Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2007, Síða 4

4 LAUGARDAGUR 21. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ingibjörgu Eyþórsdóttur
ingibjorge@ruv.is
Þ
rír menn sem síðar áttu eftir að
verða meðal virtustu tónlistar-
manna þjóðarinnar komu til
landsins á árunum fyrir seinni
heimsstyrjöldina á flótta undan
nasismanum. Þetta voru:
Róbert Abraham Ottósson (1912–74) kom til
landsins árið 1935. Hann kom ekki beint frá
Þýskalandi heldur Kaupmannahöfn þar sem
hann hafði starfað, en hann var þýskur rík-
isborgari.
Heinz Edelstein (1902–59) kom frá Þýska-
landi árið 1937 fyrir milligöngu skólastjóra
Handíðaskólans í Reykjavík, Lúðvíks Guð-
mundssonar.
Victor Urbancic (1903–58) kom frá Aust-
urríki árið 1938 fyrir milligöngu Franz Mixa.
Robert Abraham – hljómsveitarstjóri
Robert Abraham kom hingað fyrstur þessara
manna árið 1935, aðeins 23 ára gamall. Hann
hafði verið nemandi í hljómsveitarstjórn og tón-
smíðum í Berlín og komist þar í kynni við tvo af
helstu hljómsveitarstjórum sinnar samtíðar, þá
Bruno Walter og Wilhelm Furtwängler sem þá
var aðalhljómsveitarstjóri Berlínarfílharm-
óníunnar. Árið 1934 fór Róbert frá Berlín, þar
sem honum var ekki lengur vært eftir valda-
töku nasista, jafnvel þótt foreldrar hans hefðu
kastað trúnni og tekið upp kristna trú sem hann
aðhylltist sjálfur. Hann fluttist til Parísar þar
sem hann hélt áfram námi en fór þaðan til
Kaupmannahafnar þar sem kviknaði hjá honum
áhugi á íslenskri menningu og því fólki sem hér
bjó. Hann spurðist fyrir um stöður í tónlist á Ís-
landi í sendiráðinu í Kaupmannahöfn en þar
varð fátt um svör, og hann raunar varaður við
því að hér væri tónlistarlífið með bágbornara
móti. Úrtölurnar munu þó heldur hafa eflt hann
en hitt – hann taldi að því fleiri yrðu verkefnin –
og hingað kom hann haustið 1935. Hann hélt
rakleiðis á fund Páls Ísólfssonar, sem þá var allt
í öllu í tónlistarlífi höfuðstaðarins, og Páll ráð-
lagði honum að fara til Akureyrar, því þar vant-
aði sárlega tónlistarmenn. Róbert gerði það, og
var á Akureyri í fimm ár. Til lengdar mun hann
ekki hafa unað sér vel fyrir norðan þótt hann
eignaðist þar nokkra ágæta vini og sálufélaga;
ekki er ólíklegt að óvild Björgvins Guðmunds-
sonar hafi átt þar einhvern hlut. Björgvin hafði
stofnað Kantötukór Akureyrar árið 1932 og
þegar Róbert stofnaði blandaðan kór, Samkór
Roberts Abrahams, veturinn eftir leit Björgvin
svo á að það væri til höfuðs sér og sínu starfi.
Auk þess er raunalegt til þess að vita að eftir
því sem hann sjálfur sagði frá, þá var það „ein-
kennileg tilviljun, að ég varð persónulega aldrei
fyrir neinu aðkasti vegna ætternis míns fyrr en
norður á Akureyri, en þar orguðu einu sinni
tveir drukknir menn á eftir mér, að ég væri
„helvítis gyðingur““.
Robert Abraham, sem nú nefndi sig Róbert
Abraham Ottósson, að íslenskri fyrirmynd,
flutti aftur suður árið 1940 og hafði þá tekist að
fá móður sína til sín. Hann starfaði um hríð hjá
breska hernum, en ekki leið á löngu þar til hann
var kominn á kaf í tónlistarlífið, og farinn að
kenna tónfræði og píanóleik við Tónlistarskól-
ann í Reykjavík. Þar starfaði hann lengi og
hafði mikil áhrif á margar kynslóðir íslenskra
tónlistarmanna. Kórstjórn bættist svo við og út-
setti hann oft sjálfur fyrir kórana snilldarvel lít-
il og brothætt lög úr þjóðlagaarfi Íslendinga.
Róbert Abraham var fyrst og fremst mennt-
aður sem hljómsveitarstjóri þegar hann kom
hingað og kór- og hljómsveitarstjórn skipaði
alla tíð stóran sess í lífi hans. Hann stjórnaði t.d.
Sinfóníuhljómsveit Íslands á fyrstu tónleikum
hennar í Austurbæjarbíói, 9. mars árið 1950 og
oft síðar, og hann og Victor Urbancic áttu
stærstan hlut í því að kynna fyrir þjóðinni þann
stórkostlega hluta tónbókmenntanna sem út-
heimtir kór og sinfóníuhljómsveit, enda var Ró-
bert stjórnandi Söngsveitarinnar Fílharmóníu
frá stofnun hennar árið 1959 til dauðadags.
Allir þeir tónlistarmenn sem hingað fluttust,
og þá sérstaklega frá Austurríki og Þýskalandi,
voru aldir upp við mikinn aga. Þennan aga
þekkja allir tónlistarmenn og þá sérstaklega
klassískt menntaðir. Lítið fór fyrir þessum aga
hér á landi á þessum árum og til eru margar
sögur af Róbert Abraham þegar agaleysi land-
ans fór út fyrir öll mörk – að hans mati. Hann
átti það til að slá af ef menn gerðu einhver mis-
tök, og það jafnvel á tónleikum. Yfirleitt kunnu
samstarfsmennirnir að meta þetta og flestir
skildu að fúsk og kæruleysi var versti óvinur
tónlistarinnar.
Af þeim þremur hámenntuðu tónlist-
armönnum sem hér eru til umfjöllunar var Ró-
bert Abraham sá eini sem ekki var með dokt-
orsgráðu í tónvísindum. Hann bætti úr því hér á
landi og varð fyrstur manna til að ljúka slíkri
gráðu við íslenskan háskóla árið 1959 og reynd-
ar sá eini enn sem komið er. Hann rannsakaði
Þorlákstíðir, sem taldar hafa verið með fyrstu
tónsmíðum hérlendum, og sýndi fram á að þær
eru samdar eftir erlendri fyrirmynd, sem hann
fann í enskum handritum dóminikanamunka
frá 13. öld. Hann varð fljótlega virtur fræðimað-
ur meðal jafningja sinna í Evrópu og var m.a.
fenginn til að skrifa kafla um tvísöng í hið
merka rit Kultur Historisk Leksikon for Nor-
disk Middelalder sem var gefið út sameiginlega
á öllum Norðurlöndunum á árunum 1956–78.
Það er ekki að furða að fyrsti íslenski tónvís-
indamaðurinn skyldi vera þýskur gyðingur.
Tónvísindi standa á gömlum merg í þýskumæl-
andi löndum en tónlist og tónlistarfræði hefur í
aldanna rás ekki verið gert jafn hátt undir höfði
og bókmenntum hér á landi og í raun ekki fyrr
en vegna áhrifa manna eins og Róberts sem það
fór að breytast. Til þess þurfti miðevrópskan
menntamann, sem auk þess stóð styrkum fót-
um í ríkulegri tónlistar- og menntamenningu
gyðinga, sem segja má að hafi skipað óvenju-
stóran sess í Evrópu á síðustu áratugum 19.
aldar og þeim fyrstu á 20. öldinni, eða fram að
nasismanum.
Þegar Róbert Abraham lést árið 1974 gegndi
hann ýmsum embættum, þar á meðal var hann
Söngmálastjóri Þjóðkirkjunnar og dósent í lit-
úrgíu, eða messu- og sálmasöngfræðum við
guðfræðideild Háskóla Íslands, auk starfa sinna
við tónlistina.
Heinz Edelstein – doktor í tónvísindum
Í Morgunblaðinu 13. janúar árið 1938 birtist lítil
auglýsing svohljóðandi: „Nokkrir nemendur
geta fengið kennslu í sellóleik við Tónlistarskól-
ann, kennari Dr. Heinz Edelstein. Upplýsingar
gefur skólastjórinn Páll Ísólfsson (sími 4645).
Tónlistarskólinn.“
Á bak við þessa litlu auglýsingu býr örlaga-
saga heillar fjölskyldu, og í raun fjölda manna.
Nefndur dr. Heinz Edelstein var hámenntaður
tónlistarfræðingur frá Þýskalandi. Hann var
auk þess gyðingur. Nokkrum árum áður en
hann fluttist hingað var farið að útiloka fólk af
gyðinglegum uppruna frá öllum almennilegum
störfum í Þýskalandi. Dr. Edelstein, sem var
sellóleikari og auk þess doktor í tónvísindum,
Fyrstu tónleikarnir Frá fyrstu tónleikum Sinfóníuhljómsveitar Íslands í Austurbæjarbíói 9. mars 1950. Róbert Abraham stjórnaði.
Stríðsgróðinn – evrópsk
Íslendingar högnuðust vel á því stríði sem
nefnt hefur verið heimsstyrjöldin síðari og
háð var á árunum 1939–1945. Hins vegar er
ekki víst að allir geri sér grein fyrir því
hversu fjölbreyttur sá gróði var né hinu að
hann tók að berast hingað nokkru fyrir stríð;
hingað komu þrír hámenntaðir tónlist-
armenn, allir á flótta undan vitfirringu nas-
ismans á síðustu árunum fyrir stríð, og auðg-
uðu íslenskt tónlistarlíf stórkostlega. Við
búum enn að þeim auð á margan hátt. Þessir
menn kenndu ungviðinu, sem núna er stærsti
hluti íslenskra tónskálda og annarra tónlist-
armanna á miðjum aldri, og einn þeirra lagði
grunn að tónlistarfræðilegri þekkingu þjóð-
arinnar á eigin tónlistararfi.
Erlendir tónlistarmenn
á Íslandi á 20. öld – 2. grein