Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2007, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 28. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Björn Norðfjörð
bn@hi.is
H
ljóðbyltingin undir lok
þriðja áratugarins
reyndist stóru kvik-
myndaverunum í Holly-
wood mikill happafeng-
ur, en þó sérstaklega
Warner Brothers sem
leiddi hana allt frá upp-
hafi. Fyrirtæki þeirra var fjarri því að vera
meðal þeirra stærstu í bransanum þegar War-
ner-bræður tóku umtalsverða áhættu með því
að fjárfesta í þróun Vitaphone-hljóðdisksins.
Þegar Jazz Singer, fyrsta kvikmyndin með
samræmdu hljóði (fyrst og fremst söng) og
mynd, sló í gegn árið 1927 stóðu bræðurnir
með pálmann í höndunum og á nokkrum miss-
erum umbreyttu þeir fyrirtæki sínu í einn ris-
anna fimm (hinir voru MGM, Paramount, 20th
Century Fox og RKO). Þótt ekki liði á löngu
þar til risarnar kæmu sér saman um sameig-
inlegt hljóðkerfi (sem var reyndar sótt til Fox
en ekki Warner), hélt Warner ákveðinni sér-
stöðu, hvort sem rekja má hana til jaðarstöðu
bræðranna á markaðnum framan af eður ei.
Þannig var mál með vexti að í þessari fram-
leiðslumiðstöð drauma og fantasía – sem Holly-
wood hefur jú orðið að samnefnara fyrir – var
það einna helst í myndum Warner að tekist var
á við margvísleg samfélagsmein. Þótt lítt sé
þekkt í dag var oft kennd við stúdíóið kvik-
myndagrein sem gerði samfélagsvandamál sér-
staklega að umfjöllunarefni sínu (e. social pro-
blem film) og bar þar hæst I Am a Fugitive
from a Chain Gang (1932) auk mafíósamynd-
anna alræmdu sem voru mestmegnis bannaðar
um miðjan fjórða áratuginn. Meira að segja
söngva- og dansamyndir Warner gerðu stund-
um kreppuna miklu að umfjöllunarefni sínu
líkt og í Gold Diggers of 1933. Þá var sam-
félagssýn bræðranna ekki takmörkuð við
Bandaríkin og þeir höfðu sívaxandi áhyggjur af
stöðu mála í Þýskalandi. Þvert á opinbera
stefnu kvikmyndaiðnaðarins frumsýndi War-
ner árið 1939 fyrstu andnasista myndina Con-
fessions of a Nazy Spy og fleiri slíkar fylgdu í
kjölfarið. Þær voru þó afar umdeildar allt þar
til Japanir réðust á Pearl Harbour og Banda-
ríkin hófu beina þátttöku í stríðinu. Það eru
þau umskipti sem eru í brennidepli Casa-
blanca.
Sagan og Rick
Í Casablanca mæta allir á skemmtistaðinn
hans Rick (Humphrey Bogart). Auk innfæddra
úir þar og grúir af flóttamönnum víða að úr
Evrópu sem eiga þá ósk heitasta að komast til
Bandaríkjanna. Á píanóið leikur hinn geðþekki
Sam (Dooley Wilson) sem hafnar kostaboðum
helsta keppinautar Rick „Signor“ Ferrari
(Sydney Greenstreet) um að spila á staðnum
hans Bláa páfagauknum – þetta trygglyndi er
auðvitað hluti af amerískri kynþáttahyggju
sem rekja má a.m.k. aftur til Tómasar frænda.
Louis Renault höfuðsmaður (Claude Reins)
malar gull í rúllettu á milli þess sem hann sel-
ur vegabréfsáritanir fyrir peninga eða blíðu, og
nasistaforinginn Strasser (Conrad Veidt)
spásserar um yfirlætisfullur og illúðlegur. Yfir
þessu öllu vakir Rick svellkaldur, og neitar
bæði hröppum og vesalingum um aðstoð: „I
stick my neck out for nobody.“ Tilfinn-
ingakuldinn og yfirvegaða staðfestan hrynur til
grunna þegar nýir gestir sækja staðinn hans
heim: tékkóslóvakíski andófsmaðurinn Victor
Laszlo (Paul Henreid) og norsk eiginkona hans
Ilsa (Ingrid Bergmann). Í löngu endurliti um
miðbik myndarinnar er horft aftur til ástríðu-
fulls sambands Ilsu og Rick í París í aðdrag-
anda stríðsins og bera minningarnar Rick of-
urliði og grípur hann til flöskunnar: „Of all the
gin joints, in all the towns, in all the world, she
had to walk into mine.“ Victor og Ilsa þurfa
bráðnauðsynlega á vegabréfi að halda svo hann
geti haldið áfram starfi sínu fyrir andspyrnuna
í Bandaríkjunum. Framan af neitar Rick þeim
um aðstoð, þar sem hann telur sig (ranglega)
illa svikinn af Ilsu. Smátt og smátt áttar hann
sig á sjálfselsku sinni og fórnar á endanum eig-
in hagsmunum og ást fyrir þeirra og baráttuna
gegn nasistum og skýtur í lokin sjálfan Stras-
ser svo að þau komist undan. Sögulokin eru
opin en það er margt sem bendir til að nú
muni Rick sjálfur taka virkan þátt í stríðinu
líkt og komið verður að hér á eftir. Þannig er
saga Rick saga bandarísku þjóðarinnar sem
vaknar upp af löngum dvala og fórnar loks eig-
in hagsmunum þegar hún hefur virka þátttöku
í seinni heimsstyrjöldinni.
Bogie eða Ronnie
Undir yfirborði þessarar sígildu frásagnar,
sem virðist dæmigerð fyrir flæði og skipulag
stúdíókerfisins, leynist framleiðslusaga uppfull
af síðbúnum ákvörðunum, breytingum og al-
mennri óvissu. Margir hafa fengið hroll við til-
hugsunina um Ronald Reagan í hlutverki Rick
líkt og til stóð um tíma. George Raft ásældist
hlutverkið en Hal B. Wallis, sem sá um fram-
leiðslustjórn, var gallharður á því að Hump-
hrey Bogart skyldi leika Rick. Án efa hefur
hann séð hér tækifæri til að gera Bogart að
lykilstjörnu innan kvikmyndaversins, sem varð
auðvitað raunin og túlkun Bogart á Rick löngu
orðin goðsagnakennd. En fleira kemur til því
CASABLANCA
Nýverið var sýnd hérlendis mynd Stevens So-
derbergh The Good German (2006). Er þar
um að ræða æði sérstæða tilraun til að end-
urskapa kvikmyndastíl 5. áratugarins í
Bandaríkjunum. Þótt myndin sjálf leiti víða
fanga er auglýsingaplakatið endurgerð á
plakati Casablanca (1942) – mynd sem
kannski öðrum fremur kristallar gullöld
stúdíóanna í Hollywood. Þótt í dag séu liðin
sextíu og fimm ár frá því að hún var frum-
sýnd heldur þetta sígilda verk áfram að
heilla. kvikmyndaunnendur víða um heim.
Fyrirmyndin Auglýsingaplakat Casablanca er ljóslega fyrirmyndin að plakati The Good German.
„We’ll always have Paris“ Rick
(Humphrey Bogart) og Ilsa (Ingrid
Bergman) kveðjast í lok Casablanca.
Warner br