Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.2007, Side 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. APRÍL 2007 11
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Ættarsaga danska rithöfund-arins Jens Smærup Sørensen
dregur upp ágætis mynd af danskri
bændamenningu
á því tímabili sem
hún er við það að
hverfa. Bókin
nefnist Mærke-
dage og líkt og
heiti hennar gefur
til kynna er sagan
ofin í kringum
þrjá merkisdaga
ættarinnar sem
sagan fjallar um
og þó hún kunni
að virka hæg á köflum einkennist
hún engu að síður af mikilli virðingu
fyrir viðfangsefninu. Lesandanum er
þá látið í té ættartré aftast í bókinni
sem auðveldar honum til muna að
hafa yfirsýn yfir aðalpersónurnar 30
úr þeim 4–5 kynslóðum sem sagan
fjallar um.
  
Saffraneldhúsið eftir YasminCrowther er líka eins konar fjöl-
skyldusaga. Bókin, sem kom út nú í
vikunni hjá JPV
útgáfu í þýðingu
Elísu Bjargar
Þorsteinsdóttur,
hefst á þungbún-
um haustdegi í
London er sárs-
aukafullar minn-
ingar brjótast
upp á yfirborðið
hjá Maryam Maz-
ar með þeim
hræðilegu afleið-
ingum að dóttir hennar Sara missir
ófætt barn sitt. Til að flýja sekt-
arkennd sína yfirgefur Maryam góð-
hjartaðan breskan eiginmann sinn
og heimili þeirra og heldur til af-
skekkta þorpsins í Íran þar sem hún
ólst upp.
  
Samband móður og dóttur er líkaviðfangsefni A. M. Homes í ævi-
minningum hennar The Mistress’s
Daugther. Homes var 31 árs er líf-
fræðileg móðir hennar setti sig í
samband við hana og kemst hún þá
að því að faðir hennar var giftur yf-
irmaður móður hennar. Í kjölfarið
setur Homes sig einnig í samband
við hann og eru lýsingar hennar á
tengslum sínum við þessa líf-
fræðilegu foreldra sína ekki síður
sérstakar en skálsögurnar sem hún
hefur til þessa sent frá sér.
  
Móðurmissir, fjölskylduharm-leikur og stríð verða til þess að
eineggja tvíburarnir Lotta og Anna
eru aðskildar sex ára gamlar.
Berklasjúklingurinn Lotta er send til
elskulegra ættingja í Hollandi en hin
heilsuhrausta Anna til fátæks afa
síns á bóndabæ í Þýskalandi. Þau eru
vissulega ólík örlög stúlknanna í bók
Tessa de Loo, Tvíburarnir, sem út
kemur hjá JPV útgáfu í næstu viku í
þýðingu Jónu Dóru Óskarsdóttur og
spurningarnar sem hún vekur um
áhrif umhverfis og aðbúnaðar á ein-
staklinginn einkar áleitnar, ekki síð-
ur en spurningarnar sem hún vekur
um þær stöðluðu skilgreiningar sem
við höfum á réttu og röngu.
  
Foreldramissir setur einnig svipsinn á ljóðabók Sigurbjörns
Þorkelssonar, Svalt, sem höfund-
urinn sjálfur sér
um útgáfu á. Í
bókinni er að
finna 164 ljóð í tíu
sjálfstæðum köfl-
um, m.a. minn-
ingaljóð um for-
eldra Sigurbjörns
sem létust bæði á
síðasta ári, sem
og ljóð um tilfinn-
ingar, trega, sárs-
auka, sorg, von-
brigði og vonina. Líkt og áður ætlar
höfundurinn að gefa stærstan hluta
upplagsins og leitast með því við að
koma bókunum fyrir á sem fjöl-
breytilegustu stöðum.
BÆKUR
Jens Smærup
Sørensen
Sigurbjörn
Þorkelsson
Yasmin
Crowther
Flokkadrættir eru órjúfanlegur þáttur íhvers kyns samfélagslegum vanga-veltum. Þó eru þeir yfirleitt taldir nei-kvætt fyrirbæri og vilji fólk á annað borð teljast
pólitískt rétthugsandi þá vill það sjaldnast kannast
við þá í sínu fari. En hvað sem því líður er óhætt að
segja að allir séu sekir um flokkadrætti í ein-
hverjum skilningi enda er alls ekkert óeðlilegt við
þá.
Ef til vill er ég að bera í bakkafullan lækinn með
því að fjalla um „hnakka“ og „trefla“ en ég læt mig
hafa það. Sérstaklega þar sem mér finnst þessi tví-
skipting og umræddar staðalímyndir mjög merki-
legt fyrirbæri sem er alveg þess virði að staldra
örlítið lengur við. Þar fyrir utan virðist sem þessir
flokkadrættir séu smám saman að deyja út og því
er sérstaklega við hæfi að fara yfir helstu atriði
þeirra og einkum skoða umræðuna þeim tengda
sem náði sennilega hámarki á síðasta ári.
Þessi afgerandi tvískipting er vissulega ekki ný
af nálinni og mætti þar nefna diskófólkið og pönk-
arana, en þar á milli andaði köldu við upphaf ní-
unda áratugarins. Og líkt og þá eru andstæðurnar
í dag skýrar, það verður ekki um villst hver til-
heyrir hvaða fylkingu en vel að merkja þá eru þær
eingöngu tvær. Annað hvort tilheyrir maður ann-
arri þeirra eða engri. Landamærin eru sömuleiðis
skýr, allavega í miðborg Reykjavíkur. Það er til
dæmis gjarnan talað um að hnakkar eigi ekkert
erindi austan við læk (Lækjargötu) þegar farið er
út á lífið og öfugt.
Í háskólasamfélaginu er gjáin ekki síður augljós
en gjarnan er talað um að mörkin liggi meðfram
Suðurgötunni. Raunvísindanemar annars vegar
og hugvísindanemar hins vegar. Eins er enginn
trefill í Vöku frekar en að hnakka sé að finna í
Röskvu. Einhvern veginn á þennan veg liggja lín-
urnar.
Umræður af þessu tagi, sem sprottnar voru af
tíðræddum flokkadráttum, voru talsvert fyrirferð-
armiklar á síðasta ári og þótti mörgum nóg um. Þá
var einnig þó nokkuð um að þessar staðalímyndir,
og sérstaklega rígurinn á milli þeirra, rataði í bæk-
ur og skáldsögur yngri höfunda. Rígurinn var
nefnilega á tíðum mjög mikill og virtist ríkja ein-
kennilega mikil heift þarna á milli. Og fyrirlitning.
Það komu upp mjög áhugaverðar umræður þeg-
ar Gillzenegger – erkitýpa hnakkanna og ókrýnd-
ur konungur þeirra – gaf út bókina Biblíu fallega
fólksins. Var hann þá skyndilega orðinn áberandi
þáttur í bókmenntaumræðunni og virtust nokkrir
greinahöfundar eiga í erfiðleikum með að fjalla um
bókina; hvernig og út frá hvaða forsendum átti
umfjöllunin að vera? Þarna mættust andstæðir
menningarheimar og varð áreksturinn sérlega for-
vitnilegur.
Eins má lesa lýsingar á hnakkamenningunni í
nokkrum bókum Nyhil-útgáfunnar en í þeim gætir
að vissu leyti fyrirlitningar. Í bókinni Fenrisúlf-
inum eftir Bjarna Klemens kemur til dæmis fyrir
mjög ógeðfelld persóna sem er augljós skírskotun
í Gillzenegger.
Svo virðist sem almenningur sé orðinn nokkuð
þreyttur á umræddum staðalímyndum og landa-
mærum. Á síðasta ári fór talsvert fyrir umræðu á
þessum nótum sem virðist hafa náð hámarki á ein-
hverjum tímapunkti og síðan fjarað út hægt og ró-
lega. Flestum ábyggilega til mikillar ánægju.
» Þá var einnig þó nokkuð um
að þessar staðalímyndir, og
sérstaklega rígurinn á milli
þeirra, rataði í bækur og skáld-
sögur yngri höfunda. Rígurinn
var nefnilega á tíðum mjög mikill
og virtist ríkja einkennilega mikil
heift þarna á milli. Og fyrirlitn-
ing.
ERINDI
Vestan eða austan við læk
Eftir Þormóð Dagsson
thorri@mbl.is
Eftir Jónas Knútsson
jonask@internet.is
B
andaríski rithöfundurinn Kurt
Vonnegut vann hug og hjörtu
margra sem leggja að öllu jöfnu
ekki í vana sinn að lesa skáldskap.
Vonnegut las yfir hausamótunum á
löndum sínum en messaði hvorki af
frekju né þótta. Hann óttaðist að mannkyn flyti sof-
andi að feigðarósi og vildi fyrir alla muni ráða bót
þar á. Honum var illa við kúgun og smán eins og
Steini Steinarr. Þórbergur Þórðarson sagði í Bréfi
til Láru eitthvað á þá leið að höfuðeinkenni andlegs
dauða væri ánægja með yfirstandandi eymd. Mikil
fróun væri í þeirri vitneskju að til væri einn maður
sem sætti sig ekki við yfirstandandi eymd þótt
flestir kærðu sig kollótta hvernig veröldin veltist.
Sláturhús fimm
Vonnegut kynntist stríðshörmungum af eigin raun
í seinni heimsstyrjöld og þreyttist seint á að vara
menn við þeim. Því miður mun lítil hætta á að bók á
borð við Sláturhús fimm eftir Vonnegut verði úrelt.
Bókin var öðrum þræði sjálfsævisaga en rithöfund-
urinn var af þýsku bergi brotinn og sendur austur
um haf til að berjast við frændur sína. Þegar Þjóð-
verjar voru svo að segja upptefldir og kvöddu börn
og gamalmenni í herinn unnu þeir þann hersigur að
taka til fanga óbreyttan dáta frá Indianapolis. Í
fyrstu töldu þeir að maðurinn hefði brugðið sér í
vitlausan einkennisbúning því að hann hét því
rammþýska nafni Kurt Vonnegut. Var hann færður
í járnum til Dresden og látinn vinna í sláturhúsi
sem auðkennt var með tölunni fimm. Von bráðar
gerðu bandamenn loftárás á Dresden og jöfnuðu
borgina við jörðu.
Vei, vei, yfir hinni föllnu borg!
Loftárásin á Dresden var svívirðing við mannkynið
og einn skelfilegasti stríðsglæpur í manna minnum.
Borgin hafði ekkert hernaðarvægi en bandamenn
vildu ólmir draga móðinn úr Þjóðverjum með öllum
tiltækum ráðum og öllum hulið hve margir urðu
sprengjunum að bráð. Á fimmtíu ára „afmæli“ loft-
árásarinnar fullyrtu engilsaxneskir fjölmiðlar að
fimmtíu þúsundir hefðu látið lífið en útilokað að fá
úr því skorið hve margir flóttamenn voru staddir í
borginni þegar breski marskálkurinn Bomber
Harris vann þetta hreystiverk. Varð það Vonnegut
til lífs að hann var staddur í sláturhúsinu þar sem
eldtungurnar náðu ekki til hans. Kom í hlut hans að
stafla líkunum í himinháa valkesti.
Brennur á báli
Vonnegut gerðist svarinn óvinur skipulagðra
mannvíga og hélt á ný til orrustu, að þessu sinni
vopnaður frásagnargáfu sem átti engan sinn líka.
Hann steypti sárum minningum í nýstárlegt form
sem var í senn vísindaskáldskapur, gamanmál og
æviminningar, snilld höfundar fólgin í að geta fífl-
ast og verið grafalvarlegur í sömu setningu enda
minnti Sláturhús fimm um margt á Birting eftir
Voltaire. Erfitt er að gera sér grein fyrir af hve
mikilli dirfsku Vonnegut óð fram og gekk í berhögg
við tíðarandann, skáldsagan The Naked and The
Dead eftir Norman Mailer sem þótti eitt mesta
bókmenntaverk aldarinnar lítið annað en inn-
antómt karlagrobb hjá þessu margslungna meist-
araverki eftir Vonnegut. Vitaskuld var sá boð-
skapur sem Vonnegut flutti nokkuð
einfeldningslegur. Hann neitaði innst inni að sætta
sig við hvílíkur gallagripur mannskepnan er. Þó féll
höfundur aldrei í þá gryfju að taka sig of hátíðlega.
Hið heilaga fífl úr slavneska söngnum kom í huga
þegar sögumaður hóf upp raust sína. Vonnegut brá
sér af ásettu ráði í hlutverk einfeldningsins til að
eiga sem greiðasta leið að lesandanum, enda ein-
ungis á færi vitrings að gera flókna hluti einfalda.
Kassandra
Kassandra hét spákona í Trójuborg. Hana gæddi
Apolló spádómsgáfu en hún neitaði að gerast tíð-
leikakona hans. Hver spá rættist en guðinn lagði á
völvuna að enginn skyldi festa trú á spádóma henn-
ar. Vonnegut var eins konar Kassandra tuttugustu
aldar. Hörmungar seinni heimsstyrjaldar eru
mörgum gleymdar þótt höfundur reisti þeim mik-
inn minnisvarða. Mátti hann lifa þá daga að landar
hans héldu á ný í framandi lönd og vógu mann og
annan í beinni útsendingu. Vonnegut líkti hlutverki
rithöfundar við hlutskipti kanarífugls sem sendur
var niður um námupytti til að ganga úr skugga um
hvort loftið væri baneitrað. Ef fuglinn söng gátu
menn látið sig síga niður en dytti hann niður dauð-
ur var enn hætta á ferð.
Kurt Vonnegut kafaði ofan í margan pyttinn. Var
honum borið á brýn að vera haldinn mannfyrirlitn-
ingu. Segja má Vonnegut til málsbóta að þunglyndi
og mannhatur væru nokkuð eðlilegt viðbragð við
öldinni sem leið, að minnsta kosti hjá þeirri kynslóð
sem verst varð fyrir barðinu á henni. Vissulega tók
Vonnegut sér dómarasæti og kvað upp þungan dóm
yfir löndum sínum. Slíkt gerir enginn annar en
draumóramaður sem trúir í hjarta sínu að menn-
irnir geti fundið þarfari iðju en sprengja hverjir
aðra í loft upp, boðskapur Vonneguts í hnotskurn
sá að þjóðfélag sem lætur sig hag þegna sinna engu
varða sé komið að fótum fram. Gaf Vonnegut tutt-
ugustu öldinni þá einkunn að við værum enn uppi á
miðöldum.
Fagnaðarfundir hjá Eymundssyni
Fyrir tveimur áratugum átti undirritaður þess kost
að hitta Kurt Vonnegut í bókabúð Eymundssonar.
Vonnegut sat fremur ámátlegur við borð í tómri
búðinni og krotaði í eina skáldsöguna, Breakfast of
Champions, þegjandi og hljóðalaust, þjakaður af
áhugaleysi íslenskra menningarvita og mið-
evrópsku þunglyndi. Er á huldu fram á þennan dag
hvort Vonnegut kvittaði í bókina eða rissaði dóna-
mynd. Aðdáandinn flýtti sér eins og fætur toguðu í
burtu frá þessum fýlupoka. Meðan á þessu gekk
arkaði lítill gutti inn og góndi eins og naut á nývirki
á þennan skrýtna karl sem sat aðgerðalaus við borð
í miðri búð. Vonnegut leit á stráksa og brosti þessu
kankvísa brosi sem gagnsýrir allar skáldsögurnar
frá upphafi til enda. Þarna var hann lifandi kominn
þessi sögumaður, þessi mannelski og rómantíski
bölsýnismaður.
Kurt Vonnegut var arftaki Marks Twains, hirð-
skáld og samviska tuttugustu aldar. Hver segir nú
þessari miklu þjóð til syndanna? Gamli stríðsmað-
urinn sem hvorki Adolf Hitler né þúsundir tonna af
sprengjum fengu grandað er fallinn í valinn. Hver
sá sem gluggaði í bók eftir Vonnegut hefur misst
góðan vin.
Hrópandinn í
eyðimörkinni þagnaður
Kurt Vonnegut var arftaki Marks Twains, hirð-
skáld og samviska tuttugustu aldar. Gamli
stríðsmaðurinn sem hvorki Adolf Hitler né þús-
undir tonna af sprengjum fengu grandað er fall-
inn í valinn.
Kurt Vonnegut „Hver sá sem gluggaði í bók eftir Vonnegut hefur misst góðan vin,“ segir Jónas.