Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2007, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. APRÍL 2007 13
það býr í og til sjálfs sín sem borg-
ara. Miðbær Reykjavíkur, með alla
sína sögu og sérkenni, hafði allt til að
bera til að geta orðið lifandi bæjar-
hluti, en er nánast orðinn óbyggileg-
ur vegna afgreiðslutíma veitinga-
staða með tilheyrandi skrílslátum
sem halda vöku fyrir íbúum. Þótt
Reykjavík virðist ekki hafa stjórn
eða vilja til að stýra þróuninni gætu
nágrannabæjarfélögin séð sér leik á
borði og boðið uppá eitthvað nýtt og
öðruvísi. En hvernig fara þau að því?
Draumalandið hittir naglann á
höfuðið þegar bent er á hvernig
hægt er að hugsa um umhverfið á
nýjan hátt og komast úr gömlum
sporum þröngsýni. Margt í Drauma-
landinu minnir á ráð virtra rann-
sóknarstofnana hér ytra, bæði í Nor-
egi og sunnar í Evrópu. Ísland er
þrátt fyrir allt í Evrópu og ef til þess
kæmi að Ísland gengi í Evrópu-
bandalagið myndi Ísland beinlínis
neyðast til að breyta stefnunni í
skipulagi, húsagerð og samgöngu-
málum til að fylgja reglum. Hlýnun
jarðar hefur gefið ráðum sérfræð-
inganna, sem mörg hver eru á hraðri
leið inní lagabálka, byr undir báða
vængi. Orðrómur frá starfssystrum í
Bandaríkjunum segir að loftslags-
breytingar og náttúruhamfarir af
þeirra völdum hafi leitt til hugarfars-
breytingar þar vestra í
umhverfismálum. Fyrsta spurning
stjórnmálamanna, byggingaraðila og
annarra sem ráða ferðinni þegar ný
verkefni eru kynnt sé: „Is it green?“
Það sem áður virtist fjarlægur
draumur græns hugsjónafólks er nú
orðið allra draumur ef ekki nauðsyn.
Forsendur: sérkenni,
náttúra og íbúar
Draumalandið benti á möguleikana
sem eru fólgnir í sérkennum stað-
arins, náttúrunni og samráði við þá
sem staðina byggja. Allir staðir hafa
sín sérkenni og sögu og náttúra Ís-
lands er einstök. Íbúarnir eru þeir
sem best þekkja sína staði og þarfir.
Fyrrgreind atriði (þ.e. sérkenni)
saga, landlega, náttúra og íbúar eru
grundvallaratriði í sjálfbærri skipu-
lagningu. Það er augljóst að niðurrif
menningarverðmæta, eyðing náttúr-
unnar og ósáttir einstaklingar er
uppskrift að sjúku samfélagi sem er
miklu dýrara í rekstri þegar til
lengri tíma er litið.
Ef skipulagið tekur ekki mið af
sögulegum stöðum, byggingum og
starfsemi getur það varla verið mik-
ils virði. Það er til dæmis grátlegt
þegar söguleg hús lenda óvart útá
umferðareyju einn daginn og það er
hreinasta sóun þegar gömul hús í
góðu ástandi eru eyðilögð án skilj-
anlegrar ástæðu. Gömul hús vitna
um söguna og hafa sömu áhrif og
akkeri með sérkennum sínum í ann-
ars glænýju hverfi. Eitt mikilvæg-
asta stigið í skipulagsferlinu er kort-
lagning sögulegra minja og endur-
nýting þeirra. Það er mikilvægt að
skoða gaumgæfilega það sem maður
hefur og hlúa að því sem er einhvers
virði áður en maður rífur niður að
óþörfu.
Fjölbreytni lífríkisins skipar æ
stærri sess í skipulagi borga þótt
þetta virðist ekki eiga upp á pall-
borðið hjá yfirvöldum á Reykjavík-
ursvæðinu. Mikilvægt atriði í þessu
sambandi er yfirborðsvatn sem verð-
ur til vandræða þegar malbik og
steinsteypa hylur yfirborðið. Nú
tíðkast að leiða vatnið út á gróð-
urreiti þannig að vatnið hreinsist áð-
ur en það fer áfram út í náttúruna.
Þannig má forðast veitukerfi sem
ganga úr sér og reynast of lítil, auk
þess sem hægt er að spara skilding-
inn sem þau kosta. Norska ríkið
borgar nú offjár til að fá bæjarfélög
til að opna læki sem settir hafa verið
í rör og malbikað hefur verið yfir og
blátt bann er lagt við að malbika yfir
fleiri læki. Nánast ómögulegt er að
fá undanþágu frá þessum reglum,
jafnvel þótt í hlut eigi mjög fjár-
sterkir aðilar. Þetta bæði hindrar
flóð og er miklu betra fyrir heilbrigt
og fjölbreytt vistkerfi. Lækir eru
líka gestum og gangandi til yndis-
auka. Og yndisauka fá borgir aldrei
nóg af.
Reynslan sýnir að íbúaverkstæði
með fagfólk í samvinnu við bæjar-
félög, þar sem allir þjóðfélags- og
aldurshópar eru hvattir til þátttöku
strax í upphafi hönnunarferlisins,
auka skilning almennings á áætl-
unum. Auk þess er þetta frábær að-
ferð til að vekja íbúa til umhugsunar
um sitt nánasta umhverfi og hvernig
þeir vilji búa. Fagfólkið nýtur einnig
góðs af þessu fyrirkomulagi og getur
haft upplýsingarnar til hliðsjónar við
vinnuna.
Alltaf eru einhverjir aðilar sem
reyna í eiginhagsmunaskyni að vinna
gegn góðum skipulagshugmyndum.
Hagsmunir fárra einkaaðila sam-
rýmast því miður ekki alltaf hags-
munum samfélagsins. Það er hins
vegar siðferðileg skylda stjórnmála-
manna að greina á milli og standa
vörð um langtímahagsmuni heildar-
innar með festu, óháð allri flokkap-
ólitík, náttúrunnar og barnanna okk-
ar vegna.
Álafoss
Undanfarnar vikur hefur mál er
varðar tengibraut við Álafosskvos
verið ofarlega á baugi.
Mosfellsbær, æsku minnar sveit,
er ein fallegasta sveit landsins, með
merkilega sögu allt frá landnámsöld
og Álafoss er fulltrúi merkilegs kafla
í þeirri sögu, sögu iðnvæðingarinnar
á Íslandi. Álafosskvosin er gott
dæmi um gamla, þétta byggð þar
sem opinber rými virka vel. Það er
leitun að slíkum stöðum í Mosfells-
bæ, þ.e.a.s. stöðum með karakter,
sögu og skjól. Þarna var hjarta sveit-
arinnar og mikið líf í tuskunum í
gamla daga. Það er tímanna tákn að
nýir íbúar sem ekki fundu róna í
Reykjavík fundu í kvosinni sinn
sælureit. Þetta er skapandi fólk sem
ekki aðeins hefur forðað bygging-
arsögulegri gersemi frá hruni, held-
ur líka gefið ríkulega af sér til ná-
grennisins með útimarkaði, lista-
skóla fyrir börn og fjölmörgu öðru.
Maður skyldi ætla að slíkt væri akk-
ur hverju bæjarfélagi, því skapandi
starf er smitandi og í því felst líka
framtíðin fyrir atvinnurekstur í
tæknivæddu þjóðfélagi. Þarna búa
margir á litlu svæði, skammt frá
grunnskólanum, með atvinnu-
húsnæði innan um íbúðarhúsnæði.
Svona samfélagsgerð krefst minni
vegagerðar því fólk þarf ekki að
sækja vinnu langan veg. Ráð væri að
reyna að læra eitthvað af skipulaginu
þarna og endurskapa annarsstaðar,
ef til vill væri hægt að stækka Ála-
fosssvæðið á svipuðum nótum. Hvers
vegna líta núverandi áætlanir fyrir
nýja byggð í Helgafellslandi út eins
og Álafoss sé víðs fjarri og komi
svæðinu ekki við en laga sig þess í
stað að tengibrautinni illræmdu?
Þær góðu fréttir bárust fyrir
skömmu að deiliskipulagið sem gerir
ráð fyrir tengibrautinni hafi verið
fellt úr gildi. Þetta veitir einstakt
tækifæri til að endurskoða skipulag
og uppbyggingu og niðurrif í Mos-
fellsbæ.
Noregur þykir nú af einhverjum
ástæðum alltaf dálítið hallærislegur
frá íslenskum bæjardyrum séð, en
hvað Álafosskvos varðar væri Aker-
selva hér í Ósló ágætis fyrirmynd.
Hér var vagga iðnvæðingarinnar í
Ósló með gömlum verksmiðjubygg-
ingum upp eftir allri á. Fyrir þrjátíu
árum þótti svæðið sáraómerkilegt,
en fyrir tilstilli fagfólks hefur orðið
vakning og nú safnast listaskólar og
skapandi fyrirtæki saman upp eftir
ánni sem er nú orðin samhangandi
umhverfisgarður þar sem maður
getur siglt á kajak alla leið út í sjó og
farið fótgangandi alveg uppí skóg án
þess að fara yfir eina einustu götu.
Hið verndaða svæði Akerselva Mil-
jøpark virkar eins og hreinsandi æð
gegnum borgina og er fyrirmynd
samskonar verkefna útum allan Nor-
eg þar sem menningarminjar við
lífgefandi ár fá aðalhlutverk í skipu-
lagi framtíðarinnar.
Er of seint að bjarga Brúarlandi
(fallega gamla skólanum og menn-
ingarmiðstöðinni frá 1922) frá van-
virðingu úti á umferðareyju, Varm-
árbökkum frá óráðsíu veitulagna og
veita Álafosskvosinni þann sess í
borgarmyndinni sem hún og íbúar
Mosfellsbæjar eiga skilið?
Höfundur er arkitekt FAÍ og rekur íslensk-
norsku arkitektastofuna Apríl Arkitektar
með norskum kollega í Ósló. Apríl Arkítekt-
ar fást við byggingarlist og borgarskipulag,
www.aprilarkitekter.no
Eftir Hannes Hólmstein Gissurarson
hannesgi@hi.is
J
ón Baldvin Hannibalsson
skrifar ritdóm í Lesbók
Morgunblaðsins 31.
mars 2007 um bók
Harðar Bergmann, Að
vera eða sýnast: Gagn-
rýnin hugsun á tímum sjónarspils-
ins. Þar víkur hann svofelldum
orðum að mér: „Eða klisjan, sem
Hannes Hólmsteinn endurtekur í
hvert sinn sem hann
hyggst sanna, að kapital-
isminn sé jafnaðarstefna,
nefnilega að lækkun
skatta á fyrirtæki hafi
aukið skatttekjur ríkisins
af þeim, og því beri að
ganga lengra í lækkun
þeirra. Enginn veltir því
fyrir sér, að 30 þúsund
framteljendur hafa stofn-
að utan um sig einka-
hlutafélag til þess að forð-
ast skattlagningu sem
launþegar. Skattahagræð-
ing heitir það.“ Hefur Jón
Baldvin þessa speki eftir
Herði, sem fór sjálfur
með hana í Silfri Egils 12.
mars.
Þessi skýring á auknum
skatttekjum ríkisins af
tekjuskatti fyrirtækja
stenst ekki. Á 1. mynd
hér á síðunni má sjá,
hvernig skatttekjur rík-
isins af tekjuskatti fyr-
irtækja hafa hækkað stór-
kostlega, þótt
skattheimtan hafi minnk-
að úr 45% árið 1991 í 18%
2001 (tölur um árið 2007
eru auðvitað áætlaðar):
Það er rétt, að einka-
hlutafélögum hefur snar-
fjölgað. Þau voru 1.367 ár-
ið 1996, en 24.217 árið 2006. (Af
hverju segir Jón Baldvin, að þau
séu 30 þúsund?) Einkahluta-
félögum fjölgaði hraðast árin 1996–
1997, en skatttekjur ríkisins af
tekjum fyrirtækja jukust mest árin
2005–2007, eins og sjá má á línurit-
inu. Þetta veitir sterka vísbendingu
um, að ekki megi rekja nema lítinn
hluta af auknum skatttekjum rík-
isins til fjölgunar einkahlutafélaga.
Hér skýtur einnig skökku við: Eitt
sinn héldu jafnaðarmenn því fram,
að æskilegt væri að fjölga smáfyr-
irtækjum, en einblína ekki á hin
stóru. Þegar smáatvinnurekendum
fjölgar, bölsótast þeir yfir því!
Munurinn á skattlagningu á
einkahlutafélög og launþega er
raunar ekki eins mikill og sumir
vilja vera láta. Launþegar greiða
nú í mesta lagi 35,78% tekjuskatt.
(Þeir inna minna af höndum, ef
þeir búa í einhverju þeirra fjög-
urra sveitarfélaga, sem sjálfstæð-
ismenn stjórna og innheimta lægra
útsvar, til dæmis á Seltjarnarnesi.)
Berum þetta saman við skatt-
greiðslur eiganda einkahlutafélags.
Fyrirtæki hans greiðir fyrst 18% í
tekjuskatt af hagnaði. Síðan greiðir
það eigandanum út í arð þau 82%,
sem þá eru eftir. Af arðinum þarf
maðurinn að greiða 10% fjár-
magnstekjuskatt eða 8,2% af upp-
haflegum hagnaði. 18% og 8,2%
eru samtals 26,2%. Þetta er hið
raunverulega skatthlutfall, sem
bera má saman við 35,78% skatt-
hlutfall af launum (sem launþegar
greiða þó ekki, fyrr en komið er
yfir skattleysismörk). Styrmir
Gunnarsson ritstjóri hefur rétti-
lega bent á, að eðlilegt sé að sam-
ræma skattheimtu af launþegum
og eigendum einkahlutafélaga, en
hyggilegast er að gera það með því
að lækka tekjuskatt á einstaklinga,
ekki með því að hækka fjármagns-
tekjuskatt.
Á 2. mynd má sjá, hvernig skatt-
tekjur ríkisins af einstaklingum
hafa aukist, þótt skattheimta rík-
isins af þeim hafi minnkað úr
30,41% árið 1997 í 22,75% 2007
(tölur um það ár eru vitanlega
áætlaðar):
Bersýnilega er sú kenning röng,
sem Hörður Bergmann og Jón
Baldvin Hannibalsson halda fram,
að meiri skatttekjur af fyrirtækj-
um séu vegna þess, að ein-
staklingar hafi stofnað einkahluta-
félög og telji því ekki lengur fram
sem launþegar. Sameiginleg
ástæða til aukinna skatttekna af
fyrirtækjum og einstaklingum er,
að atvinnulífið hefur blómgast,
ekki síst vegna minni skattheimtu.
Það er að vísu rétt, sem Hörður
Bergmann bendir á í bók sinni, að
ýmis stór fyrirtæki ríkisins voru
seld árin 2002–2005, og munar þar
mest um viðskiptabankana og Sím-
ann. Tap þeirra hefur snúist í
gróða, svo að þau greiða nú tekju-
skatt, en gerðu það ekki áður. En
það er lóðið: Í frjálsu atvinnulífi
fást miklu meiri skatttekjur af fyr-
irtækjum og einstaklingum en í
ófrjálsu, því að verðmætasköpun er
miklu meiri.
Þeir Hörður og Jón Baldvin
gera sömu hugsunarvillu og flestir
aðrir jafnaðarmenn: Þeir halda, að
þjóðarkakan sé föst stærð, svo að
stærri sneið eins feli sjálfkrafa í
sér smærri sneið annars. En kakan
er ekki föst stærð. Við frjálsa sam-
keppni í vaxandi atvinnulífi þarf
eins gróði ekki að vera annars tap.
Á 3. mynd má síðan sjá, hvernig
skatttekjur ríkisins af fjármagns-
tekjum hafa aukist á sama tíma og
af fyrirtækjum og einstaklingum
(enn er talan fyrir 2007 áætluð).
Fyrir 1997 voru fjármagnstekjur
ýmist skattlagðar sem launatekjur,
til dæmis húsaleiga, eða ekki skatt-
lagðar, til dæmis vaxtatekjur. Það
þarf engum að koma á óvart, að
skil á húsaleigu hafa til dæmis
batnað stórkostlega, eftir að skatt-
hlutfallið lækkaði niður í 10%. Því
lægri sem skattar eru, því fúsari
verða menn til að greiða þá og því
minna verður „neðanjarðarhag-
kerfið“.
Ríkisstjórnin, sem hér hefur set-
ið frá 1991, fyrst undir forsæti
Davíðs Oddssonar, síðan Halldórs
Ásgrímssonar og nú Geirs H.
Haarde, hefur enn fremur snar-
lækkað eða nánast fellt niður tvo
dulbúna skatta, verðbólgu og
skuldasöfnun hins opinbera. Verð-
bólga var til 1991 miklu meiri en í
grannlöndunum. Hún jafngildir
skattlagningu á notendur peninga,
eins og allir hagfræðingar eru
sammála um, meira að segja Þor-
valdur Gylfason prófessor, sem
hefur skrifað talsvert um það mál.
Fyrir 1991 safnaði ríkið skuldum
(meðal annars í fjármálaráðherrat-
íð Jóns Baldvins Hannibalssonar)
og velti þannig eyðslu sinni yfir á
komandi kynslóðir. Nú hefur ríkið
nánast greitt upp skuldir sínar.
Það sparar ekki aðeins með því
mikil vaxtagjöld, heldur léttir
álögum af komandi kyn-
slóðum. Jafnframt þarf ríkis-
sjóður Íslands ekki að bera
sömu byrði vegna lífeyris-
skuldbindinga og ríkissjóðir
margra annarra landa. Hér
eru sjálfstæðir og sterkir líf-
eyrissjóðir og raunar ein-
hverjir hinir öflugustu í heimi,
enda eru lífeyristekjur þegar
orðnar að meðaltali hæstar
hér á Norðurlöndum og eiga
enn eftir að hækka. Lífeyr-
issjóðir okkar eru að fyllast, á
meðan lífeyrissjóðir annarra
þjóða eru að tæmast.
Fjármálastjórn hins opin-
bera frá 1991 hefur verið til
fyrirmyndar. Verður henni
helst jafnað til röggsemi og
aðhalds Magnúsar Stephen-
sen, þegar hann var lands-
höfðingi, og Jóns Þorláks-
sonar í fjármálaráðherratíð
hans. Umbætur í skatta-
málum hafa verið stórkostleg-
ar og skilað sér betur en
bjartsýnustu menn þorðu að
vona. Fjármálaráðherrarnir
þrír á þessu tímabili, Friðrik
Sophusson, Geir H. Haarde
og Árni Mathiesen, eiga heið-
ur skilinn. Allir eru einhvers
bættari vegna blómlegra at-
vinnulífs, ekki aðeins ríkis-
sjóður. Til dæmis hækkuðu ráð-
stöfunartekjur hinna 10% tekju-
lægstu á Íslandi eftir skatt um
2,7% að meðaltali á ári 1995–2004
samkvæmt tölum Stefáns Ólafs-
sonar prófessors. Þetta var 50%
meira en í ríkjum Efnahags- og
framfarastofnunarinnar í París,
OECD, þar sem ráðstöfunartekjur
sama hóps eftir skatt bötnuðu um
1,8% að meðaltali. Kjör þessa hóps
hafa batnað enn meira síðar vegna
margvíslegra ráðstafana ríkis-
stjórnarinnar, meðal annars hækk-
unar skattleysismarka. Auðvitað
geta hörðustu frjálshyggjumenn
gagnrýnt ríkisstjórnina fyrir að
hafa stóraukið útgjöld til velferð-
armála. En jafnaðarmenn eins og
Hörður Bergmann og Jón Baldvin
Hannibalsson ættu að fagna því, að
ríkið er aflögufært í velferðar-
málum. Kakan hefur stækkað og
sneiðar allra um leið, ríkisins, fyr-
irtækja, fjármagnseigenda og fá-
tæks fólks, þótt þær séu vissulega
misstórar. Það sætir hins vegar
furðu, að þeir Hörður og Jón Bald-
vin leggja ekki á sig að kynna sér
einfaldar staðreyndir um skatta-
mál, sem öllum eru aðgengilegar á
Netinu, á sama tíma og þeir segj-
ast draga upp gunnfána gagnrýn-
innar hugsunar.
 Heimasíður Hagstofu Íslands, fjármála-
ráðuneytisins, ríkisskattstjóra, Stefáns Ólafs-
sonar og Þorvalds Gylfasonar.
„Það sætir hins vegar furðu, að þeir
Hörður og Jón Baldvin leggja ekki
á sig að kynna sér einfaldar stað-
reyndir um skattamál, sem öllum
eru aðgengilegar á Netinu, á sama
tíma og þeir segjast draga upp
gunnfána gagnrýninnar hugs-
unar,“ segir greinarhöfundur í
svari sínu við skrifum Jóns Bald-
vins Hannibalssonar í Lesbók.
Höfundur er prófessor í stjórn-
málafræði í félagsvísindadeild
Háskóla Íslands.
                        


 




 


 



  


 



   
   

  

  











Meiri skatttekjur með
minni skattheimtu