Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2007, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Bryndísi Schram
disschram@yahoo.com
H
vaðan ætli hugmyndir
mínar um mann-
eskjulegt samfélag séu
ættaðar? Ég er hvorki
verkfræðingur né
skipulagsarkitekt – og
þakka stundum guði
fyrir það! Ég nálgast
því viðfangsefnið hvorki út frá bóklestri né
fræðimennsku – heldur út frá persónulegri
reynslu.
Ég er ekki í nokkrum vafa um, að reynsla
mín sem leiðsögumaður ferðamanna í sex sum-
ur á Ítalíu og í öðrum löndum á menningar-
svæði Miðjarðarhafsins, hafði mótandi áhrif á
mínar hugmyndir um það, hvernig mann-
eskjulegt borgarsamfélag ætti að vera. Eilíft
flakk um meginland Evrópu frá Valencia til
Varsjár og frá Rigu til Rómar hefur áreið-
anlega skilið eftir sín áhrif.
Hvað er það sem gerir hið dæmigerða þorp
gömlu Evrópu svona aðlaðandi? Aftur er ég
ekki í vafa: Það er mannfélag með sögu og sál.
Þorpið er til að þjóna mannlegum þörfum. Það
er byggðarlag byggt fyrir fólk. Það er í mann-
legum skala. Þess vegna fullnægir það fegurð-
arþránni og þóknast auganu. Það á sér djúpar
sögulegar rætur. Hér hafa margar kynslóðir
gengið um torg og stræti. Þess vegna tilheyra
íbúarnir borginni sinni og hafa náð að skjóta
þar djúpum rótum.
Einhvern veginn svona finnst mér, að borgin
eigi að vera: Hún byggist út frá torginu. Torgið
er þungamiðja mannlífsins. Allra leiðir liggja
þangað. Þar er kirkjan og ráðhúsið – tákn hins
geistlega og hins veraldlega. Þar eru bakarinn,
sútarinn og skóarinn. Og vertshúsin standa öll-
um opin. Þar er líka markaðurinn. Bændur í
nærliggjandi héruðum koma þangað til að selja
afurðir sínar. Og þá er nú heldur betur líf í
tuskunum. Gróskumikið mannlíf og litskrúðugt
– það er þetta sem gefur borginni aðdráttarafl.
Iðandi mannlíf er sama sem lifandi borg.
Draumaborgin
En er þetta ekki bara útópía – draumur frá lið-
inni tíð? Víst er eitthvað til í því. Þorpið gerði
hvergi ráð fyrir bílnum í sínum microcosmos.
Sums staðar er bílinn bannfærður; annars stað-
ar hefur gömlu hesthúsunum verið breytt í bíl-
skúra. En borgir vaxa og draga dám af breytt-
um tímum. Borgir þurfa að gera ráð fyrir
vaxandi íbúafjölda, breyttum atvinnuháttum og
nýrri samgöngutækni. Því aðeins að þeim takist
að fullnægja nýjum þörfum íbúanna með því að
taka í þjónustu sína nýja tækni – án þess að tor-
tíma sögu sinni og sál – því aðeins að þetta tak-
ist, verður vefur mannlífsins heill og óskemmd-
ur. Þetta er ögrun borgarskipulagsins.
Hvernig hefur þessum dæmigerðu evrópsku
borgum, með hálfa til tvær milljónir íbúa, tekist
að laga sig að breyttum tímum? Það er fyrst og
fremst spurning um, hvernig hin gamla og
sögulega miðborg leysir samgönguþarfir ört
vaxandi borgar.
Ég bjó í þrjú ár í dæmigerðri borg af þessu
tagi – Helsinki, höfuðborg Finnlands. Hún er
byggð á nesi, sem liggur út að finnska skerja-
garðinum, sem er djásn borgarinnar. Helsinki á
sér sögu og sál aftan úr rússneskri fortíð, með
svolitlu sænsku ívafi. Þar búa um milljón manns
á svæði, sem er talsvert minna um sig en höf-
uðborgarsvæðið okkar þarf fyrir sín 150 þús-
und.
Hver er höfuðkostur Helsinkiborgar? Ein-
hverjar bestu almannasamgöngur í Evrópu.
Samgöngukerfið er æðakerfi borgarinnar. Ef
það stíflast, fær borgin kransæðastíflu. Helsinki
hefur þrefalt kerfi almannasamgangna: Járn-
brautarlestir, sporvagna og strætó. Kjarni
málsins er þessi: Þú kemst allra þinna ferða um
þessa höfuðborg, örugglega og á skömmum
tíma, án þess að þurfa einkabíl. Borgin virkar
snurðulaust. Það er ekkert umferðaröngþveiti,
engin kransæðastífla. Helsinki hefur varðveitt í
sér þorpið. Markaðurinn – miðborgin – iðar af
lífi.
Hvað þýðir þetta fyrir mannlífið? Það þýðir
til dæmis, að fólk með ólíkan lífsstíl getur notið
kosta borgarlífsins, þótt það geri ólíkar kröfur
til tilverunnar. Þú getur verið fátækur og ham-
ingjusamur stúdent, sem átt engan bíl, en samt
komist leiðar þinnar. Þú getur verið einstæð
móðir í leiguhúsnæði, sem átt ekki bíl, en getur
samt fyrirhafnarlítið notið þeirrar þjónustu,
sem borgin býður þér og börnum þínum. Þú ert
ekki dæmd til að reisa þér fjárhagslegan hurð-
arás um öxl með því að kaupa þér íbúð í út-
hverfi og bíl upp í skuld til þess að geta komist
leiðar þinnar til vinnu, með börnin í skóla
o.s.frv. Þetta skiptir meira máli en margur
heldur: Borgin á að bjóða fólki val um lífsstíl, og
hún á að gera öllum, ríkum og fátækum, ungum
og öldnum, jafnt undir höfði. Skapa þeim jöfn
tækifæri til að njóta lífsins. Og borgin á ekki að
dæma fólk í skuldafangelsi – né heldur að
steypa alla í sama mótið. Það er hluti af hinu
eiginlega íbúalýðræði.
Höfuðborg Íslands: amerísk bílaborg
Hvernig kemur höfuðborg Íslands út í þessum
samanburði? Ég þykist vita, að það geti þótt
viðkvæmt mál að svara þeirri spurningu hrein-
skilnislega. Sjón er þó sögu ríkari. Um eitt get-
um við væntanlega verið sammála.
Sjálft borgarstæðið er frá náttúrunnar hendi
undurfagurt með einstaka fjallasýn. Og við
skulum játa, að við getum ekki gert ótakmark-
aðar kröfur. Ég veit, að við vorum í sjö aldir ein
fátækasta þjóð Evrópu og kannski heimsins.
Ég veit, að það er varla nokkurt mannvirki
uppistandandi til marks um mannabyggð í
þessu landi fyrstu tíu aldirnar. Ég veit, að
íhaldssamt landeigendasamfélag og vistarband
– eins konar þrælahald fátæks fólks – útilokaði
þéttbýlismyndun allt fram á seinustu öld. Saga
Íslands er því varðveitt annars staðar en í borg-
arskipulagi og byggingarlist.
En samt. Einmitt vegna þess, að við vorum
ekki bundin af fortíðinni, fengum við óvenjulegt
tækifæri til að skapa nýja höfuðborg. Við hefð-
um getað forðast mistök annarra og lagt metn-
að okkar í að taka mið af stórbrotinni náttúru
umhverfisins. Því verður ekki neitað, að við
fengum óviðjafnanlegt tækifæri upp í hend-
urnar. Svo getur hver og einn svarað því fyrir
sig, hvernig til hefur tekist.
Burtséð frá kröfum fagurfræðinnar og sökn-
uði eftir sögulegum verðmætum, blasir það við
öllum, að það er hlaupinn ofvöxtur í borgarlíka-
mann.
Höfuðborgarsvæðið hefur þanist út eins og
með ósjálfráðum hætti upp um holt og hæðir og
út um allar þorpagrundir. Öll er þessi ofvirkni
drifin áfram af hinu vegsamaða gróðasjónar-
miði fjárfesta og verktaka. Og dregur dám af
því. Ég læt hverjum og einum eftir að skil-
greina, hvaða kröfur gera beri til fagurfræð-
innar – þess sem gleður augað. En leyfist okkur
ekki alla vega að gera þá kröfu, að verkfræðin
lúti lögmálum rökhugsunar? Sá bútasaumur
borgarskipulags, sem við okkur blasir, bendir
ekki til þess, að svo sé. Malbikunarslysið í
Vatnsmýrinni, sem leysir engan umferð-
arvanda, en gefur hjarta höfuðborgarinnar svip
af fóðurflutningaþorpi á sléttum Ameríku, er
átakanalegt dæmi um þetta.
Við erum að tala um samfélag 150 þúsund
sálna með yfrið nóg landrými allt um kring.
Flugvallarsvæðið í Vatnsmýrinni, hið eðlilega
vaxtarsvæði í beinum tengslum við gamla mið-
borgarkjarnann, er erlendum skipulagsfræð-
ingum, sem skoða borgina okkar, eitt helsta öf-
undarefnið. Samt er svo komið, að miðjan
heldur ekki, sagan er komin á safn, og úthverfin
eru lífvana svefnbæir, sem minna einna helst á
flóttamannabúðir.
Þetta ástand bitnar með sívaxandi þunga á
íbúunum. Reykjavík er því miður orðin að am-
erískri bílaborg. Einkabílinn hefur tekið völdin
af mannfólkinu, og borgin stjórnast meir af
þörfum hans en þeirra. Við ökum um á sífellt
fleiri og stærri og eyðslusamari ökutækjum, en
sitjum æ lengur föst í umferðarhnútum. Og
eyðum æ meiri tíma á leið til og frá vinnu í loft-
mengun og svifryksskýi, sem minnir á marg-
milljónaborgir með brostið gatnakerfi. Mask-
ínan hefur tekið völdin af manneskjunni. Við
hljótum að spyrja okkur sjálf í forundran:
Hvernig gat okkur mistekist svo hrapallega?
Verktakaráðríki gegn íbúalýðræði
Þótt Mosfellsbær teljist vera sjálfstætt sveitar-
félag, er það í reynd eins og hvert annað út-
hverfi á höfuðborgarsvæðinu. Flestir sækja
Skipulag „Höfuðborgarsvæðið hefur þanist út eins og með ósjálfráðum hætti upp um holt og hæðir
drifin áfram af hinu vegsamaða gróðasjónarmiði fjárfesta og verktaka. Og dregur dám af því.“
Útþensla höfuðborgarinnar upp um holt og hæðir er drifin áfram af hinu vegsamaða gróðasjón-
armiði fjárfesta og verktaka, segir í þessari grein um skipulagsmál á höfuðborgarsvæðinu, en
greinarhöfundur telur að vald verktaka og annarra framkvæmdaaðila sé orðið ansi mikið.
Manneskjan og mas