjóða í Mið- og Austur-
Evrópu undan nýlenduoki. Þar með lauk seinni
heimsstyrjöldinni í þeim heimshluta. Það var
runninn upp tími til að byrja nýtt líf. Þær hug-
myndafræðilegu kennisetningar fortíðar, sem
höfðu klofið hina alþjóðlegu hreyfingu jafn-
aðarmanna og kenndar voru við arfleifð komm-
únismans, heyrðu nú sögunni til.
Nú gafst mönnum ráðrúm til að vega og meta
árangur af hinni frjálslyndu hugmyndafræði og
pólitísku starfi jafnaðarmannahreyfingarinnar
á Norðurlöndum og í Evrópu. Árangurinn blasti
við. Sú þjóðfélagstilraun hafði tekist jafnvel
framar björtustu vonum. Ef marka má tilvitn-
unina hér að ofan, þá greinir okkur Steingrím
Jóhann ekki á um það. Við skyldum því halda að
pólitískir endurfundir væru í nánd; og ekkert
því til fyrirstöðu að láta drauminn um samein-
ingu jafnaðarmanna rætast. Við Ólafur Ragnar
fórum um landið á rauðu ljósi, skömmu eftir fall
Berlínarmúrsins. Tilgangurinn var sá, að það
fólk, sem hafði gert hróp hvert að öðru úr póli-
tískum skotgröfum lungann úr öldinni, mætti nú
koma upp úr skotgröfunum og taka upp talsam-
band á ný.
Draumur og veruleiki
En það kom bakslag. Ólafur Ragnar og félagar,
þ.á. m. hinn ungi landbúnaðarráðherra í vinstri-
stjórn Steingríms Hermannssonar (1988–91),
skildu ekki þá þjóðarnauðsyn, sem bar til þess að
tryggja EES-samningnum framgang. Kannski
var lærdómskúrfa nýrra tíma of brött. Látum
það vera. Eftir að Viðeyjarstjórnin hafði komið
EES-samningnum heilum í höfn og þar með lok-
ið sínu hlutverki, náðu gömlu helminga-
skiptaflokkarnir, Sjálfstæðis- og Framsókn-
arflokkurinn, aftur saman um stjórn landsins.
Þeir uppskáru í makindum árangurinn af þeirri
kerfisbreytingu þjóðfélagsins, sem komið var á
við hin erfiðustu skilyrði á fyrri hluta áratug-
arins. Þá gátu þeir flokkar og flokksbrot, sem
sækja sinn innblástur sögulega séð í hug-
myndafræði jafnaðarstefnunnar, og voru saman í
stjórnarandstöðu, farið að tala saman á ný.
Fyrst kom heilög Jóhanna aftur heim með
sinn Þjóðvaka. Síðan kom að því, að Alþýðuflokk-
ur, Alþýðubandalag og Samtök um kvennalista
legðu sig niður og rynnu saman í vísi að þeim
stóra jafnaðarmannaflokki, sem átti að láta
drauminn rætast. Allar forsendur fyrir heil-
steyptu samstarfi innan vébanda sameinaðrar
hreyfingar virtust vera til staðar. Hugsjónir og
hugmyndir jafnaðarstefnunnar og jákvæð
reynsla af árangursríku uppbyggingarstarfi
jafnaðarmanna á Norðurlöndum og í Evrópu átti
að duga til að laða til samstarfs alla þá, sem áður
höfðu staðið sundraðir. Róttæk sýn á ástand
heimsmála og endurskoðun á utanríkisstefnu Ís-
lands á tíð kalda stríðsins var á dagskrá. Það gat
rutt brautina. Baráttan fyrir jafnrétti kynjanna
rúmast vel undir merkjum jafnaðarstefnunnar.
Velferðarríkið íslenska var vanrækt og stóð á
veikum grunni, sem kallaði á öflugt uppbygging-
arstarf þeirra, sem eiga að slá um það skjald-
borg. Það var ekkert að vanbúnaði að sameinast
um að láta drauminn rætast.
En þeim var ekki skapað nema að skilja. Hvað
gerðist? Fáeinir einstaklingar úr þingflokki Al-
þýðubandalagsins skárust úr leik. Foringi þeirra
heitir Steingrímur Jóhann Sigfússon, og fóst-
bróðir hans heitir Ögmundur Jónasson, formað-
ur BSRB. Og fleiri fylgdu þeim að málum, menn
sem bjuggu yfir mikilli pólitískri reynslu úr skot-
grafarhernaði Alþýðubandalagsins fyrr á tíð.
Þessir menn og þeir sem hugsuðu á svipuðum
nótum, vildu ekki vera með. Þeir vildu vera sér á
báti.
Trillukarlinn og stórútgerðarmaðurinn
Af hverju? Þeir sögðust vera róttækari og ekki
eiga heima í stórum (og kannski sundurleitum)
krataflokki. Og þau kölluðu sig Vinstri-græn.
Þau kenndu sig við vinstrið úr fortíðinni og hina
grænu von framtíðarinnar. Í upphafi var þetta
bara lítill flokkur, í líkingu við litla systurflokka á
Norðurlöndum. Menn ypptu öxlum og sögðu sem
svo: Kannski er þetta óhjákvæmilegt. Kannski
verður að vera til smáflokkur yst til vinstri – póli-
tískt athvarf fyrir fólk, sem vill halda árunni
hreinni; fólk með sérþarfir; fólk sem vill ekki
flekka hendur sínar af málamiðlunum í alvöru-
pólitík. Fólk sem vill vera í mótmælahreyfingu –
hreyfingu sem fílar vel að vera í eilífri stjórn-
arandstöðu.
Þetta var þá, árið 1999. En nú er öldin önnur.
Hinn pólitíski trillukarl, sem einu sinni var,
Steingrímur Jóhann, upprunninn úr Þistilfirð-
inum, er nú orðinn að stórútgerðarmanni með
haffærnisskírteini sem næststærsti flokkur þjóð-
arinnar og nýja áhöfn, sem er líbbleg og samhent
og líkleg til að rótfiska í næstu kosningum, enda
með vana menn í brúnni. Það á að vísu eftir að
innbyrða trollið og gera að aflanum. En horf-
urnar virðast alla vega vera býsna bjartar.
Hvað hefur gerst? Hver er skýringin á þessum
umskiptum? Skýringin er tvíþætt: Annars vegar
skýrist þetta af mistökum Samfylkingarinnar,
sem virðist einhvern veginn ekki kunna að reka
pólitík á eigin forsendum, né heldur að end-
urnýja liðskostinn og virkja hæfileikafólk til
starfa. Samfylkingarfólk fer gjarnan með það
sem betur hljómar, en það er eins og því fylgi
engin sannfæring. Og svo sannarlega enginn eld-
móður. Það er alveg sama, hverjir gefast upp á
að fylgja stjórnarflokkunum að málum: Alltaf
gera þeir lykkju á leið sína framhjá garði Sam-
fylkingarinnar. Meira að segja kvenfólkið flykk-
ist frá Samfylkingunni, þótt stuðningur við hana
eigi að gefa þeim von um að sjá konu í fyrsta sinn
sem húsráðanda í forsætisráðuneytinu. Sá kost-
ur virðist ekki hafa mikið aðdráttarafl. Þær virð-
ast heldur vilja skipa sér í flokk með Þistilfirð-
ingnum, enda er hann með karlmannlegri
mönnum, þeirra sem nú sitja á þingi. Með öðrum
orðum, það skortir eitthvað á stefnufestu, sann-
færingarkraft og trúverðugleika þeirra sem
standa í fylkingarbrjósti Samfylkingarinnar;
einmitt allt þetta, sem þeir Steingrímur og Ög-
mundur – þetta nýja tvíeyki íslenskra stjórn-
mála – virðast hafa til brunns að bera í ríkum
mæli.
Hinn partur skýringarinnar er Steingrímur
sjálfur. Hann kemur þjóðinni fyrir sjónir sem
ærlegur maður. Hann segir það sem hann mein-
ar og virðist meina það sem hann segir. Hann er
talinn vera öflugasti ræðumaður þingsins á
seinni árum. Ræða hans hljómar sannfærandi,
af því að hann er einlægur. Þar að auki talar
maðurinn íslensku, sem er meira en sagt verður
um marga keppinauta hans, sem lesa upp illa
samda heimastíla á bragðdaufri mállýsku skrif-
finnskunnar. Náttúruverndarsinninn Stein-
grímur kemur líka fyrir sjónir sem trúverðugur
í þeirri rullu. Þetta er maðurinn sem gaf sjálfum
sér í afmælisgjöf, fimmtugum, gönguferð um
landið þvert og endilangt. Og lá úti undir berum
himni, hvernig sem viðraði. Þetta er maður, sem
hefur harðan klett að höfðalagi. Hann er ekta.
Og það skín í gegn á skjánum. Menn gleyma því
jafnvel, að þessi rúmlega fimmtugi maður er bú-
inn að vera hundlengi í pólitík; sitja tæpan ald-
arfjórðung á þingi og gæti þess vegna setið þar í
tuttugu ár í viðbót ef hann nennir. Þetta má
heita mikil þrautseigja og aðdáunarvert þol-
gæði, í ljósi þess að Alþingi er ekki beinlínis
skemmtilegasti vinnustaður, sem hugsast getur
fyrir fólk, sem er vant því að láta hendur standa
fram úr ermum.
Róttækni eða íhaldssemi?
En hvað er svona róttækt við það að vera
vinstri-grænn? Að vera á móti hernum? Það er
nokkuð seint í rassinn gripið, þegar herinn er
farinn. Að vera á móti bandarískri heims-
valdastefnu? Það er kannski ekki eins róttækt
og það hljómar, í ljósi þess, að Bush Bandaríkja-
forseta hefur tekist það, sem engum öðrum hef-
ur tekist hingað til: Að sameina allan heiminn
gegn utanríkisstefnu Bandaríkjanna. Það er
varla til sá stjórnmálamaður í Evrópu, eða í af-
ganginum af veröldinni, sem mælir Bush og
kumpánum bót, eftir að þeir hurfu af sjónarsvið-
inu, Aznar, Berlusconi, Oddsson og Ásgrímsson.
Að vera á móti NATO? Já, en Steingrímur er í
aðra röndina sannfærður alþjóðasinni, sem vill
að alþjóðasamfélagið láti ekki einræðisherrum
líðast að kúga og ofsækja sitt eigið fólk. Það
gerðist í Kosovo. NATO stöðvaði loks þjóðern-
ishreinsun Milosevich í Kosovo, eftir að Samein-
uðu þjóðirnar og Evrópusambandið höfðu gefist
upp. Og eftir að Kanar hafa snúið baki við „vin-
um sínum“ á Íslandi er hyggilegt að vera í
NATO og borga iðgjöldin þar enn um sinn.
NATO mun að vísu leysast upp í fyrirsjáanlegri
framtíð vegna þess að Evrópusambandið getur
ekki til langframa liðið það að vera eins konar
verkfærakassi bandarískra heimsvaldasinna,
sem Kanar grípa til öðru hverju og út úr neyð, til
að hreinsa upp eftir sig skítinn vítt og breitt um
veröldina. En þá bregður svo við, að Stein-
grímur er harður á móti Evrópusambandinu,
sem er þó eina vonin um að skapa mótvægi við
hernaðarofbeldi Bandaríkjamanna, og er raun-
verulegt friðarafl í heiminum.
Og svona er þetta í hverju málinu á fætur
öðru, nánast sama hvar gripið er niður:
Steingrímur er einlægur náttúruverndarsinni
(og enginn sem rengir það). Á sama tíma er
hann forhertur stuðningsmaður landbún-
aðarstefnu Framsóknarflokksins. Eins og allir
náttúruvísindamenn vita (og Steingrímur er
Hvað er svona róttækt við
Steingrímur J. „Náttúruverndarsinninn Steingrímur kemur líka fyrir sjónir sem trúverðugur í þeir
hvernig sem viðraði. Þetta er maður, sem hefur harðan klett að höfðalagi. Hann er ekta. Og það skín
Við öll: Íslenskt velferðarsamfélag á tímamót-
um heitir bók eftir Steingrím J. Sigfússon, for-
mann Vinstri grænna, sem kom út fyrir sein-
ustu jól. Hér er hugmyndafræði Steingríms
skoðuð í gagnrýnu ljósi en greinarhöfundur
heldur því fram að Steingrímur sé alls ekki sá
róttæklingur sem hann telur sig vera, langt frá
því.