Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.2007, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2007 3
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
D
as Leben der Anderes (Líf
annarra) eftir Florian Henc-
kel von Donnersmarck er, að
flestra mati, kraftmikil stað-
festingu á endurreisn þýskr-
ar kvikmyndagerðar. Þar
fylgir mynd Von Donnersmarcks í kjölfar
verka á borð við Der Untergang (Fallið,
2004), Sophie Scholl – Die letzten Tage (Síð-
ustu dagar Sophie Scholl, 2005) og Requiem
(Sálumessa, 2006), og margra annarra, sem
unnið hafa mikla sigra ásamt því almennt séð
að beina sjónum að þýskri kvikmyndagerð
sem hefur e.t.v. ekki þótt mjög aðsópsmikil
síðan Herzog, Fassbinder, Schlöndorff,
Margarethe von Trotta og Wenders voru upp
á sitt besta á áttunda áratugnum, en þá
færðu þessir leikstjórar á eftirminnilegan
hátt athygli kvikmyndaunnenda frá Frakk-
landi til Þýskalands.
Áður en múrinn féll
Mynd von Donnersmarcks lýsir lífinu í Aust-
ur-Þýskalandi um miðjan níunda áratuginn
undir kommúnistastjórn Erichs Honeckers.
Ólíkt myndum á borð við Goodbye Lenin
(Vertu sæll, Lenín, 2003) er eitt af mark-
miðum myndarinnar að lýsa lífinu undir
harðstjórninni á nokkuð raunsæjan hátt og
þykir hún því marka ákveðin skil frá þeirri
orðræðu sem hefur verið áberandi meðal
fyrrverandi íbúa austursins í sameinuðu
Þýskalandi, en hún er stundum nefnd „os-
talgia“, eða eins konar fortíðarþrá eftir
reglubundnu austri (Ost) þar sem borgarar
höfðu allir ákveðnum hlutverkum að gegna.
Líf annarra segir frá leikskáldinu Georg
Dreyman (Sebastian Koch) sem í upphafi er
kynnt sem „eina leikskáld okkar sem fæst út-
gefið í vestrinu“, og sú staðreynd að hann er
þannig skilgreindur af ríkinu sem mik-
ilvægur einstaklingur frá sjónarhóli al-
þjóðastjórnmála og menningarlegrar sjálfs-
virðingar þjóðarinnar segir sitt um
tvöfeldnina sem einkennir samskiptin við
vestrið. Á yfirborðinu er um algjöra höfnun á
útlendum gildum að ræða en undir niðri
skiptir velþóknun vestursins máli. Dreyman
nýtur þannig þeirrar sérstöðu að skrifa leik-
rit sem falla ritstjórnarvaldi flokksins í geð
en þykja samt nógu góð til að vekja athygli
handan múrsins og er því í nokkuð eftirsókn-
arverðri stöðu í upphafi myndar. Án þess að
takast á við pólitísk grundvallaratriði í sam-
félagi sínu nær hann að skapa list sem brúar
bilið milli andstæðra hugmyndakerfa og sem
slíkur nýtur hann alls þess besta sem sov-
éska kerfið hefur upp á að bjóða. Hann er
efnaður, býr í kræsilegri íbúð og sökum þess
að hann er hollur ríkinu skortir hann í raun
ekkert. En þrátt fyrir þetta skapar hann list
sem er að sönnu list en ekki áróðurskennd
nytjahyggjuverk að hætti ríkisrekinnar
listafabrikku, eða þannig er honum komið á
framfæri í upphafi. Þetta þýðir að hann er
óskafígúra alræðisríkisins: Dreyman mis-
skilur sitt nánasta umhverfi en nær samt
samkvæmt myndinni að breyta því í al-
þjóðlega og varanlega list.
Fljótt ber þó á flækjum. Þessi hálfgerði
Birtingur alræðisríkisins neyðist að lokum til
þess að horfast í augu við að Austur-
Þýskaland er ekki sá „besti“ heimur sem völ
er á sem hann hafði talið sér trú um. Hann
gerist í kjölfarið byltingarsinnað skáld.
Þroskasaga þessi er flækt með annarri sögu
sem lýsir reynslu Stasi-foringjans Wieslers
(Ulrich Muhe), sem fær það hlutverk að
fylgjast með og hlera daglega hegðun
Dreymans og kærustu hans, leikkonunnar
Christa-Maria (Martina Gedeck). Það sem í
upphafi er hefðbundið verkefni reynist skapa
sjálfsefa hjá njósnaranum og leiðir smám
saman til þess að viðhorf Wiesler í garð
skipulagsins sem hann hefur ávallt þjónað
dyggilega verða gagnrýnin. Wiesler sogast
inn í listaheiminn sem hann kynnist, hann
verður meðvitaður um spillingu eigin yf-
irmanna og heillast jafnframt af Christu-
Mariu. Wiesler gerist að lokum svikari með
því að halda hlífiskildi yfir róttækum aðgerð-
um sem fram fara í íbúð listamannanna og
myndin breytist á ákveðnum tímapunkti í
spennumynd þar sem fylgst er með Wiesler
reyna að blekkja eftirlitsapparatið sem hann
er sjálfur hluti af. Öllu þessu kemur von
Donnersmarck á framfæri með umtals-
verðum trúverðugleika, einkum er það sögu-
sviðið sem er framreitt með útsjónarsemi.
Litróf myndarinnar er grámóskulegt og inn-
viði jafnt sem ytra form bygginga eru mark-
visst notuð til að koma á framfæri tilfinningu
um aðskilnað og firringu. Þá sýna fjölmörg
atriði á eftirminnilegan hátt fjarstæðukennda
rökvísi alræðisríkisins og mætti þar nefna yf-
irheyrslu yfir grunuðum róttæklingi, en þeg-
ar hann ber við sakleysi er honum bent á að
það að gefa í skyn að ríkið myndi handtaka
saklausan mann sé í sjálfu sér fullgild ástæða
til handtöku. Þá hefur myndinni verið hrósað
fyrir að taka til umfjöllunar málefni sem
þögn hefur ríkt um og skapa þannig tækifæri
fyrir úttekt á fortíðinni sem löngu sé tíma-
bær. En það er einmitt þegar að þessum fleti
myndarinnar kemur sem gagnrýnisraddir
hafa einnig heyrst.
Endursköpun á sögunni
Stasi var leyniþjónusta sem starfaði bæði er-
lendis og heimavið. Hún var eitt helsta verk-
færi kommúnistaflokksins til að viðhalda
„lögum og reglu“ í Austur-Þýskalandi og því
fólst gríðarlega viðamikið eftirlit með borg-
urum og „óvinum ríkisins“. Tæplega 100.000
þúsund manns störfuðu hjá leyniþjónustunni
en af þeim störfuðu 13.000 einvörðungu við
það að hafa umsjón með þeim 170.000 upp-
ljóstrurum sem stofnunin hafði á sínum
snærum (þjóðin var 17 milljónir manns). Völd
Stasi voru víðtæk alla tíð en aðferðirnar sem
notaðar voru til að hafa stjórn á alþýðu fólks
urðu smám saman friðsamlegri – í stað
mannshvarfa og morða á upphafsárum rík-
isins urðu sálfræðilegar atlögur og félagsleg
kúgun algengari og þegar komið var fram á
áttunda og níunda áratuginn var jafnvel farið
að bera á brottrekstri óæskilegra ein-
staklinga vestur yfir vegginn. Þessu lýsir
Anna Funder en hún skrifaði nýlega grein
um Das Leben der Anderes fyrir breska
kvikmyndatímaritið Sight and Sound, en
myndina nálgast hún á sögulegum forsendum
og dæmir hana í raun mjög hart fyrir sér-
kennilegar áherslur og grófar misfærslur í
meðhöndlun sinni á nýliðnum veruleika.
Funder hefur áður skrifað um efnið en árið
2003 kom út eftir hana bókin Stasiland. Þar
var á ferðinni eins konar persónulegt ferða-
lag um endurminningar ólíkra einstaklinga
um tímabil sem lítið hefur verið fjallað um í
Þýskalandi. En Funder hrósar einmitt von
Donnersmarck fyrir að rjúfa þögnina og seg-
ir mynd hans þá fyrstu sem lýsir á nokkuð
raunsæjan máta lífinu í DDR. Ýmsa ann-
marka má þó finna að mati Funder, en eink-
um er það sú rómantíska mynd sem dregin
er upp af Wiesler, Stasi-foringjanum meyra,
sem Funder gagnrýnir sem allt að því
smekklausan tilbúning. „Það að halda að
fórnarlambi hafi verið hægt að bjarga í gegn-
um sinnaskipti gerandans er að misskilja al-
ræðiseðli stofnanavæddar illsku, þá stað-
reynd að hægt var að valda gríðarlegum
skaða með röð pínulítilla „löglegra“ skrefa,“
segir Funder, og bendir á að kerfið sjálft hafi
verið þannig hannað að maður eins og Wies-
ler hefði aldrei getað verið í því margfalda
hlutverki sem hann gegnir í myndinni (hann
hlerar, skrifar skýrslur, og sér um yf-
irheyrslur). Ef eftirlit Stasi með alþýðu fólks
var yfirþyrmandi þá var innra eftirlit stofn-
unarinnar jafnvel enn meira þrúgandi. Allt
var athugað og allir starfsmenn voru undir
eftirliti. Þá var refsingin við svikum sem upp
komust ekki þau að vera lækkaður í tign eins
og sést í myndinni heldur líflát, og Funder
bendir á að síðasti einstaklingurinn sem tek-
inn var af lífi í Austur-Þýskalandi hafi einmitt
verið Stasi-maður. Þá eru heldur engin dæmi
um það í sögulegum veruleika að starfsmaður
Stasi hafi nokkurn tíma lagt sjálfan sig í
hættu til að hjálpa „óvinum ríkisins“.
Þetta vissi von Donnersmarck en hann
varði fjórum árum í rannsóknarvinnu fyrir
myndina. Hann hefur útskýrt sögulegar mis-
fellur verksins á þennan hátt: „Ég var ekki
endilega að reyna að segja sanna sögu heldur
sögu af því hvernig einhver gæti hugsanlega
hafa hegðað sér. Myndin lýsir ákveðinni
grundvallartrú á góðsemi mannkynsins frek-
ar en að hún leitist við að fanga sögulegan
veruleika.“ Funder svarar þessu með því að
benda á að sögulegur veruleiki Stasi gefi lítið
sem ekkert tilefni til að hafa „grundvallartrú
á góðsemi fólks“. Funder veltir í framhaldinu
fyrir sér hvert ábyrgð kvikmyndagerð-
armanna sé í tilviki sem þessu en það er vit-
anlega allflókin spurning enda er kvikmynda-
miðillinn, a.m.k. frásagnarmyndin, ekki að
jafnaði talinn ákjósanlegur vettvangur fyrir
sannferðuga meðhöndlun á sögunni. En
spurningin vaknar engu að síður hvenær það
sé réttlætanlegt að kvikmynd hliðri grimmi-
legustu hliðum sögunnar til að skapa jákvætt
og upplífgandi andrúmsloft.
Þá má líka spyrja hvort ekki sé um eins
konar dólgshátt að ræða þegar kvikmynd,
sjálfstætt listaverk, er yfirheyrð á þessum
forsendum. Því verður hins vegar ekki neitað
að sumar myndir umfram aðrar kalla á um-
fjöllun um sögulegar forsendur þeirrar skáld-
uðu frásagnar sem miðlað er og það er í
þessu samhengi sem einn áhugaverðasti flöt-
ur greinar Funder kemur í ljós, en hann
fjallar um eftirlíf sovéska kerfisins í Þýska-
landi. Eftir sameininguna misstu Stasi-menn
vinnunna en þeir voru sjaldan dregnir fyrir
dómstóla. Þess í stað löguðu þeir sig að dag-
legu lífi í breyttum þjóðfélagslegum kring-
umstæðum og gekk að jafnaði betur að fóta
sig en hinum almenna borgara, svo ekki sé
talað um fórnarlömb ríkisins, þar sem þeir
höfðu yfir menntun og verðmætri reynslu að
búa. Síðan hafa þeir barist hatrammlega
gegn tilraunum fórnarlamba ríkisins til að
segja sína sögu og hafa jafnvel bundist sam-
tökum í þeim efnum. Eitt er það, að mati
Funders, sem vakir fyrir þeim umfram ann-
að, og það er að gæta orðstírs síns í sögubók-
um framtíðarinnar, að koma í veg fyrir að
þeir verði skráðir á spjöld sögunnar sem eins
konar „önnur“ kynslóð þýskra nasista. Í
þessum tilgangi eru fyrrverandi Stasi-menn
óhræddir við að beita fyrir sig aðferðum allt
frá lögsóknum til ofsókna. Þess eru mýmörg
dæmi, bendir Funder á, að gamlir Stasi-menn
ofsæki fyrrverandi fórnarlömb sín sem og þá
sem reyna að segja sögu Austur-Þýskalands,
og nefnir sjálfa sig sem dæmi þegar hún fór í
kynningarferðalag til Þýskalands fyrir bók
sína, Stasiland, en þar var bókin lögsótt af
áðurnefndum samtökum auk þess sem hún
fékk sjálf að kynnast fyrrverandi Stasi-
mönnum á upplestri. En það er kannski helst
í samhengi við þá staðreynd að enn er ekki
búið að binda um sár aðskilnaðarins og fjög-
urra áratuga tilvist alræðisríkisins sem kvik-
mynd von Donnersmarcks telst mikilvægt
innlegg í þjóðfélagsumræðuna, og því ekki
nema eðlilegt að fólk velti fyrir sér hvaða
sögulega veruleika frásagnaráherslurnar
draga fram.
Eftirlitsapparatið í Austur-Þýskalandi „Wiesler gerist að lokum svikari með því að halda hlífiskyldi yfir róttækum aðgerðum sem fram fara í íbúð listamannanna og myndin breytist á
ákveðnum tímapunkti í spennumynd þar sem fylgst er með Wiesler reyna að blekkja eftirlitsapparatið sem hann er sjálfur hluti af. “
Undir eftirliti í Austur-Þýskalandi
Þýska kvikmyndin Das Leben der Anderes
(Líf annarra) eftir Florian Henckel von
Donnersmarck hefur notið mikillar vel-
gengni á alþjóðlegum kvikmyndavettvangi
undanfarin misseri. Hún var sýnd á kvik-
myndahátíðum um allan heim árið 2006,
enda þótt hún hafi að vísu ekki verið valin
til keppni í Cannes, og hlaut m.a. Evr-
ópsku kvikmyndaverðlaunin sem besta
mynd. Árið eftir hlaut hún Óskarsverðlaun
í flokki „erlendra mynda“. Viðtökurnar í
Þýskalandi voru einnig að mestu jákvæðar
og þar vakti myndin allnokkurt umtal um
viðfangsefnið – lífið í fyrrverandi Austur-
Þýskalandi.
» Þess eru mýmörg dæmi, bendir Funder
á, að gamlir Stasi-menn ofsæki fyrrver-
andi fórnarlömb sín sem og þá sem reyna að
segja sögu Austur-Þýskalands ...