Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.2007, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Margréti Hermanns Auðardóttur
mha@akademia.is
Á
liðnu ári varð greinarhöf-
undur við þeirri beiðni Vís-
indavefs Háskóla Íslands
að svara eftirfarandi spurn-
ingu til vefsins: „Var Egill
Skallagrímsson grafinn
undir altari kirkju í Mos-
fellsbæ?“
Svarið við þeirri spurningu birtist nú góðfús-
lega í Lesbók Morgunblaðsins. Hjá umræddum
Vísindavef fór svarið í „ritskoðun“ og var því
hafnað! Sú meðhöndlun verður ekki til umfjöll-
unar hér að öðru leyti en því að gefa ritstjóra
Vísindavefsins orðið í svarbréfi, sem er á sinn
hátt fróðleiksgefandi. En þar segir ritstjórinn,
prófessor Háskóla Íslands í vísindasögu: „Það
er ekki fjarri lagi að texti þinn hafi sætt rit-
skoðun hjá okkur ... þetta er yfirleitt kallað rit-
rýni nú á dögum ... tíðkast víðast hvar þar sem
efni um vísindi er birt með skipulegum hætti, til
dæmis hjá viðurkenndum vísindatímaritum.“
Það verður því erfitt að tala sig framhjá þess-
um orðum þegar viðkomandi fer að átta sig, því
samkvæmt orðanna hljóðan er hjá Háskóla Ís-
lands „nú á dögum“ ritskoðun [censur] og vís-
indaleg ritrýni [peer review] lögð að jöfnu?!
Sannleikurinn er sá að umbeðið svar „féll“ á rit-
skoðun, ekki á faglegum grunni eins og við rit-
rýni viðurkenndra vísindarita, heldur á „óæski-
legum“ boðskap að mati prófessorsins. Sem er
því miður lýsandi fyrir ríkjandi afstöðu til forn-
leifafræðinnar innan Háskóla Íslands þar sem
fagið var sett niður í sagnfræðiskor, þegar loks
var boðið upp á nám í nafni fornleifafræði í þeim
ríkisskóla. Í stað þess að gefa fornleifafræðinni
sem alþjóðlega viðurkenndri háskólagrein lífs-
nauðsynlegt frelsi (óháð sagnfræði og öðrum
óskyldum fögum) til styrktar lögboðaðri forn-
leifavernd hjá okkur og „íslenskri“ fornleifa-
fræði þar með. Enda reyndist ekki unnt að
svara spurningunni um meinta gröf Egils án
þess að skýra frá hvaða brotalöm veldur þeim
atgangi í friðaðar fornleifar sem leyfist hér, og
tilefni spurningarinnar er dæmi um.
Tilefni spurningarinnar – Var Egill Skalla-
grímsson grafinn undir altari kirkju í Mos-
fellsbæ? – má augljóslega rekja til fréttaflutn-
ings norrænufræðingsins Jesse Byock sem
starfar við Kalíforníuháskóla í Los Angeles
(UCLA). En hann hefur allt frá 1995 haft leyfi
minjayfirvalda hér til að grafa upp fornleifar að
Hrísbrú og víðar í Mosfellsdal með frásagnir í
Egils sögu (Eglu) að leiðarljósi.1 Einkum er
honum hugleikinn flutningur á meintum líkams-
leifum Egils Skallagrímssonar sem sagt er frá í
Eglu:
Grímr [Svertingsson] at Mosfelli var skírðr, þá er
kristni var í lög leidd á Íslandi; hann lét þar kirkju
gera. En þat er sögn manna, at Þórdís [Þórólfs-
dóttir, bróðurdóttir og stjúpdóttir Egils og kona
Gríms] hafi látit flytja Egil til kirkju, ok er þat til
jartegna, at síðan er kirkja var gör at Mosfelli, en
ofan tekin at Hrísbrú sú kirkja, er Grímr hafði gera
látit, þá var þar grafinn kirkjugarðr. En undir altaris-
staðnum, þá fundusk mannabein; þau váru miklu
meiri en annarra manna bein. Þykkjask menn þat
vita af sögn gamalla manna, at mundi verit hafa
bein Egils. Þar var þá prestur Skapti Þórarinsson, vitr
maður; hann tók upp hausinn Egils og setti á kirkju-
garðinn; var hausinn undarlega mikill, en hitt þótti
þó meir frá líkendum, hvé þungr var; hausinn var
allr báróttr útan svá sem hörpuskel. Þá vildi Skapti
forvitnask um þykkleik haussins; tók hann þá handöxi
vel mikla ok reiddi annarri hendi sem harðast ok
laust hausinn ock vildi brjóta, en þar sem á kom
hvítnaði hann, en ekki dalaði né sprakk, ok má af
slíku marka, at hauss sá mundi ekki auðskaddr fyrir
höggum smámennis, meðan svörðr og hold fylgði.
Bein Egils voru lögð niðr í utanverðum kirkjugarði
at Mosfelli. (Egils saga. Íslenzk fornrit II. 1933, bls.
298-299).
Þessari frásögn líkt og mörgum öðrum í Ís-
lendingasögum mætti líkja við þeirra tíma
spennusagnastíl, enda mikilvægur liður í frá-
sögnum „frá líkindum“ að vísa til „gamalla“ og
jafnvel látinna karla og kvenna sem heimilda-
manna svo þær hljómi trúverðugri en ella.
En gefum Byock orðið í viðtali við Morgun-
blaðið 9. ágúst 2005 undir fyrirsögninni „Gröf
Egils Skallagrímssonar fundin?“ Þar greinir
hann frá því að í svonefndum Kirkjuhóli í landi
Hrísbrúar hafi hann og samstarfsmenn fundið
„tæmda gröf“ undir altari í kórnum í fram-
gröfnum kirkjugrunni þar sem líkamsleifar
Egils Skallagrímssonar gátu hafa legið um tíma
samkvæmt Byock. Í viðtalinu er einnig haft eftir
honum að gröfin hafi verið óvenju löng því Egill
hafi verið „vel í vexti og hverjum manni hærri“
samanber tilvitnunina í Eglu hér á undan að
meint bein Egils „váru miklu meiri en annarra
manna bein“. Enda segir Byock í viðtalinu að
„Ýmislegt bendi til þess að þetta hafi verið gröf
Egils, þó vitaskuld sé ekki hægt að fullyrða
það“?!
Samkvæmt skýrslu Byock og samstarfs-
manna um rannsóknir þeirra á kirkjugrunni í
Kirkjuhólnum að Hrísbrú sumarið 20052 þá
komu þeir niður á „tóma gröf“ sem lá UNDIR
austurgafli kórsins sé mið tekið af grunnteikn-
ingu kirkjugrunnsins í skýrslu þeirra félaga
(Figure 4 og 7). Samkvæmt því hafði gröfin þeg-
ar verið tæmd þegar kór kirkjunnar var reistur
og hér er því EKKI um meinta gröf Egils
Skallagrímssonar undir „altarisstaðnum“ í
kirkju Gríms Svertingssonar að Hrísbrú að
ræða, „trúi“ maður á frásagnir Eglu um það.
Með öðrum orðum, hefði gröfin verið tæmd þeg-
ar kirkjan í Kirkjuhólnum var tekin niður, hefði
þurft að raska austurgaflinum í kór kirkjunnar.
Svo var greinilega EKKI , því steinundirstöður
kórgaflsins voru enn á sínum stað YFIR tómu
gröfinni sem þeir Byock komu niður á. Þetta má
einnig ráða af ljósmynd (Figure 23 í umræddri
skýrslu Byocks og félaga) sem tekin var eftir að
búið var að fjarlægja þær steinundirstöður af
gröfinni.
Fyrirframgefnar niðurstöður í forn-
leifauppgröftum samræmast ekki lögboð-
aðri vernd fornleifa sem þjóðminja
Þegar spyrjandinn vill vita hvort gröf Egils í
fréttaflutningi Byocks sé staðreynd, er hann
sennilega grunlaus um að þar snertir hann við-
kvæman blett á íslenskri fornleifavernd. Skýr-
um þetta nánar. Byock hefur frá upphafi haft
frásagnir í Egils sögu um flutninga á meintum
líkamsleifum sagnapersónunnar Egils Skalla-
grímssonar að leiðarljósi í Mosfellsfornleifa-
rannsóknaverkefni sínu (The Mosfell Archaeo-
logical Project – MAP) líkt og um „sanna sögu“
og marktæka heimild sé að ræða. Í grein sem
hann fékk birta í janúarhefti Scientific Americ-
an 19953 tilgreinir hann áðurnefndan Kirkjuhól í
landi Hrísbrúar sem „Beinastað Egils“ (SITE
OF EGIL’S BONES) í skýringartexta við mynd
af hólnum (bls. 67). Þar segir einnig að í Kirkju-
hólnum SÉ að finna „rústir kirkju frá 11 öld“ og
sú „torfbyggða kirkja hafi sennilega verið áþekk
að gerð“ og nærliggjandi reykhús „en þó
nokkru stærri“?! Það vekur athygli að þegar
Byock skrifar þetta, hafði hvorki hann né aðrir
grafið á þessum fornleifastað. Á þeim tíma hafði
hann EKKI fengið leyfi minjayfirvalda hér til að
grafa í umræddan Kirkjuhól, en ljóst er þó að
hann var þá þegar búinn að GEFA SÉR að þar
væri að finna kirkju Gríms Svertingssonar
ásamt gröf Egils (um tíma) samkvæmt Eglu.
Það er EKKI viðurkennd aðferðafræði innan
fornleifafræðinnar (og á raunar við um vísinda-
rannsóknir á hvaða sviði sem er) að gefa sér nið-
urstöður fornleifarannsókna fyrirfram á sögu-
legum grunni, og leita síðan allra ráða til stað-
festingar á „trú“ sinni.
En það er því miður á grundvelli fyrirfram-
gefinna „niðurstaðna“ Byock sem minjayfirvöld
hér veita honum leyfi til að grafa upp fornleifar í
landi Hrísbrúar og víðar í Mosfellsdal – þrátt
fyrir að þær minjar beri að vernda og varðveita
eins og kostur er. Einnig og ekki síður með tilliti
til komandi kynslóða samkvæmt áður gildandi
og núgildandi þjóðminjalögum (nr. 107) frá
2001.
Frekari „staðreyndir“ um Mosfells-
fornleifarannsóknaverkefni Byocks?
Í yfirlitsgrein Byocks og samstarfsmanna í
Medieval Archaeology 69:2005 greina þeir frá
helstu niðurstöðum Mosfellsfornleifarannsókna
sinna fram að því.4 Samkvæmt fyrirframgefnum
niðurstöðum Byocks í áðurnefndri grein í Sci-
entific American 1995 um það sem Kirkjuhóllinn
að Hrísbrú „hafi að geyma“, telur hann að aldur
kirkjunnar í hólnum „falli vel að“ frásögnum
Eglu (bls. 211) um kirkju Gríms Svertingssonar
á þeirri jörð. En sú kirkja átti að hafa verið reist
EFTIR að kristni var í lög leidd á Alþingi um
aldamótin 1000. Þeir félagar sýna þó EKKI
fram á að kirkjan hafi verið reist á 11. öld, því
þeir birta engar lóðskurðarteikningar (sections)
af kirkjunni svo unnt sé að átta sig á því, hvort
áætlaður aldur þeirra á kirkjugrunni og gröfum
standist í afstöðunni til svonefndrar landnáms-
gjósku (gosösku frá því um 870) og gjósku frá
öndverðri 10. öld (medieval tephra layer from
the early 900s?) og fleiri jarðlaga í Kirkjuhóln-
um sem þeir lýsa í lengra máli í texta (bls. 205
og 210). Enda misgömlum minjum í hólnum
skellt saman á grunnteikningum í umræddri
grein (bls. 206 og 209). Aftur á móti segir í grein
eftir einn samstarfsmanna Byock, Per Holck,
undir fyrirsögninni „Egil Skallagrimssons gård
og kirke på Island – fra utgravningen 2001-
2005“ í tímariti Norska læknafélagsins, Michael
2005:2, að geislakolsaldursgreiningar bendi til
að kirkjan í Kirkjuhólnum sé frá því um 960?!
Samkvæmt fyrirsögninni á þeirri grein er búið
að EIGNA sagnapersónunni Agli bæ og kirkju
að Hrísbrú, þrátt fyrir að hann hafi EKKI átt þá
jörð og auk þess verið lagður í haug í Tjaldanesi
að heiðnum sið og síðar fluttur þaðan til kirkju
Gríms að Hrísbrú um tíma samkvæmt Eglu. Í
grein Holck segir einnig, að Mosfellsfornleifa-
rannsóknaverkefnið sé „amerískt-norskt upp-
graftarverkefni“ – rétt eins og Íslendingar komi
þar hvergi nærri, þó svo að um túlkun á vitnis-
burði og aldri fornleifa í Mosfellsdal sé að tefla?!
Í greininni fjalla þeir Byock einnig um af-
rakstur rannsókna sinna á gröfum við kirkjuna í
Leitin að líkamsleifum E
Nýlegt dæmi um
fyrirframgefnar
niðurstöður í
fornleifauppgreftri
á Íslandi
Gröfin Jesse Byock stýrir uppgreftinum og er hér í kirkjustæðinu við Hrísbrú. Fremst á myndinni má sjá gröfina sem fannst sumarið 2005. Byock hefu
flutninga á meintum líkamsleifum sagnapersónunnar Egils Skallagrímssonar að leiðarljósi í Mosfells-fornleifarannsóknaverkefni sínu líkt og um „sann
Hér er því haldið fram að uppgröftur Jesse
Byocks norrænufræðings frá Kaliforníuhá-
skóla á fornleifum að Hrísbrú og víðar í Mos-
fellsdal sé lítils virði enda hafi Byock gefið sér
niðurstöður þeirra fyrirfram en hann hefur
frásagnir í Egils sögu að leiðarljósi. Hér er
einnig birt hörð gagnrýni á forgangsröðun í
fornleifarannsóknum á Íslandi.