Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Einar Má Jónsson
Á
hátíðinni voru menn samt ekki í
neinum vanda með að gera upp
á milli myndanna, því norska
kvikmyndin „Reprise“ eftir
Joachim Trier sópaði til sín
verðlaunum. Fyrir utan að-
alverðlaunin fékk hún sem sé verðlaun áhorf-
enda og auk þess sérstök verðlaun samtaka til
stuðnings kvikmyndalist. Að þessum heiðri
fannst mér hún allvel komin; auk annars benti
hún til þess að Norðmönnum væri talsvert að
fara fram í kvikmyndagerð. „Reprise“ – sem
heitir þessu franska nafni, en það þýðir m.a.
„endurtekning“ – fjallar um tvo unga menn
sem ætla að verða rithöfundar. Í byrjun mynd-
arinnar standa þeir við póstkassa með sín
fyrstu handrit og búast til að senda þau útgef-
endum, og síðan er rakin örlagasaga þeirra.
Handrit annars þeirra er þegar í stað gefið út,
og hann verður einhvers konar stjarna, en af
ýmsum ástæðum fer hann yfir um og verður
að dveljast um stund á geðveikrahæli. Eftir
það vill hann ekki fást við bókmenntir, en vin-
ur hans, sem hefur gengið miður vel í byrjun,
þótt handrit hans sé einnig gefið út, reynir að
telja honum hughvarf og hvetja hann til dáða.
Inn í þetta blandast ýmis ástamál, og einnig
tengsl ungu mannanna við aldraðan rithöfund,
sem forðast sviðsljósið.
Það kann að hafa höfðað til áhorfenda í
Rúðuborg, að höfundur myndarinnar hefur
greinilega tileinkað sér það besta úr „nýju
bylgjunni“ frönsku forðum daga, og auk þess
tengjast atburðirnir Frakklandi, því sagt er
frá tveimur örlagaríkum Parísarferðum
(kannski eru þær „endurtekningin“ sem nafn
myndarinnar vísar til, og er þá Kierkegaard
kominn í spilin, eins og annar tígulkóngur). En
hvað sem því líður var myndin ákaflega vel
tekin og vel saman sett, með haglegri klipp-
ingu, eins og áhorfendur tóku sérlega eftir í
umræðum að sýningu lokinni. Það flækti
reyndar málin að hún gerðist ekki aðeins í nú-
tíð, þátíð og núliðinni tíð, heldur líka í skilda-
gatíð, og er það óvenjulegt. En fyrir bragðið er
hún opin í ýmsar áttir og vekur áhorfendur til
umhugsunar.
Skyggnst inn í norskt helvíti
Það var einnig norsk mynd, „Den brysomme
mannen“ eða „Vandræðagemlingurinn“ eftir
Joachim Trier, sem fékk þann helsta mola sem
sem hrökk af borði „Reprise“, sem sé „verð-
laun ungra evrópskra áhorfenda“. Hún var af
allt öðru tagi, einhvers konar fantasía um
mann sem kemur í áætlunarbíl í eyðimörk (það
atriði var tekið upp á Sprengisandi), er þar
boðinn velkominn og síðan fluttur í borg, þar
sem honum er fengið allt upp í hendurnar,
vinna, íbúð og slíkt, og konur þýðast hann
greiðlega. En á þessum stað eru allir ástríðu-
lausir og andlausir, menn tala ekki um annað
en mublur og sófasett, og ástin er tilfinn-
ingalaus og vélræn, það er varla nokkurt
bragð að neinu. Hvergi sjást nein börn, og
þegar maðurinn segist vilja heyra barnshlátur
er því illa tekið. Í kjallaraíbúð hjá gömlum
manni finnur hann sprungu á vegg, hann gref-
ur þar inn og sér að lokum inn í gamaldags
stofu sem er mannlaus en greinilega búið í.
Þar heyrist í börnum að leik einhvers staðar í
grenndinni og á borði stendur terta sem hann
getur gripið stykki úr og skortir að því er virð-
ist síður en svo bragð. En þá er hann gómaður,
fluttur aftur upp á Sprengisand og honum
kastað upp í farangursgeymslu áætlunarbíls
þar sem hann hristist og skekst.
Hvernig ber nú að skilja þetta? Ef þetta á að
vera ádeila á neyslu- og velferðarþjóðfélag nú-
tímans er gagnrýnin yfirborðsleg og gam-
alkunn – ég sá sjónvarpsmynd af þessu tagi í
Danmörku þegar árið 1963 – og auk þess dálít-
ið út í hött á þessum síðustu og verstu tímum.
Táknmálið er á köflum einfeldningslegt
(sprungan í veggnum á að minna á konusköp).
En í blaðaviðtali gaf höfundurinn nokkuð at-
hyglisverðar upplýsingar: Að sögn hans var
myndin gerð eftir útvarpsleikriti, og þar hefði
komið fram að aðalpersóna myndarinnar væri
látin og atburðirnir gerðust á öðru tilverustigi,
í einhvers konar nútímahelvíti, en þessari
skýringu hefði hins vegar verið sleppt í kvik-
myndinni til að hún yrði „opnari“ og hægt að
túlka hana á fleiri vegu. Þetta er vafalaust gott
og blessað, þótt mér hefði þótt betra fyrir
myndina að eitthvað hefði þó verið eftir af upp-
haflegu hugmyndinni. En sá sem tók myndina
til dreifingar í Frakklandi – hún var frumsýnd
í venjulegum kvikmyndahúsum í París á með-
an hátíðin í Rúðuborg stóð yfir – notfærði sér
túlkunarfrelsið á sérstakan hátt, því hann
nefndi myndina upp í blóra við höfundinn og
kallaði hana, með heldur þunglamalegum
orðaleik, „Norway of Life“, og undir því heiti
fékk hún góðar viðtökur franskra gagnrýn-
enda sem gáfu henni allt upp í þrjár stjörnur.
Þetta var nokkuð rösklegur útúrsnúningur á
hinni norsku vítissýn.
Meðal annarra mynda í samkeppninni má
nefna norsku myndina „Menntaskólakenn-
arann Pedersen“ eftir Hans Petter Moland,
sem gerð er eftir hinni frægu skáldsögu Dags
Solstad. Sagan er mjög góð lýsing á maóism-
anum í Noregi, og er þar sýnt hvernig mennt-
aður maður, en nokkuð veikgeðja að því er
virðist, ánetjast hugmyndum sem hann hefði
átt að sjá að voru firra. Þar eru góðar lýsingar
á þeim sem urðu maóistar af lífi og sál – svo
mjög að lífinu lauk jafnvel með kenningunni –
og loks er fjallað um það hvernig þessi hreyf-
ing rann smám saman út í sandinn. Í ein-
stökum atriðum var kvikmyndin allvel gerð,
t.d. var brugðið upp svipmyndum af fjölda-
hreyfingunni í austrinu rauða, og einstaka
sinnum breyttust norsku ungmennin í upp-
tendraða Kínverja með rauða kverið á lofti. En
í heild var kvikmyndin þó ekki annað en mynd-
skreyting, uppfull af atriðum sem voru merk-
ingarlaus ef menn höfðu ekki lesið söguna og
höfðu hana í fersku minni. Flest það sem var
athyglisvert í sögunni var þar horfið.
Þrjár af myndunum í samkeppninni voru frá
Noregi, en minna var að þessu sinni af mynd-
um frá öðrum löndum. Eini fulltrúi Svía í sam-
keppninni var „Mun mot mun“ eftir Björn
Runge, sem fjallaði um það hvernig fjölskylda
sem þó er í rústum sameinast til að bjarga
ungri stúlku úr klóm eiturlyfja. Eftir talsverð
ofbeldisatriði kemur „happy ending“, nánast
eins og skrattinn úr sauðarleggnum. Þetta var
vel gert, en gamalkunnugt.
Danir höfðu líka einn fulltrúa, „Eftir brúð-
kaupið“ eftir Susanne Bier. Þar var sögð flókin
saga um Dana sem hefur í nokkurn tíma rekið
munaðarleysingjahæli á Indlandi en kemur
aftur til Kaupmannahafnar í stutta ferð og
uppgötvar þá að hann á þar 18 ára gamla dótt-
ur sem hann hafði ekkert vitað um. Af því
spinnast óvæntir atburðir, eins og búast má
við. Fulltrúi Finna í samkeppninni var myndin
„Karlmannsverk“ sem fjallar um líf og starf
leiguelskhuga þar í landi, en hana sá ég ekki og
heldur ekki myndir frá Belgíu og Hollandi.
Í moll-sjöund.
En hvað er svo hægt að segja um þessa sam-
keppni í heild? Á hátíðinni var einnig sýnd
mynd sem nefndist „Ingmar Bergman: Inter-
mezzo“. Hún var langt viðtal við hinn fræga
kvikmyndahöfund, tekið fyrir fáum árum, þeg-
ar hann var 83 ára að aldri, og var hann m.a.
spurður um álit á ungum kvikmyndahöfund-
um, sem hann virtist kunna góð skil á, enda
sagðist hann horfa á kvikmyndir fimm sinnum
í viku, kl. þrjú á hverjum degi. Hann bar þeim
allvel söguna, sagði að þeir kynnu alveg sér-
staklega vel til síns starfs og væru meistarar í
allri tækni, en samt væri eins og þeir hefðu
ekki sérlega mikið að segja. Þetta fannst mér
að gæti verið dómur yfir samkeppninni að
þessu sinni. Þær myndir sem ég sá voru jafnan
vel gerðar, sumar þeirra, t.d. „Reprise“, tals-
vert athyglisverðar, en samt var eins og eitt-
hvað vantaði. Þetta virðist helst eiga að skrifa
á kostnað handritanna, í þau vantar of oft
dýptina.
Að þessu sinni a.m.k. á þessi dómur ekki við
um íslenskar kvikmyndir í Rúðuborg, né held-
ur nokkur annar dómur af hvaða tagi sem
hann væri, því það var alls engin íslensk mynd
í samkeppninni að þessu sinni. Aðstandendur
hátíðarinnar vantaði þó ekki viljann til að sýna
myndir frá Íslandi, en eins og stundum áður
kvörtuðu þeir sáran undan sambandsleysi við
landið, þeim hefði gengið mjög illa að fá mynd-
bönd til athugunar og sum myndbönd hefðu
þeir alls ekki fengið. Þetta er heldur dap-
urlegt, og má minna á að íslenskri kvikmynda-
gerð hefur verið sýndur mikill sómi í Rúðu-
borg. Þannig hafa þrjár íslenskar myndir
fengið aðalverðlaunin, „Ingaló“ eftir Ásdísi
Thoroddsen 1993 (Sólveig Arnarsdóttir fékk
þar einnig verðlaun fyrir bestan leik í kven-
hlutverki), „101 Reykjavík“ eftir Baltasar Kor-
mák 2001 og „Nói albinói“ eftir Dag Kára
2003. Auk þess fengu „Börn náttúrunnar“ eftir
Friðrik Þór Friðriksson verðlaun áhorfenda
1992, og fleira mætti telja. Íslendingar geta
því vel við unað og ættu að sýna hátíðinni meiri
ræktarsemi.
Þess var að sjálfsögðu minnst að kvik-
myndahátíðin var nú haldin í tuttugasta skipti.
Í því tilefni var sérstök dagskrá þar sem m.a.
voru sýndar kvikmyndir sem höfðu vakið
mikla athygli gegnum árin og sett sinn svip á
hátíðina, ef svo má segja. Í þeim flokki voru
tvær af íslensku verðlaunamyndunum, „Börn
náttúrunnar“ og „Nói albínói“, og einnig „Út-
laginn“ eftir Ágúst Guðmundsson. Auk þess
voru á þeirri dagskrá heimildamyndir um
kvikmyndahöfunda, svo sem „Ingmar Berg-
man: Intermezzo“ sem áður var nefnd, og
gagnmerk mynd af því þegar Andrei Tar-
kovskí var að gera kvikmyndina „Fórnina“ í
Svíþjóð. Var þar sýnt starf hans með leikurum
og hinum fræga kvikmyndatökumanni Sven
Nykvist og einnig brot úr viðtölum við hann
þar sem hann rakti ýmsar hugmyndir sínar
um lífið, tilveruna og kvikmyndagerðina. Við
að sjá þetta og heyra sá maður einnig kvik-
myndagerð samtímans í öðru ljósi og breiðara
samhengi.
Ég hafði vænst þess að í tilefni þessara
tímamóta yrðu kannski sýndar nokkrar mynd-
ir frá gullöld þöglu myndanna, sem var sérlega
glæsileg á Norðurlöndum. Svo var þó ekki og
var að einhverju leyti um að kenna tækni-
legum örðugleikum. En annað bættist við, eins
og forstjóri hátíðarinnar, Jean-Michel
Mongrédien, sagði mér einu sinni: Áhorfendur
eru nú tregir til að koma og sjá þöglar myndir.
Það finnst mér afskaplega illt til afspurnar, og
vildi ég að einhver tæki að sér að koma vitinu
fyrir kvikmyndahúsagesti. En nóg var svo sem
að sjá í Rúðuborg að þessu sinni.
Ein mynd fannst mér sérlega athyglisverð.
Það var danska heimildamyndin „Between a
Smile and a Tear“ eftir Niels Lan Doky. Þar
sagði frá tónleikum til minningar um djass-
staðinn „Montmartre“ í Kaupmannahöfn, sem
var mjög frægur á sínum tíma en var lokað
1974. Ungur djassleikari, höfundur mynd-
arinnar, fékk þá hugmynd þrjátíu árum síðar
að safna saman nokkrum þeirra sem þar höfðu
gert garðinn frægan, endurskapa salinn í sinni
upphaflegu mynd (staðurinn er nú orðinn hár-
greiðsluskóli) og halda tónleika. Myndin
fjallaði svo um komu þessara manna, sem voru
mjög við aldur, til Kaupmannahafnar, und-
irbúning tónleikanna og svo tónleikana sjálfa,
þar sem þeir léku með höfundi myndarinnar
og ungri sænskri söngkonu. Allt þetta var
harla lifandi. Einn djassleikarinn var farinn að
heilsu, meðulin sem hann átti að fá með hrað-
pósti komu ekki lengi vel, hann missti allan
kjarkinn á æfingunum og sagðist ekki geta
spilað, ekki einu sinni geta lesið nótnablöðin,
en þegar á hólminn kom lék hann af mestu
snilld, eins og ungur maður. Stíllinn var be-
bop frá frægðarárum djassklúbbsins, og einn
af gömlu djassleikurunum sagði að þessi djass
væri staðsettur milli tára og bross, en bætti
því svo við til skýringar og með undirleik
hljóðfærisins að sá staður væri eiginlega moll-
sjöund …
Lokaathöfn hátíðarinnar fór fram með
pomp og prakt og viðstaddir voru sendiherrar
og aðrir fulltrúar Norðurlanda auk borg-
arstjórans í Rúðuborg og ýmissa fleiri stór-
menna. En frá Íslandi kom enginn fulltrúi.
Norskar kvikmyndir
sigursælar í Rúðuborg
Verðlaunamynd Norska kvikmyndin Reprise eftir Joachim Trier sópaði til sín verðlaunum á
norrænu kvikmyndahátíðinni í Rúðuborg. Fyrir utan aðalverðlaunin fékk hún sem sé verðlaun
áhorfenda og auk þess sérstök verðlaun samtaka til stuðnings kvikmyndalist.
Ef hægt er að dæma af þeim níu myndum sem
voru í samkeppninni, þegar norræna kvik-
myndahátíðin í Rúðuborg var haldin í tuttug-
asta skipti dagana 21. mars til 1. apríl, eru
engin stórtíðindi að gerast í kvikmyndagerð
á norðurslóðum. Þær myndir sem ég sá voru
allar snoturlega gerðar, og stundum með
ágætum, en efnið var oft fremur veigalítið.
Sem betur fer virðist ofbeldið fremur vera að
minnka; er þó stundum nóg eftir. En ekkert
skar sig úr.
Höfundur er sagnfræðingur.