Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.2007, Blaðsíða 8
8 LAUGARDAGUR 23. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Hönnu Guðlaugu Guðmundsdóttur
hanna.bertrand@isl.is
L
istamenn og kenni-
smiðir CoBrAhreyf-
ingarinnar (1948-
1951) litu ekki ein-
vörðungu til listar
„frumstæðra“ þjóða í
leit að fyrirmynd í
listsköpun, heldur
ekki síst til frumsköpunarkrafts manns-
ins almennt og töldu sig finna hann m.a.
í barnateikningum, í óbeislaðri sköpunar-
þörf ungviðisins. Þá er ekki einungis átt
við teikningar í anda barna af þekktum
persónum úr ævintýrum eða óþekktum
furðuverum sprottnum úr hugarfylgsn-
um, áberandi í málverkum CoBrA á ár-
unum 1948-1950 (Asger Jorn, Karel
Appel, Constant, Corneille), heldur er at-
hyglisvert að líta nánar á sambandið á
milli hinnar eiginlegu listhugsunar hreyf-
ingarinnar og bera saman við sköp-
unarferli hjá börnum sem tjá sig í mynd-
máli eða á annan skapandi hátt.
Í málgagni hreyfingarinnar skrifar
danski listamaðurinn og einn forsprakka
CoBrA, Asger Jorn árið 1951:1
„Það er rétt að frumstæð list, alþýðu-
list og list barna á sér sameiginlegan stíl
sem aðgreinir hann frá stíl hinnar klass-
ísku listar og er svipaður þeim stíl og
þeirri nálgun sem listamenn í CoBrA
hafa tileinkað sér. En er hægt að draga
þá ályktun af því að list þeirra sé barna-
leg?“
Oft má sjá einmitt þessu tvennu rugl-
að saman; málverkum CoBrAlistamanna
sem mörgum finnst líkjast barnalist, þar
sem áhrifavaldur, einkum hjá hinum hol-
lensku listamönnum Corneille og Con-
stant, voru barnateikningar, svo aftur
aðdraganda og sjálfu sköpunarferli og
nálgun sem svipar til barna sem engan
veginn hefur fengið nægilega athygli í
skrifum um CoBrA. Í rauninni, ef reynt
er að skilgreina nokkur hugtök til að
nálgast helstu einkenni listsköpunar
CoBrAlistamannanna, þá koma upp um
leið frumhugtök, þau hin sömu og eru
vel þekkt og hafa verið ítarlega rann-
sökuð af sérfræðingum í teikningum
barna. Þessi lykilhugtök eru hið ósjálf-
ráða (spontant), óbælda og frjálsa,
sköpunargleði, sem tengist þá hinu upp-
runalega og ósvikna, efnið og áferðin, til-
raunastarfsemi og leikurinn, hið frum-
stæða, fjölbreytilegir listmiðlar og
samvinna.
Hið ósjálfráða, óbælda og frjálsa
Kennismiðir CoBrAhreyfingarinnar, As-
ger Jorn, Christian Dotremont og Con-
stant, voru sannfærðir um það að í
hverjum manni byggi sterk tjáningarþrá
sem búið væri að bæla niður með
ríkjandi listhugmyndum og stefnum; ef
þessi ríkjandi norm hámenningar myndu
hverfa, vaknaði ósjálfrátt frumþörf og
þrá mannanna til að tjá sig óbeislað; við
tæki alþýðulistsköpun sem næði til allra
og allir tæku þátt í. Hinir fullorðnu gætu
tileinkað sér hina ósjálfráðu tjáningu,
sem er frá náttúrunnar hendi eðlislæg
börnum og frumstæðari þjóðfélögum.
Jorn skrifaði jafnframt:2
„Tilraunir okkar eru til þess gerðar að
hin sjálfsprottna hugsun heyrist, án
nokkurs eftirlits skynseminnar. Með
þessari aðferð hins ósjálfráða og órök-
rétta finnum við sjálfa lífsuppsprettu
mannsins. Markmið okkar er að hverfa
burt frá hinu rökrétta sem hingað til hef-
ur verið og er enn ekkert annað en fegr-
uð mynd af drottnun borgarastéttarinn-
ar, sem leiðir til yfirráða yfir lífinu
sjálfu.“
Í augum Corneille átti listin ekkert
sameiginlegt með fegurðinni. Asger Jorn
taldi „hvorki hið fagra né hið ljóta til».3
Það sama skrifar hollenski CoBrAlista-
maðurinn Constant: „Fyrir okkur er
hvorki til hið fagra né hið ljóta, við álít-
um algjöra nauðsyn að eyða allri fag-
urfræði, hugtakinu um fegurð, því hún
takmarkar tjáningarleiðir.»4
Listamennirnir afneita allri forvinnu
sem gæti heft frjálst flæði úr sköpunar-
brunni, listamaðurinn skyldi tjá sig á
beinskeyttan, ósjálfráðan hátt, án nokk-
urra hömlunarþátta.
Tjáningarmáti barna er einnig ósjálf-
ráður, frjáls og óháður. Ekki þarf annað
en fylgjast með barni sem teiknar:
stundum gefur barnið myndefnið í skyn
áður en það hefst handa en yfirleitt veit
það ekki hvert teikningin mun leiða það;
skyndilega, án þess að hika, dregur það
fyrstu strikin. Nokkrar línur tengjast, án
þess að hægt sé að átta sig á nokkurn
hátt á því hvað þær eigi að tákna. Barnið
dregur upp útlínumynd en smám saman
birtist hjá því visst táknkerfi sem hægt
er að ráða í eða jafnvel alls ekki, en
myndin er engu að síður þrungin merk-
ingu og opnar fyrir margvíslegar túlk-
unarleiðir.
Á öðru aldursári dregur barnið línur,
slóð, klessur, doppur. Það sem heillar
barnið einkum er varanleiki þessara
merkja sem það dregur. Ef barnið fengi
algjört frelsi til að teikna í leik, þá hefði
það unun af því að handleika alls kyns
möguleg og nærtæk efni skilja eftir sig
ummerki, með vatni, sandi, mold, máln-
ingu. Hjá svona ungu barni eru tengsl á
milli þess t.d. að handleika mat og skilja
eftir slóð. Þetta er listræn tjáning, oft
misskilin af foreldrum!
Þannig er þessi þörf barnsins, að
skilja eftir sig «slóð», undanfari þeirrar
grafísku virkni barnsins sem á eftir
fylgir. Tengingin er augljós við barnastíl-
inn þegar horft er á mikilvægi þessara
sömu hugtaka í CoBrAhreyfingunni;
slóð, klessa.5
Hjá barni, fyrir þriggja ára aldur, er
þessi slóð eða merki upphaf fígúratífra
teikninga en er því einnig eðlislægt og
ómeðvitað. Þetta skeið í þroska barnsins
og teikningu er kallað krot- eða kras-
stímabil, teikningar sem barnið rissar
upp með taktföstum hreyfingum, punkt-
um og spíralformum þangað til allt í einu
birtist vilji til að loka formunum, birtist
þá fyrsti hringurinn, lokað hringform,
fyrstu andlitin. Þetta mikilvæga skeið í
þroska barnsins hefst þegar barnið áttar
sig á því að það er fært um með vissum
fjölda tákna að tjá nánast hvað sem er,
eða hverfa algjörlega frá slíku ef það
mistekst.6
En sé vel að gáð má merkja að þó svo
að þetta forskeið í fígúratífri teikningu
barna hefjist um þetta leyti, skjótast inn
línur sem þurfa ekkert endilega að hafa
neina merkingu fyrir barnið eða standa
sem tákn fyrir ytri heim. Hægt er að
segja að upphafið á vissri formvitund hjá
barninu tengist smátt og smátt tákn-
myndum.7 Barnið á þessum aldri reynir
ekki að gera fallega mynd í samræmi við
viðurkennda fagurfræði eða „rétta“
mynd af veruleikanum t.d. með notkun
fjarvíddar. Á aldrinum 4ja til 11 ára hef-
ur barnið komið sér upp formbirgðum
sem það notar til að tákna ytri veruleika,
hlutveruleika sem aðrir gætu þekkt í
teikningum þess. En það virðist á engan
hátt undirstöðuatriði í skynjun og sjón-
rænu raunsæi þess. Ef litið er á fyrir-
bæri sem kallast transparence eða
gegnsæi, þá teiknar barnið t.d. hús sem
er gegnsætt og bæði sést að utan sem
innan; fyrir koma nokkur sjónarhorn í
sömu teikningu en ekki bara eitt, fjar-
vídd er ekki notuð og ofuráhersla er á
smáatriði. Barnið reynir ekki að draga
fram raunsæi í teikningum sínum, heldur
reynir oftast (þó ekki alltaf) að tákna
fjarlægan hlut sem ekki er til staðar,
persónur eða aðrar fígúrur, aðstæður
sem eru læsilegar og auðveldar.
Líkt og listamenn CoBrAhreyfingar-
innar, þá getum við staðsett barnið í
teiknitilraunum sínum í algjörri and-
stöðu við sjónrænt raunsæi endurreisn-
artímabilsins í listum. Á sérhverju stigi
þroskaferils þess tileinkar barnið sér
vissan hóp tákna, en oftast eru þessi
form til þess ætluð að skissa upp fram-
setningu sem er í beinum tengslum við
menningararfleifð okkar: myndir barns-
ins sem það er vant a
og á stóran þátt í sky
leikanum.8
Sköpunargleðin
Í augum CoBrAhrey
CoBrA og barnalis
Sköpunargleði og leikur
Flautuleikarinn Verkið er eftir Constant (1920-2005) (De Fluitist, 1949 Gvass og teikning, 32, 5 x 24, 4 cm). Con
fyrir áhrifum frá barnateikningum eins og sjá má glögglega í þessari teikningu hans. Þetta verk er á sýningunn
NÚ stendur yfir sýningin CoBrA Reykjavík í Listasafni Íslands en á henni er sérstöku
ljósi brugðið á samskipti danskra og íslenskra listamanna í CoBrA hópnum sem var
stofnaður 1948 og hélt velli til ársins 1951. Í þessari grein er fjallað um lítt rannsak-
aðan þátt í verkum hópsins, barnateikningar sem þó voru þeim mikil uppspretta.