Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2007, Blaðsíða 13

píanó og horn í Tónlistarskólanum í
Reykjavík og spilaði fyrsta horn í hljóm-
sveitinni. Þegar hann fór kom Herbert Hri-
berchek í staðinn, fyrir atbeina Franz Mixa,
sem hélt uppteknum hætti við að senda
hingað frábæra tónlistarmenn. Herbert
kom frá Graz í Austurríki og ætlaði að taka
sér stutt frí frá störfum þar og spila á Ís-
landi. Það frí stendur ennþá; hann var
fyrsti hornleikari hljómsveitarinnar í ára-
tugi, og kennari og skólastjóri Tónlistar-
skólans í Keflavík auk þess sem hann hefur
sinnt tónsmíðum. Nafnið breyttist í Her-
bert H. Ágústsson.
Jan Morávek kom til Íslands árið 1948 og
var fyrst hljómsveitarstjóri hjá Skemmti-
félagi Templara í Gúttó. Þar spilaði hann á
klarínett, en hann virðist reyndar hafa get-
að spilað á flestöll hljóðfæri. Victor Urban-
cic bað hann um að læra á fagott, þar sem
fagottleikara vantaði í Sinfóníuhljómsveit-
ina við stofnun hennar. Það gerði hann á
undraskömmum tíma og spilaði á það í
hljómsveitinni fyrst um sinn, en síðar á
selló. Hann hafði lagt stund á hljómsveit-
arstjórn, klarínettuleik og fleiri greinar við
Tónlistarháskólann í Vínarborg áður en
hingað kom. Hér á landi spilaði hann, auk
klarínetts, fagotts og sellós, á harmonikku,
fiðlu, píanó og margt fleira. Hann mun hafa
gert tilraun til að taka upp lag eftir sjálfan
sig þar sem hann spilaði á öll hljóðfærin
sjálfur, en tæknin réði ekki við svo flókið
verkefni. Jan Morávek er sagður hafa spil-
að á um 20 mismunandi hljóðfæri og lék
jöfnum höndum klassíska tónlist og dans-
músík. Auk þess var hann liðtækur stjórn-
andi, stjórnaði lúðrasveitum og kórum og
stjórnaði jafnvel Sinfóníuhljómsveitinni á
tvennum tónleikum árið 1956. Hann var
auk þess mjög stórtækur við útsetningar.
Morávek var í hljómsveit landa síns og vin-
ar Carls Billich, sem spilaði á Naustinu allt
frá stofnun hennar árið 1955 til dauðadags
árið 1970 og þar spilaði hann á þau hljóð-
færi sem þörf krafði hverju sinni.
Páll Pampichler kom til landsins árið
1949. Segja má að hann hafi verið sendur
hingað af Franz Mixa til að stjórna Lúðra-
sveit Reykjavíkur og spila á trompet í Sin-
fóníuhljómsveitinni sem þá var í undirbún-
ingi. Hann spilaði á trompetinn þar í 9 ár,
en sneri sér eftir það alfarið að hljómsveit-
arstjórn og tónsmíðum. Páll stjórnaði Sin-
fóníuhljómsveitinni oft á rúmlega 20 ára
tímabili frá 1972 en nú er hann hljómsveit-
arstjóri í heimalandi sínu, Austurríki en
kemur hingað annað slagið til að stjórna.
Samlandi Páls, fagottleikarinn Hans Ploder,
kom fyrir áeggjan hans hingað í hálfsárs
leyfi frá Sinfóníuhljómsveitinni í Graz í
Austurríki en ílentist eins og fleiri og er
hér enn.
Síðar komu hingað menn eins og Daði
Kolbeinsson, fyrsti óbóleikari SÍ frá 1973,
sem kom frá Skotlandi, Joseph Ognibene,
fyrsti hornleikari frá 1981 sem kom frá
Bandaríkjunum og Englendingurinn Bern-
harður Wilkinson, sem kom hingað árið
1975 til að spila á flautu í hljómsveitinni, en
átti þá fortíð að hafa verið kórdrengur í
Westminster Abbey. Eins og allir kór-
söngvarar vita er sú baktería ódrepandi og
hann var fljótlega orðinn einn af helstu kór-
stjórum landsins, stjórnaði Söngsveitinni
Fílharmóníu og Hljómeyki við góðan orðs-
tír. Hann hefur auk þess getið sér gott orð
sem hljómsveitarstjóri og nú er hann einn
af þeim hljómsveitarstjórum sem reglulega
stendur á stjórnendapallinum hjá SÍ. Þeir
þremenningarnir stofnuðu Blásarakvintett
Reykjavíkur ásamt Einari Jóhannessyni
klaríntettuleikara og Hafsteini Guðmunds-
syni fagottleikara árið 1981 og starfa í hon-
um enn. Martial Nardeu flautuleikari sem
nú er meðal annars kennari við Listahá-
skóla Íslands og var lengi fyrsti flautuleik-
ari Sinfóníuhljómsveitarinnar, kom hingað
1982 frá Frakklandi. Hann var margverð-
launaður fyrir flautuleik sinn og hafði bæði
starfað sem einleikari og með hljómsveitum
áður en hingað kom.
Það er ekki nokkur vegur að telja alla er-
lenda hljóðfæraleikara hljómsveitarinnar
upp á þessum vettvangi en núna eru 94
fastráðnir hljóðfæraleikarar hjá hljómsveit-
inni og þar af hafa 24 komið að utan, eða
23,5%. Það hlutfall hefur heldur farið lækk-
andi í áranna rás, eftir því sem íslenskum
hljóðfæraleikurum hefur vaxið fiskur um
hrygg.
Söngvaraþáttur
Á sjötta og sjöunda áratugnum komu hing-
að nokkrir söngvarar sem áttu það sam-
merkt að vera sterkir persónuleikar og
skilja djúp spor eftir sig hér á landi.
Sigurður (Vincenz) Demetz sem kenndi
hálfri þjóðinni að syngja og uppgötvaði
ýmsa stórsöngvara, kom hingað árið 1955
fyrir tilviljun eftir því sem hann hefur sjálf-
ur sagt frá. Sigurður var frá Suður-Týról,
sem var hluti af Austurríki þar til eftir
heimsstyrjöldina fyrri en tilheyrði Ítalíu
eftir það. Sigurður lærði söng fyrst og
fremst á Ítalíu og kynntist óperulífinu af
eigin raun, bæði þar og í Dresden í Þýska-
landi. Hann starfaði í virtum óperuhúsum
en hörð lífsbarátta á Ítalíu á stríðsárunum
og fyrstu árunum eftir stríðið færði hann
Íslendingum. Hann kynntist íslenskri konu,
Svanhvíti Egilsdóttur söngkonu, sem sótti
söngtíma hjá sama kennara og hann, en var
fljótlega farin að læra hjá Sigurði sjálfum.
Segja má að hún hafi flutt hann inn, því
hún safnaði saman hópi fólks sem vildi læra
að syngja heima á Íslandi og gerðust nem-
endur hans. Sigurður varð fljótlega mjög
ástsæll kennari, kenndi fyrst í Reykjavík í
nokkur ár og stofnaði hér Söng- og óp-
erusöngskólann en flutti síðan til Akureyrar
og starfaði þar í rúman áratug. Þar var
hann meðal annars kennari Kristjáns Jó-
hannssonar stórtenórs og hann kom honum
til náms á Ítalíu. Eftir að hann fluttist aftur
til Reykjavíkur kenndi hann meðal annars
þeim bræðrum Gunnari og Guðbirni Guð-
björnssonum tenórum og Guðjóni Grétari
Óskarssyni, bassa.
Engel eða Gagga Lund fæddist á Íslandi
árið 1900 og bjó hér fyrstu ellefu ár ævi
sinnar. Faðir hennar var apótekari sem
hafði flust hingað frá Danmörku og þangað
flutti fjölskyldan aftur. Í Danmörku gekk
Gagga í skóla og þar lærði hún að syngja.
Hér á landi hafði hún aftur á móti lært
mörg þjóðlög sem hún flutti með sér og síð-
ar, þegar hún var orðin útlærð söngkona
ferðaðist hún víða um lönd og flutti þjóðlög
frá um 20 löndum. Hún söng alltaf á frum-
málunum og mun hafa verið snillingur í að
ná réttum framburði á sérhverju máli. Hún
söng alltaf íslensk þjóðlög á ferðum sínum
og endaði hverja tónleika á íslensku lagi.
Þegar hún var sextug ákvað hún að snúa
aftur til Íslands og hér bjó hún til dauða-
dags, en hún lést 96 ára gömul. Því má
segja að hún hafi átt annan fullan starfs-
feril hér á landi. Áhrif hennar eru ómet-
anleg – hún safnaði íslenskum þjóðlögum og
kynnti þau víða um lönd – og fyrir Íslend-
ingum sjálfum – og eftir að hún hætti flakk-
inu varð hún einn dáðasti söngkennari þjóð-
arinnar. Hún kenndi í Tónlistarskóla
Reykjavíkur langt fram yfir eðlilegan eft-
irlaunaaldur og eftir að hún hætti þar,
kenndi hún heima hjá sér fram í andlátið.
Hún var glæsileg kona, stór og mikil og
gekk alltaf svartklædd – hún leit út eins og
nítjándu aldar kona á göngum Tónlistar-
skólans, en augnaráðið var eins og í ungri
stelpu, sterkt og fjörlegt. Allir söngvarar
syngja lög sem hún safnaði og söng ásamt
austurríska píanóleikaranum Ferdinand
Rauter, en hann útsetti lögin á mjög lát-
lausan hátt og drekkti þeim ekki í róm-
antískum hljómum, eins og oft gerðist fyrr
á árum. Bókin sem þau gáfu út kom fyrst
út árið 1960, en var síðan endurútgefin af
Ísalögum árið 1998.
Rut L. Magnússon kom hingað til lands-
ins uppúr 1960, þá þegar gift Jósef Magn-
ússyni flautuleikara. Hún er fædd í Eng-
landi en fluttist hingað kornung. Hún hafði
lært í Guildhall, og útskrifast þaðan árið
1959 og hafði strax getið sér gott orð. Hún
hafði unnið til verðlauna fyrir söng sinn og
víða sungið í óratóríum, og konsert-
uppfærslum á óperum. Þegar hún kom
hingað var lítið um söngkennslu í tónlist-
arskólum landsins, líklega hefur Sigurður
Dementz verið einn af fáum kennurum auk
Guðmundar Jónssonar og Gagga kom til
landsins á svipuðum tíma og Rut. Hún tók
strax til við að raddþjálfa kóra og tók söng-
nemendur heim til sín, auk þess sem hún
söng í ýmsum uppfærslum, ýmist á vegum
Tónlistarfélagsins eða með Sinfón-
íuhljómsveitinni. Segja má að þetta fólk
hafi fært sönglistina til Íslendinga, því áður
en þau fluttust hingað urðu langflestir sem
höfðu áhuga á að læra söng að einhverju
marki, að fara til útlanda; eftir að þau
komu hingað gat fólk notið kennslu þeirra
og reynslu áður en haldið var út í heims-
menninguna. Sieglinde Kahmann sópr-
ansöngkona fluttist til landsins með manni
sínum, Sigurði Björnssyni tenór, árið 1977
og hóf þegar að kenna við Tónlistarskólann
í Reykjavík, en hafði áður staðið á óperusv-
iðum í Þýskalandi og átt þar farsælan feril í
rúm tuttugu ár. Hún bættist í þennan fríða
hóp. John A. Speight, sem bæði er söngvari
og tónskáld, fluttist til Íslands árið 1972 og
hefur starfað ötullega að tónlistinni síðan á
báðum sviðum. Hann hefur líka skipt sér að
félagsmálum tónlistarmanna; hann hefur
t.d. verið formaður Tónskáldafélags Íslands
og Norræna tónskáldafélagsins.
Tengdabörn þjóðarinnar
Fyrir utan þann fjölda sem kom hingað og
ætlaði að stoppa stutt, en fann óvart ástina
á Íslandi, komu margir hingað upphaflega
með maka sínum. Þennan bálk fylla ótrú-
lega margir tónlistarmenn og margir þeirra
frábærir. Manuela Wiesler flautuleikari
kom hingað kornung, aðeins 18 ára gömul
með þáverandi manni sínum og varð stór-
kostleg vítamínsprauta fyrir íslenskt tón-
listarlíf. Íslensk tónskáld kepptust við að
semja fyrir hana verk og hún tók þátt í því
að stofna til Sumarhátíðar í Skálholti með
hugmyndasmiðnum og semballeikaranum
Helgu Ingólfsdóttur. Ungir flautuleikarar
urðu að sjálfsögðu fyrir djúpum áhrifum frá
Manuelu og við búum enn að því.
Vladimir Ashkenazy er hvað frægastur
þeirra sem telja má til tengdabarna þjóð-
arinnar. Kona hans Þórunn Jóhannsdóttir
fluttist reyndar með fjölskyldu sinni til
London sex ára gömul þar sem hún sjálf
var undrabarn á píanó og þurfti að komast í
almennilegan skóla. Hún hélt tungumálinu
og rótunum við og leit á sig sem Íslending,
enda var hún með íslenskan ríkisborg-
ararétt fyrir utan þau fáu ár sem hún var
sovéskur þegn. Áhrif Ashkenazys eru víð-
tæk. Hugmyndin að Listahátíð í Reykjavík
er frá honum komin og fjöldi frábærra tón-
listarmanna sem hingað kom, sérstaklega á
fyrstu árum hátíðarinnar, var beinlínis á
hans vegum eða kom hingað vegna þess að
fólk þekkti til hans sem píanósnillings.
Hann fékk íslenskan ríkisborgararétt árið
1972 og bjó hér í áratug, á árunum 1968–
1978 þar sem þau hjónin höfðu fengið nóg
af erlinum sem fylgdi því að búa í London.
Héðan fluttu þau síðan til Luzern í Sviss og
sameinuðu með því friðsældina frá Íslandi
og það að búa í hjarta Evrópu. Ashkenazy
hefur einnig lengi verið mjög öflugur hvata-
maður að byggingu tónlistarhúss í Reykja-
vík og ósmeykur við að láta í ljós vanþókn-
un sína á seinaganginum við að koma þeirri
framkvæmd af stað. Nú þegar hillir undir
húsið er hann strax farinn að nefna að
koma hingað með erlendar gæðasveitir.
Í næstu grein, sem verður sú síðasta í
þessum flokki, verður farið vítt og breitt
um sviðið; vikið verður að kennurum sem
hafa unnið sín störf í ró og spekt í fjörðum
og dölum landsins, rætt um hóp tónlistar-
manna sem fluttist hingað frá löndum Aust-
ur-Evrópu á níunda og tíunda áratugnum
og dreifðist víða um land, fjallað um þá tón-
listarmenn sem komið hafa hingað reglu-
lega til að vinna án þess að hafa hér fasta
búsetu og síðast en ekki síst verður reynt
að draga einhverjar ályktanir af þessu öllu.
 Árni Heimir Ingólfsson: John A. Speight, Grove Music
Online ed. L. Macy (18.04.2007) <http://www.grovemu-
sic.com>
Bjarki Bjarnason: Tónlist og tónlistarmenn á Íslandi,
Sinfóníuhljómsveit Íslands, Saga og stéttartal, Reykjavík:
Sögusteinn, 2000.
Bjarki Sveinbjörnsson: Tónlist á Íslandi á 20. öld: Árin
1930–60, http://www.ismennt.is/not/bjarki/Phd/
Sidur/11–26.html
Erwin Koeppen: Með Íslendingum, Reykjavík: Tónlistar-
mannatal FÍH, 1995.
Gunnar Egilson: Saga Sinfóníuhljómsveitarinnar: sjá vef
hljómsveitarinnar; http://sinfonia.is/de-
fault.asp?page_id=2047
Jasper Parrott: Ashkenazy austan tjalds og vestan. Jasper
Parrott ræðir við Ashkenazy. Reykjavík: Vaka 1984.
Úr greinasafni Morgunblaðsins: Minningargreinar: En-
gel Lund; 03.07. og 14. 07. 1996 Jan Morávek;
28.05.1970
Vefur Félags íslenskra söngkennara, Viðtöl við meistara;
Rut L. Magnússon og Sieglinde Kahmann: www.fisis.is/
index.php?option=com_content&task=blogcate-
gory&id=14&Itemid=35 – 44k –
Þór Jónsson: Á valdi örlaganna:Æviminningar maestro
Sigurðar Demetz óperusöngvara Reykjavík:Iðunn,1995.
Blásarakvintett Einar Jóhannesson
klarinett, Hafsteinn Guðmundsson
fagott, Joseph Ognibeni horn, Daði
Kolbeinsson óbó og Bernard Wilkin-
son flauta.
Sigurður Demetz Franzson Kenndi
hálfri þjóðinni að syngja.
Engel eða Gagga Lund Þegar hún var
sextug ákvað hún að snúa aftur til Ís-
lands og hér bjó hún til dauðadags.
kjölfar velmegunar
Höfundur lauk BA-prófi í tónlistarfræði frá LHÍ vorið
2005 og starfar á Ríkisútvarpinu.
» Saga klassískrar tón-
listar á Íslandi eftir
1950 er mjög samofin sögu
Sinfóníuhljómsveitarinnar
eins og vonlegt er. Hún
gerir það líka að verkum að
eftir stofnun hljómsveit-
arinnar jókst mjög straum-
ur erlendra tónlistarmanna
til landsins, til að hægt
væri að halda henni full-
skipaðri. Þeir fengu samn-
ing í skamman tíma í senn
en ótrúlega margir settust
hér að til frambúðar ...
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. APRÍL 2007 13