Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.2007, Side 5
sundur. En þá fór fyrst hinsvegar
eitthvað að ganga hjá mér.
Blm.: Já, hvað er það við sveitina
sem kveikir svona í þér?
JKS: Ég var í sveit öll sumur frá
sex eða sjö ára aldri vel yfir ung-
lingsár, og leið vel, rímaði einhvern
veginn við stráin, regnið, fjöllin, dýr-
in. Það átti við mig að vera eins og
bakvið heiminn en samt í honum
miðjum. Og síðan hef ég aldrei
kunnað almennilega við mig á sumr-
in hér í borginni, það er eins og ég sé
að missa ef einhverju mikilvægu,
jafnvel að svíkjast um. Ég hafði
samt ekki hugsað mér að skrifa um
þennan heim, taldi mig ekki geta
það, Gyrðir og Sigfús Bjartmars
voru þá tiltölulega nýbúnir að skrifa
um sína sveit, og það svo vel að ég
þorði tæpast inn á það svæði. En það
er eins og svo oft með skáldskapinn;
efniviðurinn velur þig, ekki öfugt.
Til hvers að skrifa ef það hefur
engin áhrif
Blm.: En hvernig er þetta með
skáldskapinn og lífið? Það má alveg
segja að fyrsta bókin, Skurðir í rign-
ingu, sé bók um strák í sveit en síðan
verður sjónarhornið svolítið annað,
kannski fjarlægara. Þessi skrif
byrja þannig sem eins konar end-
urminningar úr sveitinni þinni en
breytast síðan í úrvinnslu á þessum
endurminningum og reyndar því
bókmenntaformi.
JKS: Ja, ég hef aldrei fundið mig í
hefðbundinni skáldsögu, kann ekki
að skrifa þannig sögu, langar ekki til
þess. Það er auðvitað ekkert nýtt að
skáldsagnahöfundur þykist vera að
skrifa endurminningar, Þórbergur
gott dæmi þar um, Gunnar með
Fjallkirkju sína, síðan Halldór Lax-
ness á efri árum, þegar hann hafði
áttað sig á því að hið hefðbundna
skáldsagnform er dálítið þreytt
skepna. Það gerist einhver fjárinn
þegar þú tekur eigin minningar, sem
eru vægast sagt misáreiðanlegar, og
slærð þeim saman við hreinan skáld-
skap, það er frelsi og það eru nýir
möguleikar. Og endurnýjun, eins og
maður sér svo vel á skáldsögum
Javiar Mariasar. Skáldsagnahöfund-
urinn þarf sífellt að leita nýrra leiða
til að tjá sjálfan sig, samtíma sinn,
tjá lífið og dauðann. Og maður á
stöðugt að efast um að maður sé á
réttri leið. Fullvissa drepur höfund-
inn.
Blm.: Já, sennilega er mikilvægt
fyrir höfundinn að vera aldrei alveg
viss. En maður hefur þó alltaf fundið
vissu um líf og mikilvægi skáldskap-
arins í skrifum þínum, bæði í skáld-
sögunum og skrifum um bók-
menntir. Ég hef stundum velt því
fyrir mér hvort það sé einhver síð-
rómantískur þráður í þér.
JKS: Maurice Blanchot segir ein-
hverstaðar að sá rithöfundur sé lán-
samur sem á ekki sínar dimmu ef-
astundir um hlutverk og tilgang
skáldskaparins. Ég er því miður
ekki lánsamur í þessum skilningi.
Orð virðast stundum svo mátt-
laus, svo haldlítil, og skáldskapurinn
tilgangslítill eftir því. En sem betur
fer hefur maður náð að standa þetta
af sér. Því til hvers að skrifa ef það
hefur engin áhrif, bætir ekkert og
bætir engu við heiminn? Ég trúi því,
þrátt fyrir allt, að skáldskapur skipti
máli, hafi tilgang, mikilvægan til-
gang. Hann er eins og öll list – leitin
að kjarnanum. Hann er leitin að
betri heimi.
Skáldskapur er gleðin, ljótleikinn,
samviskubitið, hann er undrið.
Hvaðan kemur birta orðanna,
spyr pólska skáldið Adam Zagaj-
ewski, og reynir svo sem ekki að
svara því, vill sjálfsagt ekki vita
svarið.
Við lesum ljóð, smásögur, skáld-
sögur og það er kannski fátt sem sit-
ur eftir, fátt handfast, á ég við, en
orðin fara í gegnum líf okkar og
breyta stundum einhverju, og þá oft-
ast án þess að við tökum eftir.
Góður skáldskapur, sá besti, er
eins og tónlist; skynjun og hughrif
sitja eftir og gera margt bærilegra.
En umræðan um skáldskapinn er
stundum allt annar handleggur. Það
þyrmir alltaf yfir mig í jólabókaflóð-
inu, það getur verið svo skelfilegur
tími.
Óskiljanlegt metnaðarleysi hjá
fjölmiðlum
Blm.: Hvað þarf að gera til að breyta
bókmenntaumfjölluninni?
JKS: Úff, ef maður gæti svarað
því! Legg þú á djúpið, segir dr.
Godman Sýngmann við Umba í
Kristnihaldinu, og við mættum sjálf-
sagt hafa þau orð yfir þegar jóla-
bókaflóðið nálgast. Bilið á milli um-
ræðunnar annarsvegar og
auglýsinga og fréttatilkynninga for-
laganna hinsvegar er oft óþarflega
lítið. Og kannski ekki skrýtið þegar
flestar skáldsögur koma út í nóv-
ember, og öll umræða um þær að
baki sex vikum síðar. Það er erfitt að
ná áttum í slíku moldviðri.
Umræðan einkennist því mikið til
af upphrópunum og snýst of mikið
um fáeina titla, það er alltof mikið
sem verður útundan. Sá sem hrópar
hæst og spriklar mest fær athyglina.
Þetta er svona partístemning, og í
lagi sem slík, en það er afleitt ef öll
umræðan fer fram í þessu partíi,
allskonar upphrópanir í bland við
dúndrandi dansmúsíkina. Strax í
nóvember er byrjað að fullyrða um
tíðindi ársins, skáldsögu ársins,
álitsgjafar tromma fram, skrifa jafn-
vel yfirlitsgreinar í tímaritin, og eru
með yfirlýsingar um hvað standi
uppúr án þess að hafa lesið nema
svona 10 prósent af því sem er komið
út. Og hvar er vitið og gleðin í því?
Blm.: Þú ert eiginlega að biðja um
meiri yfirvegun. Að menn staldri að-
eins við. Lesi. Hugsi. Skrifi síðan.
JKS: Já. Auðvitað er ekkert að því
að hrópa, kasta einhverju fram, það
er bara fínt, en hitt verður að vera
líka, og það má ekki bara einblína á
sölubækurnar. Við erum fámenn
þjóð, eiginlega bara örþjóð og það
sinnir okkur engin nema við sjálf.
Menningarumræðan verður þess
vegna að vera öflug og fjölbreytt, en
það er hún því miður ekki núna.
Dómar um listasýningar heyra til
dæmis sögunni til, eða því sem næst,
það er einhver frímerkjadómur í
Mogganum, svo búið. Fólk leggur
kannski allt sitt í þessar sýningar og
uppsker bara fálæti, bara þögn.
Þetta er vond þróun, stórvarasöm,
og óskiljanlegt metnaðarleysi hjá
fjölmiðlum. Dómar eiga að vera inn-
legg í umræðu, þeir eiga að skapa
umræðuhefð og þeir geta veitt lista-
manninum aðhald, geta hvatt hann
til dáða. Það verður mikil eyða ef þú
tekur þá burt. Og hvar er líka metn-
aður okkar sem þjóð? Ef við ætlum
að halda lífi, halda sjálfstæði okkar
og karakter, þá verður menningar-
lífið að vera fjandi öflugt, helst helm-
ingi öflugra en annarstaðar; við eig-
um að bera okkur saman við það
besta annarstaðar, og gera síðan
helmingi betur. Það er eina leiðin
fyrir smáþjóð til að lifa af.
Sambland af rausi og karla-
grobbi
Blm.: Hvað segirðu um ljóðið núna?
Egill Helgason segir að það nenni
enginn að lesa það sem sé samið
núna.
JKS: Ég held að ljóðið liggi ekki
andvaka yfir því sem Egill Helgason
segir. Egill vitnar líka í Martin Amis
sem hefur víst sagt eitthvað svipað.
Svona yfirlýsingar eru marklitlar,
einhverskonar sambland af rausi og
karlagrobbi.
Blm.: En Egill á að stýra bók-
menntaþætti Ríkissjónvarpsins! Það
hlýtur að skipta máli hvaða augum
sá maður lítur ljóðlist í landinu!
JKS: Jú, auðvitað, og dapurlegt að
maðurinn hafi þessi viðhorf. Hann
ætti auðvitað, í ljósi þess að hann er
að fara að stýra þessum þætti, að út-
skýra hvað hann eigi við. Hann
slengdi þessu bara fram á bloggsíðu
sinni, og maður veit ekki hvort það
sé eitthvað á bakvið það, veit ekki
hvort Egill sé nógu vel að sér til að
standa undir svona yfirlýsingu.
Þetta er vonandi ekki það sem koma
skal í þáttunum; stórkarlalegar yf-
irlýsingar og yfirborðsmennska. Ég
neita að trúa því.
Egill er fjandi góður sjónvarps-
maður, en ég er ekki viss um að
hann sé jafn slyngur bókmennta-
maður, og hann þarf heldur ekki að
vera það til þess að stýra góðum
bókmenntaþætti. Þar gildir að
kunna á miðilinn og fá rétta fólkið til
að tala um hlutina, og ekki fara á
taugum þótt einhver viðmælandi sé
lengi að hugsa eða tala. Ég held að
fólk horfi ekki á bókmennaþætti til
að heyra glitrandi frasa sem síðan er
hægt að nota í auglýsingar.
Brengluð hugsun, brenglað
mat
Blm.: Líklega hafa aldrei selst jafn
margar bækur og einmitt nú í heim-
inum. Sennilega hafa bækur aldrei
verið auglýstar meira. Sennilega
hefur aldrei verið fjallað meira um
bókmenntir í hverskyns fjölmiðlum.
Á öll þessi athygli illa við bókmennt-
irnar?
JKS: Bókmenntirnar þola hvað
sem er og þurfa ekki á neinum
sjúkraskýlum eða sáraumbúðum að
halda. En ég held að athygli bæði
fjölmiðla og forlaga beinist þessi ár-
in fyrst og síðast að sölubókum, og
höfundum þeirra. Markaðshugsunin
ræður för. Maður sér þetta skýrt
víða erlendis. Þar er ritstjórum hjá
forlögum sagt upp en markaðs-
deildin aftur á móti stækkuð. Útgáfa
á þýddum bókum dregst saman og
verður einsleitari. Forlögin spyrja
ekki fyrst um gæðin heldur sölu-
möguleika. Auðvitað verður að selja
bækur, og auglýsa þær, en þróunin
er orðin ískyggileg ef salan er orðin
höfuðatriði en ekki gæðin. Þetta er
brengluð hugsun, brenglað mat.
Maður vonar bara að það gangi yfir
sem fyrst. Eina góða við þetta
ástand er að það verður til rými fyrir
lítil, metnaðarfull forlög sem hugsa
fyrst og síðast um að gefa út góðar
bækur, en horfa minna á metsölu-
listann. Það er svipuð þróun í bóka-
búðunum. Ýmsir hafa bent á að úr-
valið í stóru bókabúðunum í London,
til dæmis, verði sífellt einsleitara, og
æ erfiðara að fá 2-3 ára gamlar bæk-
ur sem hafa ekki ratað á sölulistana.
Það er þó langt í frá fokið í öll skjól,
ein besta bókabúð heimsins er í
London, London Review Bookshop;
það nálgast himnasælu að fá sér eina
kollu á nálægum bar og stinga sér
síðan inn í búðina.
Þessi næstum hitasóttarkenndi
áhugi á krimmanum
Blm.: Sækirðu þér innblástur í bæk-
ur? Eða trúirðu kannski ekki á inn-
blástur?
JKS: Ég sæki margt í bækur, til
dæmis félagsskap, og góður fé-
lagsskapur er aldrei ofmetinn í
þessu lífi. Ég sæki líka huggun í
bækur, afþreyingu og sjálfsagt hug-
myndir, hughrif. Góðar bækur, góð-
ur skáldskapur, hvetur mig áfram,
brýnir mig. Maður les setningar í
bókum höfunda eins og Brautigan,
Hamsun, Thomas Mann, Saramago,
Marias, Zagajewski og heimurinn
verður einhvern veginn stærri,
möguleikarnir fleiri, bæði í lífinu og
skáldskapnum. Er annars eitthvað
bil þar á milli? En innblástur; maður
notar svona orð ekki svo glatt. Sum
orð eru varasöm. Það er svo mikill
farangur sem fylgir þeim. En það
gerist vissulega stundum einhver
fjárinn inni í manni, eitthvað sem
opnar allt, gerir allt mögulegt.
Blm.: Talandi um farangur. Sum-
arið bakvið brekkuna byrjar á þess-
um orðum: „Maður verður að beygja
af þjóðveginum. Ekki æða áfram eft-
ir malbikuðum leiðum, heldur
beygja og leysa rykorminn úr læð-
ingi malarvegarins.“ Það mætti
skilja þetta sem fagurfræðilega yf-
irlýsingu. Glíman við hefðina hefur
verið miðlægt þema í íslenskri bók-
menntaumræðu. Sú kynslóð höf-
unda sem kom á undan þér var
stundum kennd við endurkomu sög-
unnar og tengd íslenskri sagnahefð.
Þessi yfirlýsing gengur kannski
þvert á hana. Og reyndar fær hefðin
fyrir ferðina í Sumrinu bakvið
brekkuna, skáldskapur Halldórs
Laxness er notaður í auglýsingar,
hundurinn á bænum heitir Þórberg-
ur og atómljóðið er rekið upp til
fjalla svo eitthvað sé nefnt. Ég held
að þessi bókmenntasögulega vitund
hafi verið einkennandi fyrir íslensk-
an skáldskap á seinustu áratugum
tuttugustu aldarinnar en ég er ekki
viss um að hún sé jafn sterk núna.
Geturðu tekið undir þetta?
JKS: Já, ég get það, og það má al-
veg skilja upphafið að Sumrinu sem
fagurfræðilega yfirlýsingu, en líka
almenna, um lífið. Sá sem þræðir
breiðgötur alla sína tíð og fer bara
þjóðvegi missir af miklu, hann deyr
fátækari. Og við eigum líka alltaf að
efast um hefðina, um meginstraum-
ana, það er blátt áfram lífs-
nauðsynlegt. En hin hefðbundna
skáldsaga er vissulega sterk um
þessar mundir, hér og í kringum
okkur. Það á bæði við yngri og eldri
höfunda.
Ég veit ekki hvort þetta sé bara
eðlileg þróun, eða hvort markaður-
inn, markaðshugsunin, stýri ein-
hverju, og þessi næstum hitasótt-
arkenndi áhugi á krimmanum. Í
nafni kærleikans eftir James Meek
er ágætis dæmi. Mjög vönduð bók,
vel smíðuð, höfundurinn greinilega
mjög vel að sér í sögutímanum, en
bókin er samt gömul, mér finnst
þetta vera skemmtilitteratúr, vönd-
uð afþreying, sem er fín sem slík og
bráðnauðsynleg, en það er samt tal-
að um svona bækur eins þær séu
eitthvað annað. Formið er gamalt,
nálgunin er gömul, úrvinnslan alltof
kunnugleg. Ég get næstum sagt það
sama um marga af ensku risunum,
McEwan til dæmis, Ishiguro, Ku-
reishi. Ég dáist vissulega að hand-
bragðinu, vitinu, þekkingunni, en
fyllist þó iðulega óþoli eftir því sem
líður á bækur þeirra. Hvar er æv-
intýrið? Hvenær ætla þeir að koma
mér á óvart? Þetta eru höfundar
sem leggja höfuðáhersluna á söguna
sjálfa, framvinduna, og þá verður
ekkert rúm fyrir ævintýrið, þeir
opna ekki inn í nýja heima. Þeir
boða ekki nýja tíma.
Blm.: Ég gæti ekki verið meira
sammála! Friðþæging eftir McEwan
er til dæmis 19. aldar skáldsaga. En
mikið djöfull gerir hann þetta vel.
Nýjasta bókin hans, On Chessil
Beach, er líka meistaralegt hand-
verk. Og þarna byggir hann eins og
aðrir breskir höfundar á mikilli hefð
í skáldsagnagerð. Breskir höfundar
búa yfir einhverri tæknilegri fágun
sem er satt að segja mjög sjaldséð
hjá íslenskum höfundum. Eða hvað
finnst þér?
JKS: Jú, það er þessi breski skóli,
nostrað við smáatriðin, passað upp á
að teið sé passlega heitt. Það eru
auðvitað til undantekningar. Jean
Rhys, til dæmis. Ég er alltaf að bíða
eftir að einhver þýði hana, skrifaði
flest verkin sín á fjórða áratug síð-
ustu aldar, blúsuð verk, drykkja,
sársauki, brostnir draumar. Hún var
nánast gleymd þegar hún sló óvænt í
gegn á gamals aldri. Nú, Zadie
Smith í dag, það er einhver frum-
kraftur í henni. Báðar þessar konur
eru alveg lausar við þennan akadem-
íska blæ sem einkennir breska höf-
unda. Og það er líklega rétt hjá þér
að þessi tæknilega fágun er sjaldséð
hjá okkur, og ég held að það sé
óþarfi að sýta það. Hún rímar ekki
við okkur. Styrkur okkar liggur í
öðru. Tæknileg fágun getur líka orð-
ið að þráhyggju, eða að sjálfu mark-
miðinu. Og þá er stutt í dauða.
Söguefnið er einhverstaðar á
milli himnaríkis og helvítis
Blm.: „Hér rýf ég frásögnina og við-
urkenni jafnframt vankunnáttu
mína,“ segir sögumaður í Birtunni á
fjöllunum og enn fremur: „Maður
heldur að það sé auðvelt að setja
saman frásagnir af atburðum, það sé
bara að byrja og enda síðan ein-
hversstaðar.“ En sögumaður kemst
að því að þetta er ekki einfalt mál. Á
tíunda áratugnum fjallaði skáld-
skapurinn mikið um skáldskapinn
og þetta virðist enn vera áleitið við-
fangsefni höfunda. Auðvitað eru
fleiri yrkisefni. Krimminn fjallar til
dæmis um samfélagsmálin. Söguleg
efni hafa líka verið til umfjöllunar en
þó ekki eins mikið og á níunda og tí-
unda áratugnum. Um hvað ert þú að
skrifa núna? Það er að koma út ný
bók eftir þig í haust.
JKS: Jú, það var fjallað um skáld-
skapinn í nokkrum skáldsögum síð-
asta áratugar, en mér finnst allt of
mikið horft á þá þætti í bókunum.
Því þótt höfundur vitni talsvert í
skáldskap annarra og velti fyrir sér
hvað það er að segja sögu, þá er ekki
þar með sagt að það sé meginatriði
bókarinnar. Bókmenntafræðingar
og aðrir sem fjalla um bókmenntir
virðast stundum tapa dómgreindinni
um leið og höfundur fer að velta fyr-
ir sér eðli skáldskaparins í verki
sínu, og gleyma, eða kjósa að horfa
framhjá því, að þetta er bara einn af
þráðunum, og jafnvel alls ekki sá
mikilvægasti. En vissulega auðveld-
ur þráður að toga í!
Um hvað ég er að skrifa núna; ég
er frekar lélegur í því að útlista eigin
verk, og eiginlega handónýtur að
tala um það sem ég er að ljúka við.
En þetta er einhverskonar söguleg
skáldsaga. Hugmynd sem ég hef
gengið með í ein tólf ár en ekki kom-
ið mér í fyrr en núna. Sumpart
vegna þess að annað efni var frekara
á athyglina, sumpart vegna þess að
mig óaði við að glíma við hina sögu-
legu skáldsögu, hún virðist af ein-
hverjum ástæðum steypa flesta höf-
unda í sama mót. Maður þarf að
sprikla og berjast eins og óður til að
glata ekki sjálfstæði sínu. Ég vona
að mér hafi tekist það. Þetta verður
auðvitað allt önnur bók en ég lagði
upp með, upphafleg hugmyndin,
þessi sem ég gekk með í allan þenn-
an tíma, er nánast gufuð upp. Fjand-
inn hafi það! En söguefnið er ein-
hverstaðar á milli himnaríkis og
helvítis.
Ég stefni alltaf í ákveðna átt, en
veit ekki hvað sú átt heitir
Blm.: Er þetta lýsing á því hvernig
bækurnar þínar verða til yfirleitt?
Verða þær til í skrifunum? Eða ertu
vanalega búinn að teikna söguna
upp áður en þú byrjar?
JKS: Ég er með einhverjar hug-
myndir í kollinum, búinn að skrifa
eitthvað niður en það virðist því mið-
ur oftast gufa upp þegar á líður.
Sagan verður að mestu til í átök-
unum. Það má kannski lýsa því svo
að ég sé að elta einhverja tilfinningu,
einhvern grun, ég er að reyna að
fanga lit eða tón, eitthvað sem er
órætt. Ég stefni alltaf í ákveðna átt,
en veit ekki hvað sú átt heitir og veit
ekki hvert hún leiðir mig. Og lifum
við ekki líka þannig?
Blm.: Og þá erum við aftur farnir
að tala um skáldskapinn og lífið.
Þetta snýst auðvitað allt um tengslin
þarna á milli. Eða hvað?
JKS: Jú, því skáldskapurinn býr
til lífið, og lífið skáldskapinn.
samviskubitið, hann er undrið
»Umræðan einkennist því mikið til af upphróp-
unum og snýst of mikið um fáeina titla, það er
alltof mikið sem verður útundan. Sá sem hrópar
hæst og spriklar mest fær athyglina. Þetta er svona
partístemning, og í lagi sem slík, en það er afleitt ef
öll umræðan fer fram í þessu partíi, allskonar upp-
hrópanir í bland við dúndrandi dansmúsíkina.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. JÚNÍ 2007 5