Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.2007, Síða 12

12 LAUGARDAGUR 14. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Sigríði Þorgeirsdóttir
sigrthor@hi.is
V
ið Eyjólfur Kjalar Emilsson,
sem höfum átt í ritdeilu um
viðhorf til kvenna og kynhlut-
verka í forngrískri heimspeki,
erum ekki sammála um um
hvað deilan snýst. Í upphafs-
orðum síðustu greinar sinnar skrifar Eyjólfur
að ritdeilan snúist einmitt og sérstaklega ekki
um túlkanir á viðhorfum til kynjanna í forn-
grískri heimspeki heldur um ónákvæmni í lít-
illi tilvitnun hjá mér. Tilvitnunin er tekin úr
tækifærisræðu sem ég hélt á bar niðri í bæ á
tíu ára afmælishátíð kynjafræðanáms við Há-
skóla Íslands. Sá hluti ræðunnar þar sem
þessi tilvitnun kemur fyrir byggist aftur á
móti á nokkru ítarlegri umfjöllun minni um
afstöðu Platons til kynjanna í svari sem ég
tók saman fyrir Vísindavef Háskólans. Ef
Eyjólfur hefði sjálfur haldið í heiðri þá texta-
fræðilegu nákvæmni sem hann vænir mig um
að hunsa sæi hann að þar er umrædd setning
um brottför Xanþippu ekki í gæsalöppum.
Þetta aftrar Eyjólfi samt ekki frá því að
hamra á því í síðustu grein sinni að fyrir hon-
um vaki fyrst og síðast að standa vörð um
það að rétt sé farið með þessa litlu setningu
sem í minni endursögn var „leiðið þessa konu
burt“ en í þýðingu Sigurðar Nordals „láttu
einhvern fara heim með hana“ og hann ríg-
heldur sér í að deilan snúist um þetta atriði
og ekkert annað. Í reynd sýnist mér umvönd-
un Eyjólfs varðandi tilvitnunina hins vegar
vera yfirvarp til þess að geta gert lítið úr
túlkun Luce Irigaray á hellislíkingu Platons,
sem byggist m.a. á kynjafræði og sálgrein-
ingu, enda ver hann til þess drjúgum hluta
greinarskrifa sinna. Höfnun Eyjólfs á túlkun
Irigaray hefur víðari skírskotun vegna þess
að í henni kemur fram neikvæð afstaða til sál-
greiningar og stöðu hennar innan meg-
inlandsheimspeki.
Hræðsla við sálgreiningu
Afstaða Eyjólfs, sem endurómar höfnun
sumra íhaldssamra rökgreiningarheimspek-
inga á ýmsu í franskri heimspeki, byggist að
miklu leyti á misskilningi og óskiljanlegri
hræðslu við túlkanir meginlandsheimspekinga
sem styðjast við sálgreiningu. Helst virðist
Eyjólfur óttast að slíkar túlkanir feli í sér ein-
hvers konar vanvirðingu við helstu hugsuði
forngrískrar heimspeki. Mín afstaða er aftur
á móti sú að slíkar túlkanir geti opnað augu
okkar fyrir tengslunum á milli kynja-
hugmynda og heimspeki í hugmyndasögunni
og þannig varpað nýju ljósi á mikilvæg atriði
í kenningum heimspekinga og rutt brautina
fyrir nýjar og áhugaverðar túlkunarleiðir.
Kenningar forngrísku heimspekinganna eru
ekki að ástæðulausu heimsveldi í hugmynda-
sögunni, og það er skoðun mín að kynjafræði-
legar rannsóknir á þeim séu vel til þess falln-
ar að varpa ljósi á áður óskilgreindar víddir
þeirra. Lifandi samband við heimspekikenn-
ingar menningararfsins felst ekki síst í því að
leitast við að sjá þær í sífellt nýju ljósi og að
koma á samræðu milli þeirra og samtímans
hverju sinni.
Málflutningur minn hefur verið sá að benda
á að mannskilningur heimspekinnar hefur í
sögunnar rás iðulega tekið mið af stöðluðum
og göfguðum hugmyndum um karlinn og að
sama skapi búið til niðrandi staðalmynd af
konum með því að þröngva upp á þær alls
kyns tilbúnum eiginleikum. Róttæka lýsingu
á þessari kynjatvíhyggju er að finna í túlkun
Irigaray á hinni frægu hellislíkingu Platons
sem með nokkurri einföldun getur talist horn-
steinn vestrænnar heimspeki. Þetta eru vissu-
lega ekki nýjar fréttir, en Eyjólfur bregst við
þeim, eins og raunar fjölmargir fræðimenn á
undan honum, með því að gera því skóna að
hugmyndir Platons og félaga um kynja-
mismun séu aukaatriði, barn síns tíma sem
hafi lítið með eiginlega heimspeki þeirra að
gera. Á undanförnum árum hafa hins vegar
stigið fram á sjónarsviðið ýmsir fræðimenn
sem hafa, líkt og Irigaray, einmitt bent á það
hvernig stigskipting kynjanna í hug-
myndaheimi heimspekisögunnar og ýmis
grundvallarhugtök heimspekikenninga kallast
iðulega á. Nýlegt dæmi um þetta er grein
Kristin Sampson, sérfræðings í forngrískri
heimspeki, sem birtist í greinasafni ritstýrðu
af L. Alanen og C. Witt, Feminist Reflections
on the History of Philosophy. Sampson beitir
hér ekki aðferðum sálgreiningar, en kemst
engu að síður að svipaðri niðurstöðu og Irig-
aray um tengsl kynjamyndmáls og veru-
fræðilegra og þekkingarfræðilegra hugtaka í
platonskri heimspeki. Þetta dæmi sýnir að
það þarf ekki sálgreiningu til að greina tengsl
kynjahugmynda og heimspekinnar. Mér er
heldur ekkert kappsmál að verja hlut sál-
greiningar í túlkunum Irigaray – ég beiti sjálf
ekki þeirri kenningu í rannsóknum mínum –
en virði hana og stenst ekki mátið að verja
hana fyrir afbökunum.
Frumstæður freudismi?
Raunar gefur Eyjólfur í skyn að hann sé
sammála mér um síðastnefnda atriðið og að
hann hafni túlkun Irigaray fyrst og fremst
sem „frumstæðum freudisma“. En allt er
þetta tvírætt og áður en yfir lýkur er líka
Lacan hafnað, en lesendur hafa ekki fengið
neina vísbendingu um hvernig þroskaðar út-
leggingar sálgreiningarinnar á klassískri
heimspeki líta út. Fyrir vikið minnir Eyjólfur
óneitanlega á háskólakennara sem „vilja ekki
láta nemendur sína komast í náin kynni við
Freud nema bólusetja þá duglega áður með
klisjum og heilaþvotti“, eins og Róbert H.
Haraldsson kemst að orði í ágætri grein sem
hann birti í bók sinni Tveggja manna tal. Ró-
bert sýnir hér fram á að margar af und-
irstöðum heimssýnar Freuds megi réttlæta
með öðrum rökum en þeim sem fást með sál-
greiningunni. Eyjólfur fellur hins vegar í þá
gryfju að reyna að réttlæta hversu „frum-
stæð“ aðferð sálgreiningarrýni í heimspeki er
með því að skírskota til meintra óvinsælda
hennar í geðlæknisfræði samtímans. Við
þessu er tvennt að segja. Í fyrsta lagi er það
rökfærslulegt skammhlaup að leggja sálgrein-
inguna sem fræðilega kenningu og greining-
artæki, sem á sér langa og fjölbreytta hefð
innan hugvísinda á 20. öld, að jöfnu við hlut-
verk hennar sem meðferðarúrræðis. Í öðru
lagi er það einfaldlega óupplýst skoðun að
kenningar Lacans, sem Irigaray sækir til, séu
útvatnaðaður freudismi. Kenningar Lacans
eru sjálfstæðar sálgreiningarkenningar og
sem slíkar byltingarkennd tilraun til að
tengja hvatalíf og tungumál, hliðstæðar til-
raunum innan fyrirbærafræðinnar til að
tengja vitundarlíf, tungumál og líkamleika,
t.d. í verkum Merleau-Ponty. Vægi sálgrein-
ingar fyrir heimspeki felst þess vegna eink-
um í að lýsa upp samband sálar og líkama til
að andmæla hefðbundinni tvíhyggju sem á
sér á ýmsan hátt samsvörun í kynjatvíhyggju
hinnar platonsku hefðar. Kenningar sálgrein-
ingar um sjálfstengsl einstaklingsins og
tengsl hans við aðra skipta einnig máli, en
Jürgen Habermas hefur lýst þeim sem mik-
ilsverðu framlagi til sígildra spurninga heim-
spekinnar. Og loks mætti benda á að franski
heimspekingurinn Paul Ricoeur tekur einmitt
Freud heimspekilegum tökum í bók sinni
Freud og heimspeki með því að notfæra sér
sálgreiningu til að dýpka heimspekilega fyr-
irbærafræði. Í greinum sínum í Lesbók minn-
ist Eyjólfur ekki á nein dæmi af þessu tagi
og hljóta lesendur að spyrja sig hvort veldur,
löngunin til að ná sér niðri á málstað mínum
eða vanþekking á skapandi tengslum meg-
inlandsheimspeki og sálgreiningar.
Um líkama og sál
Annar vandi við skilning Eyjólfs á sálgrein-
ingarkenningum er sá þröngi skilningur sem
hann leggur í hvatalífið í kenningum sálgrein-
ingarinnar. Hann kýs að líta svo á að hug-
tökin eða táknin sem Irigaray túlkar vísi til
kynferðis og kynlífs í bókstaflegum skilningi.
Þannig heldur hann því fram fullum fetum að
aðferð Irigaray byggist á ómerkilegum hug-
renningatengslum á borð við að tölustafurinn
sex í setningunni „sex dagar til jóla“ nægi til
að greina eitthvað kynferðislegt í orðinu. En
það er engin ástæða til að láta Eyjólf segja
sér fyrir verkum um að lesa skuli texta Irig-
aray sem slíka dólgasálgreiningu. Kynlíf
stendur í samhengi kenninga Irigaray fyrir
hvata- og tilfinningalíf og líkamleika manns-
ins í víðum skilningi. Túlkun á hellislíking-
unni í ljósi kynjamismunar getur þannig opn-
að leið til að líta á manninn ekki aðeins sem
vitsmunaveru heldur sem sálarlega og lík-
amlega heild. Með því að leyfa sér að sjá lík-
indi með orðunum hystéra (móðurlíf) og hýs-
tera (það sem kemur á eftir) – og slíkt er alls
ekki óalgeng aðferð í textagreiningu – leitast
Irigaray við að draga fram og endurmeta lík-
amlega þáttinn sem í hinni platonsku hefð var
iðulega settur skör lægra en vitsmunalegi
þátturinn og jafnframt sérstaklega tengdur
við konur. Þetta er hið heimspekilega sam-
hengi túlkunar Irigaray og hún er hér í góð-
um félagsskap fjölda fræðimanna á 20. öld
sem hafa andæft þeirri tvíhyggju sálar og lík-
ama sem lagður var grunnur að í forngrískri
heimspeki.
Raunar er Eyjólfur ekki einn um að ein-
blína á kynlífið í túlkunum Irigaray. Slík ein-
hliða sýn á þær er ein helsta ástæðan fyrir
því hversu umdeildar þær hafa verið. Með því
að einblína á kynlífið er litið framhjá hinu
stærra heimspekilega samhengi túlkunar-
innar. Í megindráttum felst það, eins og áður
sagði, í því að sýna fram á hvernig kvenleiki
hefur verið tengdur efninu og líkamanum víða
í heimspekihefðinni. Hið kvenlega og móð-
urlega er efnisgert og þar með þaggað, segir
Irigaray. Á hinn bóginn eru tilteknar hug-
myndir um karlinn sem þekkingarveru og sið-
ferðisveru lagðar til grundvallar heimspeki-
legum skilningi á „manninum“. Til þess að
skilja aðferð Irigaray er nauðsynlegt að
þekkja til hugmynda hennar um eftirlíkingu
eða mimesis. Þegar konan eða móðirin er ekki
til sem sjálf í textanum þarf, að dómi Irig-
aray, að nálgast textann með því að líkja eftir
stöðu konunnar, sem hefur ýmist verið skil-
greind með neikvæðum hætti af eða út frá
karlinum eða látin óskilgreind með öllu. Það
sem beinlínis hrópar á að vera viðurkennt
vegna þess að það er þaggað, niðursett eða
útilokað fær þannig mál og pláss. Þetta gerir
Irigaray með því að skoða hið augljósa í
hellislíkingunni, hellinn sjálfan, og leika sér á
írónískan hátt við að kvengera hann. Irigaray
lítur á það sem sitt meginverkefni að ljá hinu
kvenlega stöðu og rödd á sínum eigin for-
sendum – og það er þetta sem Eyjólfi láist að
skilja – en tjá það ekki bara á grundvelli hins
karllega, Hér er á ferð skapandi túlkun sem
vekur athygli á því hversu tvíhyggja hins
karllega og kvenlega hefur litað margar kenn-
ingar innan heimspekisögunnar. Þegar höf-
undar taka sér þannig fyrir hendur að rjúfa
aldagamlar túlkunarhefðir verða þeir iðulega
að beita ýkjum og skjóta því gjarnan yfir
markið. Það sem mestu skiptir er samt að
hrista af sér viðjar vanans og stuðla þannig að
því að þoka fræðunum áfram. Og túlkun Irig-
arays hefur sannarlega tekist þetta, þótt ýms-
um kunni að finnast framlag hennar til hefð-
bundinnar textagreiningar takmarkað.
Aldrandi kvenskrokkar
Það eru meira en þrír áratugir síðan skrif
Irigaray um hellislíkinguna litu fyrst dagsins
ljós. Eyjólfi er umhugað um að stimpla verk
hennar sem „gamaldags“ og „passé“ í París.
Það er ugglaust rétt að textar Irigaray eru
ekki það sem mest er lesið í heimspekisenu
Parísarborgar um þessar mundir. Eyjólfur
lætur þess hins vegar ógetið að framangreind
skrif Irigaray sem og fjölmörg síðari verk
hennar eru kennd og rædd víða um heim meir
en nokkru sinni fyrr. Sést þetta best á því að
greinar, ritgerðir og bækur sem setja skrif
Irigaray í heimspekilegt samhengi og ein-
skorðast ekki við sálgreiningarþáttum koma
út á færibandi þessi árin. Mest eru þetta verk
túlkenda frá enskumælandi löndum, en höf-
undar frá Norðurlöndum hafa ekki heldur lát-
ið sitt eftir liggja. Líkast til er Irigaray í hópi
þekktari heimspekinga um þessar mundir.
Að lokum get ég ekki stillt mig um að víkja
stuttlega að orðalagi í greinum Eyjólfs sem
ber stundum vott um skort á þekkingu á því
hvernig freudismi hefur gert okkur næm á
duldar víddir sem skína í gegnum tungumálið.
Dæmi um það er þegar Eyjólfur skrifar að
„þeim í París þyki farið að slá í Irigaray“, og
lýsir henni þannig sem gamalli konu og sem
rotnandi skrokki. Það er mikil hefð fyrir því í
karlveldishefð heimspekinnar, ekki síst þeirri
forngrísku, að tengja konur við holdleika og
dauða. Þetta ætti Eyjólfur að vita og vera sér
þess vegna meðvitandi um hversu ósmekklegt
svona orðalag er í þessu samhengi. Hann kýs
hins vegar enn að hylja annað auga sitt fyrir
þessari kynlegu sýn og veitast að ógninni sem
bendir á hana, líkt og John Wayne á mynd-
inni þar sem hann er með blöðku fyrir auganu
í baráttu við vondu mennina.
Eru Freud og frönsk heimspeki frat?
Eyjólfur Kjalar Emilsson „Afstaða Eyjólfs, sem endurómar höfnun sumra íhaldssamra rök-
greiningarheimspekinga á ýmsu í franskri heimspeki, byggir að miklu leyti á misskilningi og
óskiljanlegri hræðslu við túlkanir meginlandsheimspekinga sem styðjast við sálgreiningu.“
Enn heldur ritdeila heimspekinganna
tveggja, Sigríðar Þorgeirsdóttur og Eyjólfs
Kjalars Emilssonar, áfram. Þau hafa und-
anfarnar vikur deilt um viðhorf til kvenna og
kynhlutverk í forngrískri heimspeki.
Höfundur er dósent í heimspeki við Háskóla
Íslands.