Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.2007, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. APRÍL 2007 13
Eftir Torfa H. Tulinius
tht@hi.is
E
inn af merkari viðburðum yf-
irstandandi franskrar menn-
ingarhátíðar Pourquoi pas?
verður án efa koma rithöfund-
arins og kvikmyndagerð-
armannsins Alain Robbe-
Grillet til Íslands 18. til 22. apríl nk. Robbe-
Grillet, sem verður 85 ára á þessu ári, hefur
fyrir löngu öðlast varanlegan sess í bók-
menntasögunni sem einn af forvígismönnum
„nouveau roman“ eða nýju skáldsögunnar,
stundum einfaldlega kölluð „nýsagan“ á ís-
lensku. Meðal höfunda sem auk hans eru
kenndir við nýsöguna má nefna Claude Simon,
Nóbelsverðlaunahafi 1984, Nathalie Sarraute,
Michel Butor, Marguerite Duras og Samuel
Beckett.
Sömuleiðis hefur Robbe-Grillet markað spor
í kvikmyndasöguna. Mynd hans Fyrir ári síð-
an í Marienbad sem hann gerði með Alain
Resnais, fékk Gullljónið í Feneyjum 1961 og
heldur áfram að heilla áhorfendur næstum
hálfri öld eftir að hún var gerð með óræðum
persónum sínum og seiðandi stemmingu.
Robbe-Grillet hefur gert tíu kvikmyndir upp á
eigin spýtur. Verður sú nýjasta Gradiva kallar
forsýnd í Regnboganum laugardaginn 21. apríl
kl. 20.30. Þá mun áhorfendum gefast kostur á
að ræða við höfundinn um myndina auk þess
sem hann mun halda fyrirlestur í boði Stofn-
unar Vigdísar Finnbogadóttur í Háskóla Ís-
lands föstudaginn 20. apríl kl. 16.
Robbe-Grillet er eindreginn fylgismaður til-
rauna í listum. Ef listamaðurinn vill rísa undir
nafni ber honum að skapa ný form sem víkka
út skynjun okkar á veruleikanum og skilning
okkar á sjálfum okkur. Fyrir þessari skoðun
sinni færir hann heimspekileg rök sem kenna
mætti við Husserl og Heidegger og sem lýsa
mætti á eftirfarandi hátt: Heimurinn er í sjálf-
um sér merkingarlaus en vitundarveran gefur
honum merkingu með því að smíða sér mynd
af honum í huganum. Úr því hugarstarfsemi
mannsins er ýmsum takmörkum háð en heim-
urinn aftur á móti óendanlega stór, marg-
breytilegur og flókinn, er vonlaust að mynd
mannsins af heiminum og sjálfum sér í honum
nálgist það nokkurn tímann að verða nákvæm.
Saga mannsandans er að miklu leyti saga
þeirra breytinga sem orðið hafa á mynd
mannsins af heiminum.
Þess vegna eru formtilraunir listamanna svo
mikilvægar því þær eru ekki bara tilraunir
með það hvernig orðum eða tónum er raðað á
blað, litum á myndflöt eða hreyfanlegum
myndum skeytt saman í frásögn, heldur fyrst
og fremst tilraun með það hvernig við skynj-
um, skoðum og skiljum heiminn. Ný form
breyta mynd okkar af honum og okkur sjálfum
og geta hugsanlega þokað okkur eitthvað nær
betri skilningi á hvoru tveggja.
Það ber því að hafna hinni viðteknu skoðun
að auðvelt og æskilegt sé að greina að form og
innihald, að það sem gefur listinni gildi sé inni-
haldið en formið hafi ekki meiri þýðingu en
lögun flöskunnar hefur fyrir bragð eðalvínsins
sem hún geymir. Þvert á móti er það einmitt
sérstaða listaverka að þau sameina form og
innihald. Form þeirra er óaðskiljanlegur hluti
þess sem þær hafa að segja um heiminn og
nýtt form gerir okkur kleift annaðhvort að
skynja heiminn á nýjan hátt eða koma reynslu
til skila sem enn hefur ekki verið orðuð.
Hugarheimur morðingjans
Alain Robbe-Grillet hefur verið sérstaklega öt-
ull við að skapa ný form í verkum sínum. Ein
af fyrstu skáldsögum hans Le Voyeur frá 1955
er glöggt dæmi um það. Hún segir frá Mat-
hiasi farandsala sem kemur til eyjar til að selja
úr. Það er að minnsta kosti yfirlýstur tilgangur
hans en í raun fremur hann þar morð á ungri
smalastúlku eftir að hafa pyntað hana og
nauðgað henni. Sagan er hræðileg en að þessu
leyti því miður ekkert óvenjuleg.
Það sem er merkilegt er hvernig sagan er
sögð: hún flytur okkur inn í hugarheim geð-
sjúks morðingja, fær okkur til að lifa okkur inn
í hugsanir hans og tilfinningar. Reyndar er
okkur hlíft við sjálfum glæpnum, en aðdrag-
andanum er lýst, þegar ofbeldisfullir órar ná
tökum á huga hans, og eins eftirleiknum, þeg-
ar hann er að bæla niður minninguna um
verknaðinn í eigin huga. Form sögunnar neyð-
ir okkur til að viðurkenna að hinn morðóði
Mathias er maður eins og við. Á dularfullan
hátt vekur hún hjá okkur samúð með þessum
sjúka manni, raunverulega samúð, því við höf-
um deilt hugarheimi hans.
Formið og innri veruleikinn
Hvernig er þessu nýstárlega formi best lýst?
Byrjum á því að skoða titil sögunnar en hann
gefur okkur vísbendingu um formið. „Voyeur“
þýðir gluggagægir en það getur líka þýtt ein-
faldlega sá sem sér. Þótt Mathias sé ekki
gluggagægir í þeim skilningi að hann leggist á
glugga hjá fólki til að fylgjast með því, er sagt
frá því snemma í sögunni að fyrr um daginn
hafi hann átt leið framhjá húsi og séð inn um
glugga karlmann reiða höndina til höggs. Auk
þess heyrði hann rödd, hugsanlega kven-
mannsrödd, gefa frá sér lágt óp. Þessi sýn er
reyndar mjög óraunveruleg, m.a. vegna þess
að hún er eins og frosin, ekkert gerist, en
Mathias flýtir sér fram hjá því hann þarf að ná
ferjunni sem flytur hann út í eyjuna þar sem
atburðir sögunnar eiga sér stað. Fljótlega
vaknar spurningin hjá lesandanum hvort
glugginn, ópið og karlmannshöndin hafi nokk-
uð verið þarna, þ.e. í einhverjum veruleika sem
aðrir en Mathias gátu numið.
Þarna komum við að hinni merkingu orðsins
„voyeur“ á frönsku. „Voyeur“ er sá sem sér.
Mathias sér og skynjar, eins og við öll, en það
er eitthvað sem hefur áhrif á það hvernig hann
skynjar, eitthvað sem truflar hann í að skapa
sér raunsanna mynd af veruleikanum í kring-
um hann, eitthvað sem rís upp úr sálardjúpi
hans, kaffærir veruleikaskynið, og það sem
verra er, stjórnar gerðum hans.
Snilld Robbe-Grillet felst í því að í stað þess
að lýsa þessari skynjun utan frá, lætur hann
frásögnina mótast af því hvernig Mathias
skynjar veruleikann. Lesandinn upplifir milli-
liðalaust skynjanir og hugsanir hans, líkt og
inni í vitund hans. Robbe-Grillet beitir ýmsum
brögðum til þess að endurskapa hugarferli
persónu sinnar. Einna athyglisverðast er að
hann velur að segja söguna í þriðju persónu,
sem venjulega er notuð fyrir hlutlausar frá-
sagnir, þrátt fyrir að veruleikaskyn Mathiasar
sé allt annað en hlutlaust. Ef frásögnin væri í
fyrstu persónu, þá væri Mathias að lýsa því
fyrir einhverjum hvernig vitund hans starfar
en um það er hann ófær, eins og við erum
reyndar flest. Þriðju persónu frásögnin gerir
höfundi kleift að leyfa lesendum að gægjast
inn í vitundarlíf Mathiasar án þess að hann viti
af því og þarna erum við komin að enn einni
merkingu titilsins. Lesandinn er líka „voyeur“.
Ein afleiðing þess að þriðju persónu frá-
sögnin er notuð á þennan hátt er sú að les-
endur eiga oft bágt með að átta sig á sögunni
sem samræmist ekki hefðbundnu frásagn-
arformi skáldsögunnar. Þeir þurfa fyrst að
skilja þetta nýstárlega form áður en þeir geta
notið þess sem sagan hefur að segja þeim.
Órar og listsköpun
Einnig verða þeir að sætta sig við að það sem
vakir fyrir Robbe-Grillet er ekki að fordæma
hinn ömurlega glæp sem Mathias drýgir, held-
ur að skilja hann innan frá. Ekki er hægt að
horfa framhjá því að bæði bækur Robbe-
Grillet og kvikmyndir vinna mikið með fremur
ofbeldisfullar hliðar á kynhvötinni, og hefur
honum stundum verið legið á hálsi fyrir það,
ekki síst af femínistum. Hann mótmælir þessu
og segist hafa samúð með hvers kyns frels-
isbaráttu og ekki síður baráttu kvenna. Þetta
komi fram í verkum hans því þótt þau lýsi oft
körlum sem eru afar uppteknir af kvenholdinu
og sem dreymir stundum um að ná valdi á kon-
um og jafnvel að kvelja þær, þá séu kven-
persónurnar oftar en ekki frjálsir og greindir
einstaklingar sem hafi í fullu tré við karlana,
komi þeim úr jafnvægi og fletti ofan af því sem
býr undir vilja þeirra til að taka konur með
valdi: ótta þeirra við þær.
Auk þess eru sögurnar sem hann segir í
bókum sínum og myndum síður en svo raun-
sæjar. Hann er ekki að reyna að draga upp
sanna mynd af veruleika heldur er hann skap-
andi listamaður sem notar algenga óra úr
menningunni sem efnivið í listaverk sín. Þótt
hann viðurkenni að slíkir órar sæki að honum
sjálfum, þá bendir hann á það að þeir eru mjög
áleitnir í menningu okkar, allt frá frásögnum
af píslarvættisdauða ungra meyja á dögum
frumkristni til Hollywoodmynda um kynferð-
isbrenglaða morðingja sem ganga vikum eða
mánuðum saman í kvikmyndahúsunum.
Það er því mikilvægt að leyfa slíku að koma
fram í bókmenntum og listum, að það gerir
okkur kleift að kynnast þessari hlið á okkur
sjálfum: morðingjunum og vitfirringunum sem
blunda í flestum okkar. Þá minnka líkur á því
að þeir nái tökum á okkur einn góðan veð-
urdag og við verðum fyrir því að meiða náung-
ann.
Gradiva kallar
Ég hef ekki séð nýjustu kvikmynd Robbe-
Grillet, en fyrir nokkrum árum gaf hann út
lýsingu á myndinni í bókarformi. Þar tekur
hann raunar fram að hún gefi aðeins vísbend-
ingu um hvernig myndin verði að lokum, en
hugmyndir hans eru sífellt í vinnslu allan tím-
ann sem sköpunarferlið gengur yfir, bæði á
tökustað og í klippiherberginu. Eins og allar
myndir hans skeytir hún lítið um hefðbundnar
frásagnaraðferðir, heldur er honum meira í
mun að skapa „hugrænan veruleika“ eins og
hann kallar það. Gjarnan byggir hann á verk-
um annarra, eða fær lánaðar persónur úr
raunveruleikanum og notar þær sem kveikju
að verkinu. Í þessu tilfelli heitir aðalpersónan
John Locke, eins og skoski heimspekingurinn
frá 17. öld sem skilgreindi einmitt sjálfið fyrst
og fremst sem sjálfsvitund með bólfestu í lík-
ama í Tilraun um mannlegan skilning.
Í kvikmyndinni er Locke þó listfræðingur í
nútímanum sem er að rannsaka þá mynd sem
listamenn 19. aldar drógu upp af Arabaheim-
inum, einkum kvenfólkinu. Myndræn kveikja
að verki Robbe-Grillet eru því kvennabúrs-
myndir sem grasseruðu í vestrænni list á árum
áður, einkum og sérílagi teikningar Delacroix
sem ferðaðist til Marókkó og Alsír á fyrri hluta
19. aldar. Locke heillast af einni slíkri teikn-
ingu, líkt og aðalpersónan í Gradívu Wilhelm
Jensens, sem Sigmund Freud skrifaði um í
frægri ritgerð um samband listar og dýpri
hvata í sálarlífinu, en hún virðist þriðja kveikj-
an að myndinni. Allt í einu er eins og löngu dá-
in persóna úr fornu listaverki sé farin að
þræða öngstræti Marrakech og Locke er við
að týna sjálfum sér.
Mér segir svo hugur að þetta nýjasta verk
hins aldna meistara sé eins og þau sem hann
var að semja fyrir meira en hálfri öld: síungt
og sífellt að stugga við okkur, eins og listin á að
vera.
CORBIS
Alain Robbe-Grillet Hann er eindreginn fylgismaður tilrauna í listum. Ef listamaðurinn vill rísa undir nafni ber honum að skapa ný form sem
víkka út skynjun okkar á veruleikanum og skilning okkar á sjálfum okkur, segir Torfi H. Tulinius í grein sinni.
Ný form skapa nýja heima
Alain Robbe-Grillet er einn áhrifamesti rit-
höfundur tuttugustu aldar en hann var einn
af forvígismönnum nýju skáldsögunnar svo-
kölluðu á sjötta áratugnum. Hann hefur
sömuleiðis markað spor í kvimyndasöguna en
hann er einmitt væntanlegur hingað til lands
í næstu viku, meðal annars til að vera við-
staddur sýningu nýjustu myndar sinnar, Gra-
diva kallar.
» Auk þess eru sögurnar sem
hann segir í bókum sínum
og myndum síður en svo raun-
sæjar. Hann er ekki að reyna
að draga upp sanna mynd af
veruleika heldur er hann skap-
andi listamaður sem notar al-
genga óra úr menningunni sem
efnivið í listaverk sín.
Höfundur er prófessor í frönsku og
miðaldafræðum við Háskóla Íslands.