Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2007, Side 12
Morgunblaðið/Jim Smart
Vladimir Ashkenazy „Vladimir Ashkenazy er hvað frægastur þeirra sem telja má til tengdabarna þjóðarinnar.“
Eftir Ingibjörgu Eyþórsdóttur
ingibjorge@ruv.is
Á
árunum eftir seinni
heimsstyrjöldina blasti
við gjörbreytt heims-
mynd frá því fyrir stríð.
Ísland var ekki lengur
fátæk smáeyja langt frá
öllum mannaferðum,
heldur hafði þjóðin
hagnast ágætlega og var nú svo gott sem í
alfaraleið. Sú sérkennilega staða var komin
upp að Reykjavík var allt í einu orðin að
áningarstað margra tónlistarmanna. Flug
yfir Atlantshafið var nýhafið og þótt flestir
vildu heldur sigla, fór hlutur flugsins vax-
andi ár frá ári. Tónlistarmenn með þétt
skipað dagatal höfðu ekki tíma í siglingar
en flestar flugvélar þurftu að lenda á leið-
inni yfir Atlantshafið til að taka eldsneyti.
Hér millilentu því ýmsar frægar stjörnur og
komu fram á tónleikum í stoppinu, oftast
hjá Tónlistarfélaginu eða með nýstofnaðri
Sinfóníuhljómsveit og spiluðu fyrir þyrsta
tónleikagesti. Þannig fengu Íslendingar að
heyra í stjörnum eins og Adolf Buch fiðlu-
leikara, Rudolf Serkin píanóleikara, Diet-
rich Fischer-Dieskau barítónsöngvara,
Andrés Segovia gítarleikara, og Isaak Stern
fiðluleikara svo fáeinir séu nefndir.
Sinfóníuhljómsveit Íslands
Stofnun Sinfóníuhljómsveitarinnar árið 1950
markaði þáttaskil þótt hér hafi raunar verið
starfandi hljómsveit undir ýmsum nöfnum
allt frá árinu 1921, að vísu með hléum. Hér
var loksins kominn fastur vettvangur fyrir
flutning allra stærri tónverka og þótt hún
ætti eftir að eiga í nokkrum brösum næstu
árin er þetta ár talið stofnár hennar.
Þegar hljómsveitin var stofnuð var ljóst
að til að hægt yrði að manna allar stöður
þyrfti að fá krafta að utan, jafnvel þótt
stærð sveitarinnar væri haldið í lágmarki.
Hún var mönnuð 40 hljóðfæraleikurum sem
telst algert lágmark fyrir fullskipaða hljóm-
sveit og raunar varla hægt að flytja öll sin-
fónísk verk skammlaust með þessari áhöfn,
að minnsta kosti ekki sinfóníur frá síðustu
árum 19. aldarinnar, þegar hljómsveitir
voru orðnar ákaflega útbólgnar.
Fjórir blásarar voru strax ráðnir erlendis
frá: Willy Bohring flautuleikari, Paul Pu-
delski óbóleikari, Adolf Kern fagottleikari
og Alois Spach hornleikari komu allir frá
Þýskalandi. Íslendingurinn Egill Jónsson
klarínettuleikari, sem var nýkominn til
landsins frá námi í Manchester á Englandi,
var ráðinn í stöðu fyrsta klarínettuleikara.
Erwin Koeppen kontrabassaleikari var
einnig ráðinn til hljómsveitarinnar þetta ár.
Fyrir voru á landinu nokkrir útlendingar
sem höfðu starfað hérlendis í mislangan
tíma og slógust nú í hópinn. Þetta var fólk
eins og Jósep Felzmann og Erika Schwie-
bert, fiðluleikarar, Hans Stephanek, sem nú
lék á víólu en hafði áður kennt á fiðlu í Tón-
listarskólanum, Heinz Edelstein, sem leiddi
sellóin, Jan Morávek, sem lék á fagott, Páll
Pampichler trompetleikari, sem hafði komið
hingað til lands stuttu áður til að stjórna
Lúðrasveit Reykjavíkur, Wilhelm Lanzky-
Otto, sem kom árið 1945 frá Danmörku og
Albert Klahn pákuleikari. Í 40 manna
hljómsveit voru því 13 hljóðfæraleikarar
sem höfðu komið hingað sem erlent vinnu-
afl, en hvílíkur liðsstyrkur! Án þessara
hljóðfæraleikara hefði ekki verið hægt að
koma upp Sinfóníuhljómsveit á Íslandi.
Strax árið eftir bættust Hans Ploder fagott-
leikari og Adolf Ferber hornleikari í hópinn
og Herbert Hriberschek árið þar á eftir.
Þegar horft er yfir það mannval sem fluttist
til Íslands á árunum eftir stríð, undrast
menn kannski hvað hafi dregið allt þetta
hæfileikafólk hingað upp á klakann, þar
sem ekki einu sinni var til almennileg Sin-
fóníuhljómsveit, hvað þá meira. Þá er vert
að minnast þess að Evrópa eftirstríðs-
áranna var í rúst en hér var allt í upp-
sveiflu.
Saga klassískrar tónlistar á Íslandi eftir
1950 er mjög samofin sögu Sinfón-
íuhljómsveitarinnar eins og vonlegt er. Hún
gerir það líka að verkum að eftir stofnun
hljómsveitarinnar jókst mjög straumur er-
lendra tónlistarmanna til landsins, til að
hægt væri að halda henni fullskipaðri. Þeir
fengu samning í skamman tíma í senn en
ótrúlega margir settust hér að til fram-
búðar að þeim samningstíma liðnum. For-
vitnilegt er að fletta félagatali hljómsveit-
arinnar sem birtist í bókinni
Sinfóníuhljómsveit Íslands; saga og stétta-
tal eftir Bjarka Bjarnason, sem kom út árið
2000, á 50 ára afmæli hennar. Þar sést
svart á hvítu hversu fjöldinn hefur verið
mikill og augljóst að rekstur hljómsveit-
arinnar hefði verið ógerlegur ef þessara
krafta hefði ekki notið við. Margir stoppuðu
stutt og hurfu héðan eftir að samningstím-
anum lauk en aðrir fluttu sig yfir í þann
hóp sem kalla mætti tengdabörn Íslands.
Blásaraþáttur
Blásarasveit hljómsveitarinnar hefur alltaf
þurft á nokkrum styrk að halda erlendis
frá, nema kannski nú á allra síðustu árum.
Strax á árunum fyrir stofnun sveitarinnar
komu hingað frábærir blásarar. Árið 1945
kom hingað maður sem síðar átti eftir að
verða einn af helstu hornleikurum Norður-
landanna; Wilhelm Lanzky-Otto. Hann var
fæddur árið 1909 í Kaupmannahöfn, inn í
mikla tónlistarfjölskyldu. Hann fór ungur
að læra á píanó, síðar bættist fiðla við og
loks hornið að áeggjan föður hans, sem vissi
sem var að góðir horneikarar eru ekki á
hverju strái. Tveimur árum síðar var hann
farinn að vinna fyrir sér sem hornleikari í
hljómsveitum, en hélt samt áfram píanó-
náminu. Í árslok árið 1945 var honum boðin
staða sem píanókennari við Tónlistarskóla
Íslands og sem hornleikari við Hljómsveit
Reykjavíkur eins og hún hét þá. Hann var
af sumum talinn hafa haft fullnáið samstarf
við þýska hernámsliðið í Danmörku og
þurfti því að komast í burtu. Hér var hann
fram til ársins 1951, eða í sex ár, kenndi á
Breytt heimsmynd í
Stofnun Sinfóníuhljómsveitar Íslands markaði tímamót í íslensku tónlistarlífi og hingað kom
talsverður fjöldi manna, aðallega frá Austurríki, gagngert til að hægt væri að manna hana. Á
fyrstu tónleikum Sinfóníuhljómsveitarinnar undir því nafni voru 13 af 40 hljóðfæraleikurum
erlent fólk með mislanga dvöl að baki hér á landi. Það eru 32,5% hljómsveitarinnar og lengst
af hefur það verið á svipuðu róli. Núna er það 23,5%.
Erlendir tónlistarmenn á
Íslandi á 20. öld – 3. grein
12 LAUGARDAGUR 28. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók