Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2007, Blaðsíða 13

lendingar eru allajafna af formi.
Það er mikilvægt að átta sig á því að bæði
Jónas og Megas eru uppi á örlagatímum í
sögu íslensks kveðskapar, og gegna þar hlið-
stæðu hlutverki, báðir leggja mikilvæg drög
að upprisu hans. Þeir eru endurreisnarmenn í
góðum skilningi þess hugtaks. Á þeim tíma
sem Jónas kemur fram var íslenskur skáld-
skapur um margt staðnaður og fastur í rím-
nastagli. Rómantísku stefnunni fylgdi aukin
áhersla á tilfinningar og innra líf, sem lítil
hefð var fyrir í íslenskum skáldskap og efa-
semdir voru um að íslenskan hentaði til þess
að tjá og túlka skáldskap af þessu tagi. Jónas
bregst við þessu með því meðal annars að
innleiða nýja bragarhætti, suðræna og klass-
íska, og umskapa hina gömlu íslensku, einsog
dróttkvæðan hátt og fornyrðislag, og gera þá
betur hæfa til þessa hlutverks. Þannig end-
urnýjar hann íslenskuna sem ljóðmál og sýnir
fram á að ljóðræn kvæði geti virkað á ný-
íslensku.
Megas stígur fram á áliðinni atómöld þar
sem stemmningin var öll með óbundnum ljóð-
um, þau voru framsækin en að yrkja hátt-
bundið þótti gamaldags. Megas sýnir hins
vegar fram á með verkum sínum að bundið
form þarf ekki að vera helsi. Undir hefð-
bundnum bragarháttum þenur hann sig út
um allar koppagrundir og færir textagerð við
tónlist á íslensku upp á miklu hærra plan og
opnar þar í raun alveg nýjar víddir. Það er
ekki ofmælt né á neinn hallað þegar ég full-
yrði að Megas setji íslenskri dægurlaga-
textagerð alveg ný viðmið. Rétt eins og á
tíma Jónasar höfðu menn efasemdir um að ís-
lenskan, þetta gamla mál, gæti tjáð og túlkað
þann splunkunýja veruleika sem menn þótt-
ust standa frammi fyrir. Í raun voru bæði
svokölluð ’68-kynslóð og hinir eldri sammála
um að íslenskan hentaði afar illa sem popp-
mál, um það var breið og almenn samstaða
eins og sagt er í stjórnmálunum, þótt þar töl-
uðu menn útfrá ólíkum sjónarhornum. Það
má hins vegar fullyrða að fyrir tilstilli Megas-
ar verði íslensk tunga gjaldgeng í popp-
textum, og það er ekki lítið framlag. Mér
finnst svo ekki síður mikilvægt að hann kem-
ur líka með meiri ljóðlist inn í popptextana.
Myndmál skáldskapar, bókmenntalegar vís-
anir, málleg umsköpun – þessi einkenni ljóð-
listar komast inn í dægurmenninguna í gegn-
um texta Megasar, og í þessu efni er hann
hliðstæða meistara Bobs Dylan.
Þeir Jónas og Megas eiga það líka sam-
eiginlegt að báðir efla þeir sjálfstraust sam-
tímaskálda sinna, þeir sýna fram á að hægt
sé að yrkja um hvaðeina á íslensku, á tímum
sem menn efuðust mjög um það, og þar að
auki í bundnu formi. Og það sem mikilvægast
er: um leið eru báðir að bregðast við sínum
samtíma. Jónas og Megas eru tvímælalaust
skáld sem yrkja um sína samtíð og fjalla um
hana í kvæðum sínum, þótt báðir noti klassísk
og söguleg efni til þess að dýpka erindi sitt.
Hann orti um fallega hluti, það er hlálegt
segir Megas í kvæðinu um Jónas, og hefur
þar nokkuð til síns máls, eins og jafnan.
Margir samtímamenn undruðust hversu fal-
legir hlutir gætu komið út úr kjaftinum á
Jónasi Hallgrímssyni, þessum drykkfellda,
kjaftfora og stundum hrokafulla unga manni.
Bjarni Thorarensen kallaði Jónas „dramb-
samt dýr“, bæði vegna greina hans og kvæða
í Fjölni, en kannski líka vegna þess að á ferð-
um sínum um landið sagði Jónas virðulegum
próföstum og skáldum til syndanna ef því var
að skipta og lá ekki á ögrandi skoðunum sín-
um. Hann hermdi líka eftir þeim og mun hafa
haft á sínu prógrammi mjög sannfærandi út-
gáfur af nær öllum prestum á Norðurlandi.
Allt þetta má með nokkrum sanni segja um
Megas. Þeir eiga sameiginlegar þessar and-
stæður efnis og anda, ef svo má taka til orða,
andstæður ytri framgöngu og svo boðskapar.
Subbulegir drykkjumenn og ljóðræn fegurð.
Og kannski eru báðir tveir bestir í ljóðrænum
einfaldleika, í fallegum og tærum ástarkvæð-
um ná þeir kannski bókmenntalegum hátind-
um.
Ég þarf væntanlega ekki að nefna nein
dæmi frá Jónasi þessu til sönnunar, en um
Megas má til dæmis nefna lokaversið í hinu
stórkostlega lagi Odysseifur snýr aftur, þar
sem sírenurnar eru hættar að syngja fyrir
hann:
nú dreg ég yfir mig druslurnar mínar gömlu
og drottinn hann gægist hingað inn
tunglskinið það heldur að okkur hita
hönd læðist um kinn – við skulum fá okkur vafning
vinur minn.
Eða hið undurfallega Orfeus og Evridís, þar sem
margt í fyrstu vísunum minnir á Jónas:
einsog hamar ótt á steðja
uppá þaki regnið bylur
en í þínu þæga tári
þar er gleði birta ylur.
á þínum góðu unaðstöfrum
önd mín sál og kraftur nærist
þér ég æ mun fé og föggum
fórna meðan að hjartað hrærist.
Megas og Jónas eru því að mörgu leyti
mjög skýrar hliðstæður í bókmenntasögunni,
eins og hér hefur væntanlega komið fram, og
eiga margt sameiginlegt. En leiðir þeirra
hafa líka skarast í kveðskap, vitanlega aðeins
á annan veginn – því miður. Hinn óhátíðlegi
texti Megasar um Jónas á fyrstu plötunni er
ekki eina hugleiðing hans um skáldið. Hann
víkur t.d. að Jónasi í skemmtilegu kvæði á
Sjálfsmorðsplötunni þar sem fléttast inn
þriðji snillingurinn sem ekki er óskyldur
þeim báðum í anda, þýska skáldið Heinrich
Heine. Jónas þýddi mörg kvæði eftir Heine
og af mikilli snilld. Meðal annars í kvæði sem
nú er með þekktustu kvæðum tungunnar og
fáir sem muna að það er upphaflega þýðing:
Stóð ég úti í tunglsljósi stóð ég úti við skóg,
stórir komu skarar af álfum var þar nóg.
Hvað sem öllum þýðingarfræðum líður hlýtur
Álfareiðin að teljast vel heppnað kvæði sem
hefur hrifið lesendur svo mjög að ekki hvarfl-
ar að mönnum að það sé þýðing. Kvæðið virk-
ar eins og frumort á íslensku, sem var mark-
mið Jónasar, eins og hlýtur alltaf að vera
markmið hverrar góðrar þýðingar. Hjá Meg-
asi er upphafið svona:
ég stóð útí tunglsljósi ég stóð víst útí skóg
af stólum var þar ekkert þó af gestum væri nóg
ég spurði álfakónginn að því hvað slíkt ætti að þýða
hann hvíslaði loks að mér augljóslega dottinn í það
Og svo kemur viðlagið sem geymir líka tit-
ilinn: Fatamorgana á flæðiskerinu og hann
setur allt kvæðið í írónískt samhengi, mjög
Megasarlegt, en um leið líka mjög Heine-
legt. Fatamorgana á flæðiskerinu, Hillingar
eða sjónhverfingar á Íslandi, er eðlilegasta
túlkunin á þessari línu og um leið verður hið
draumkennda dauðakvæði Heines, þar sem
Jónas notar hið blæbrigðaríka orð feigð í stað
dauða, nánast að hreinum órum. Og kannski
ekki ósvipað meginhugsun Heines og Jónas-
ar, þegar allt kemur til alls. Þannig kallast
þessi þrjú skáld á í gegnum tímans þunga
nið.
Ég fæ heldur ekki betur séð en í kvæðinu
Afmælisanþem sendi Megas skáldbróður sín-
um Hallgrímssyni frekar hlýlega og mjög
persónulega kveðju. Hann segist þar hafa
reikað um hálfrænulaus, allt hulið móðu,
nema Jónas, sem gnæfði upp úr sem „glíkur
drangi“ og sig því grunað að hann lumaði á
einhverju góðu og
… þitt lum hefur síðan
létt mér þrautaslóð
um lífsins krákukviksyndi
þau er krókódílar fylltu
þarft eitt mælir að öðrum kosti
þegir hulduljóð
Og seinna í kvæðinu erum við enn og aftur
lent með álfum úti í skógi í tunglsljósi og með
bjölluklið í eyrum:
og blésum við mjög í herlúðra
enda bar þá til vor skjótt
þennan bjölluklið nei þar reyndist ekki
farið með neina firru
en svo efnilegt sem var þó kvöldrökkrið
ekki nálgaðist það svarrbláa nótt
mér var nauðugur og viljugur þó kostur
að halda fyrir kyrru.
Hvað er það þá sem skilur á milli Megasar
og Jónasar? Augljóslega dauðinn. Jónas dó
ungur – og þegar persónan, sem mörgum
stóð stuggur af, var horfin af sviðinu var
hægt að meta kveðskap hans án þeirrar trufl-
unar – og þá var ekki að sökum að spyrja.
Hyllingarprósessinn hefur staðið nokkurn
veginn óslitið síðan og Jónas Hallgrímsson
löngu viðurkenndur sem eitt helsta íslenska
skáld allra tíma.
Fyrir allnokkrum árum gengu miklar sög-
ur um bæinn þess efnis að Megas hefði yfir-
gefið þetta jarðlíf og myndi aldrei framar
ganga um götur þessa bæjar. Það hvarflaði
þá að mér að nú lægi Íslendingum heldur bet-
ur á að koma persónu skáldsins í gröfina,
losna við hann af sviðinu – líklega til þess að
hægt væri að byrja að mæra kveðskap hans
og hylla.
bundnu formi
»Hvað er það þá sem skilur á
milli Megasar og Jónasar?
Augljóslega dauðinn. Jónas dó
ungur – og þegar persónan,
sem mörgum stóð stuggur af,
var horfin af sviðinu var hægt
að meta kveðskap hans án
þeirrar truflunar – og þá var
ekki að sökum að spyrja.
Megas „Þeir Jónas og Megas eiga það líka sameiginlegt að báðir efla þeir sjálfstraust sam-
tímaskálda sinna.“ Sjálfsmynd Megasar (1985). Minnir talsvert á teikninguna af Jónasi.
Höfundur er rithöfundur og hefur m.a. skrifað ævisögu
Jónasar Hallgrímssonar. Stofn þessarar greinar er
afmæliserindi um Megas sextugan, haldið í apríl 2005,
en endursamið í tilefni 200 ára fæðingarafmælis Jónas-
ar í ár og flutt á aðalfundi Samtaka móðurmálskenn-
ara 1. júní.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2007 13
SEINNI dagur Jónasarstefnu fer fram á Þingvöllum í dag milli 13 og 18 þar sem gestir
munu ganga um þjóðgarðinn, hlusta á skemmtilegar framsögur og njóta þjóðlegra veit-
inga.
Framsögur á Þingvöllum hafa Jón Karl Helgason og Sigurður G. Tómasson.
Lagt verður af stað frá aðalbyggingu Háskóla Íslands klukkan 13:00 en ráðgert er að
koma til baka um klukkan 18:00.
Allir velkomnir. Þingvallaferð kostar 1.000 krónur.
Þingvallaferð Jónasarstefnu