Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.2007, Page 9

að sjá allt um kring
ynjun þess í veru-
yfingarinnar eru hug-
tökin frelsi og hið ósjálfráða eða sjálf-
sprottna, hið alþýðlega og mannlega sett
saman í eitt hugtak, sköpunargleði.
CoBrA flöktir því á milli fagmennsk-
unnar og samruna við listsköpun í anda
alþýðulistar og sjálflærðra listamanna;
markmið CoBrA var að ná til hinna al-
mennu útbreiddu hæfileika hjá mann-
fólkinu sem ekki höfðu verið að þeirra
mati nýttir sem skyldi hingað til í sam-
félaginu.
Útópíska sýnin um almenna, frjálsa
sköpunargleði manna er þó ólík alþýðu-
listinni að því leyti að alþýðulist tengist
oft einkum nytjagildi verka sem er fjar-
lægt CoBrAmeðlimum og börnum. Hug-
takið alþýðulist getur verið villandi og á
við margvíslega list, ýtir oftar en ekki
undir tilfinningu um vankunnáttu hand-
verksmannanna en ef til vill felst megin-
munurinn í fylgispekt listamannsins eða
handverksmannsins þar sem ætlunin er
að fá borgun fyrir verkið og svo aftur
andstæðan, þar sem ríkir meiri andi
fantasíu og hugmyndin að «leiknum»
eins og þegar barnið skapar. Alþýðulistin
fær í raun aðra merkingu hjá CoBrA
sem útópísk sýn, þar sem allir skapa án
hafta, og markmiðið er ekki annað en
frjáls sköpunargleði. Það var einkum
Jorn sem einbeitti sér að list fyrir fólkið,
því að hans mati var alþýðulistin sú eina
sem gat orðið alþjóðleg.
Efnið, áferðin, leikurinn
og tilraunastarfsemin
Svokallaður materialismi eða efniskennd
var mikilvægt hugtak fyrir CoBrAlista-
mennina. Í listsköpun sinni láta þeir efn-
ið leiða sig áfram og eiginleika þess, út-
koman gat því orðið tilviljunum háð og
óvænt. CoBrAmenn vísuðu hér oft í skrif
franska heimspekingsins Gaston Bachel-
ard um efnið og ímyndunaraflið.9
Asger Jorn skrifar í CoBrAblaðinu
númer 2 (1949):10
„Hin efnislega list á […] að setja
listina í fyrra horf, á grunni skilningar-
vita. Við segjum setja aftur í fyrra horf
því við álítum að uppruna listarinnar sé
að finna í hinu sjálfsprottna og efnislega.
Það var hinsvegar hin torráðna klassíska
list sem setti listina í andlega vídd og
vitsmunahyggju“.
Auk mikilvægis efnisins, hins sjálf-
ráða, var áhersla lögð á það að allur lík-
aminn tæki þátt í sköpuninni, að mála og
að skrifa væri líkamleg athöfn. Bæði
Christian Dotremont og Jorn lögðu ríka
áherslu á að listsköpun væri líkamleg at-
höfn. Þegar CoBrAhreyfingin leið undir
lok, hélt Dotremont áfram með þessa
hugmynd sína, þróaði, og leiddi í þá
gjörð að spinna ljóð, leika af fingrum
fram hin svokölluðu textaverk (logog-
ramme) nokkurs konar ljóð-myndir og
orð-myndir, þar sem litið er á skrift sem
efni, áferð og líkamlega athöfn en ekki
vitsmunaleg. Í CoBrAblaðinu nr. 4
(1949) skrifar Dotremont:11
«Í þessu tilviki er stór og mikil litak-
lessa sem öðlast gildi. Hún er eins og
öskur úr hendi listmálarans, sem formal-
isminn hafði múlbundið. Hún er eins og
öskur efnisins sem formalisminn vill
setja í ánauð í þrældómi hugans«. Sam-
kvæmt Dotremont fólst í þessum formal-
isma hinn gamli súrrealismi, natúralismi
og abstraktlist; fagurfræði sem nú þurfti
að hverfa frá að hans mati.
Áherslan hjá Dotremont og Jorn á
tjáningarfrelsi með ólíkum listmiðlum er
í samræmi við nálgun barnsins sem leik-
ur sér og tjáir sig á fjölbreytilegan hátt,
jafnframt því sem það kannar umhverfi
sitt með skynfærum sínum: barnið horf-
ir, hlustar, snertir og finnur.
Á sérhverju þroskaskeiði breytist og
þróast næmi og hæfileiki barnsins,
hreyfihæfni og skynjun og breytir þann-
ig myndrænni tjáningu þess.13 Hjá
barninu fæðast formin aldrei án þess að
það finni fyrir ánægju einungis yfir
forminu sjálfu. Margar rannsóknir á
þroska barna hafa sýnt fram á mikilvægi
þessa næmis gagnvart efni og hlutum.
Teikningar barnsins eru því sjaldnast
eftirmynd raunveruleikans að því leyti
að barnið er ávallt virkt í skilningi og
sköpun á „sínum“ veruleika. Leikurinn
tengist aftur á móti ánægjunni í tilrauna-
starfseminni, að uppgötva og prófa; með
því að prófa sig áfram á þennan hátt í
gegnum leikinn, þroskar barnið með sér
greind og sankar að sér þekkingu.13
Því má segja að barnið, líkt og lista-
menn CoBrAhreyfingarinnar, dragist
einkum að hinu ósjálfráða, spuna og leik
með því að prófa sig áfram í nokkurs
konar rannsóknum og ferli, á mörgum
sviðum listsköpunar, með margs konar
efnum og miðlum, í því skyni að þroska
sjálfan sig.
Inngreypt minni
og hið frumstæða
Tjáning og sköpun í anda hins sjálf-
sprottna er því mikilvæg hjá CoBrA.
Fjöldi greina um mannfræði, þjóðlegar
listir og fornleifafræði í CoBrAblöðunum
undirstrikuðu þessa sýn listamannanna í
hreyfingunni, sem leituðu á náðir barna-
listar, náttúrunnar, alþýðulistar og for-
sögu.14
Þetta hugtak um eðlislægar minning-
ar, inngreyptar í vitund mannanna um
forsögu og hefðir, gerði það að verkum
að of mikil einföldun virðist að flokka list
þeirra sem abstrakt eða figúratífa.
Markmið listar þeirra var að búa til form
sem í var líf, ábúendur. Líkt og í for-
sögu, í fornlist, grunnur sem listsköpun
byggist á og er inngreypt sem minni í
vitund okkar, ef til vill rituð í líkama
okkar, sem sýnir og sannar að ávallt er
hægt að eiga samræður og samskipti við
þá sögu sem er stór hluti af manninum.
Hugtakið hið «frumstæða» kemur oft
fyrir í skrifum CoBrAmanna. Þeir heill-
uðust af afrískri list, naívisma, grímum
Eyjaálfu, norrænni miðaldalist, þjóðlist
og goðafræði. Það má segja að kenni-
smiðir hreyfingarinnar leggi áherslu á
þetta inngreypta minni, því til að halda
til framtíðar, í átt að útópíu, þurftu þeir
að vera meðvitaðir um sögu og menning-
ararfleifð.
Ímyndun og tákn
Í fjölmörgum verka CoBrA sjást alls
kyns verur, furðuverur sprottnar úr
ímyndunaraflinu, líkt og sjá má í teikn-
ingum barna, og þau form sem birtast í
verkum CoBrAmanna og kvenna, líta út
fyrir að vera gefið líf með tilstuðlan
þessa minnis sem áður var fjallað um.
En öll form, jafnvel hin geómetrísku, eru
hlaðin merkingu; þau eru táknræn,
tengjast hvoru í senn hlutveruleika sem
við þekkjum og svo aftur hinu huglæga.15
Í stað draumsins og undirmeðvitundar,
svo mikilvæg hjá súrrealistunum, er
óbeislað hugmyndaflugið í forgrunni hjá
CoBrAhreyfingunni, þaðan spruttu fíg-
úrurnar.
Um leið og barnið hefur aldur til og
vill lýsa einhverju í teikningum sínum,
fer það að sjást sem það heillast af, m.a.
í myndskreytingum og sögum. Mynd-
irnar verða ríkar af tilfinningum sem
nokkuð auðvelt er að rýna í en teikningin
er einnig skrift, myndmál, þar sem hægt
er bókstaflega að lesa tjáningu barnsins,
sérkenni teikninganna, en einnig rýna í
hreyfingar barnsins við teikningar og at-
höfnina eina og sér; hvernig skynjar það
umhverfi sitt, hvernig sér það heiminn,
hvernig kemur barnið þessu til skila í
teikningum sínum ?16
Barnið notar þetta kerfi myndmáls til
að tjá langanir sínar, ótta, og það endur-
varpar þessum tilfinningum í form, að-
stæður og persónur í teikningum sín-
um.17 Barnið er þó með öllu vakandi en
ekki í draumi þegar það veitir okkur
þessa sýn, þessi teikning er afar ólík t.d.
hinni ósjálfráðu skrift sem súrrealistum
var svo hugleikin í listsköpun þeirra, því
barnið hefur raunveruleikann með í för
sem það skynjar sterkt og þekkingu þess
á honum.
Fjölbreytileg listform – samvinna
Það sem er einnig afar mikilvægt í
CoBrAhreyfingunni er viljinn til að rífa
niður þau skilrúm sem aðgreindu mál-
aralistina frá öðrum listmiðlum. Hóp-
urinn, sýningar þeirra og CoBrAblöðin
voru í anda þessarar fjölfaglegu hugs-
unar. CoBrA boðaði samvinnu lista-
manna, var á móti allri sérhæfingu
þeirra, þannig áttu ljóðskáld að mála og
listmálarar að yrkja (ljóð-málverk). Eitt
þekktasta samvinnuverkefni í CoBrA átti
sér stað í ágúst og september árið 1949 í
sumarhúsi í Bregnerød í Danmörku.
Hafði Jorn fengið húsið að láni með því
skilyrði að myndskreyta beint á veggi,
loft, hurðir og veggi hússins. CoBrA-
meðlimir ásamt mökum og börnum tóku
þátt í þessu verkefni þar sem kristallast
hugsjónin um samvinnu, þátttöku allra
og alþýðulist án sérhæfingar, sem var
svo ofarlega í huga Asgers Jorn.
Spurningunni um notkun nýrrar tækni
var margsinnis varpað fram af Dotre-
mont og einnig Constant, sem lagði ríka
áherslu á «tímaskekkju þeirrar listrænu
handverksiðju», málverksins, á tímum
þegar nútímatækni bæði upp á aðra
möguleika. Frjáls list framtíðarinnar
væri list sú sem styddist við nýja tækni.
Ljósmyndun var listmiðill sem féll vel að
þeim hugmyndum og einnig kvikmynd-
list.
Nota skyldi þann listmiðil og listform
sem hentaði listamanninum hverju sinni.
Áhorfandinn eða listneytandinn átti að
vera þátttakandi og ekki síst vilja eiga
þessi samskipti við listamanninn í gegn-
um verkið og skynja tjáningarmátt hans
og frásögn í því, um það snerist hin nýja
útópíska sýn CoBrA; miðlun og sam-
skipti við áhorfanda og næmi áhorfand-
ans til að lesa úr listafurðinni í hvaða
formi sem sú listsköpun var. Barnið
hegðar sér að sama skapi í beinum
tengslum við þá miðla eða «verkfæri» til
tjáningar sem eru því næstir: barnið
endurskapar á sinn hátt þann raunveru-
leika sem það skynjar, smáatriði sem að
þess mati eru stórvægileg, rík tjáning-
arþörf með efni og tilraunir með liti og
form, mismunandi sjónarhorn.
Aftur til upphafsins
CoBrAhreyfingin var stofnuð árið 1948,
ekki löngu eftir lok seinni heimsstyrjald-
arinnar; rann þá upp tími framtíðarvona
og annað tækifæri mannanna til að læra
af reynslunni og láta slíkar stríðshörm-
ungar ekki yfir sig ganga aftur. Að sama
skapi taldi CoBrAhreyfingin hina klass-
ísku fagurfræði vera fallna og leitaði í
væntingum sínum til upprunans, hins
ósvikna, eins og Asger Jorn skrifaði,
„uppruna listarinnar í hinu ósjálfráða.
Það mætti telja augljóst að vísun Jorn
ætti við óbeislaða og ósjálfráða sköp-
unargleði einkennandi hjá ungum börn-
um, þar sem hugmyndaflugið og leik-
urinn ráða ferðinni: þó svo hreyfingin
sjálf líði undir lok árið 1951, halda marg-
ir af CoBrAlistamönnum leiknum áfram,
í anda CoBrA.
 1 Asger Jorn, Lettres à plus jeune (Paris, 1998).
Um er að ræða óbirtan texta frá 1951 sem átti á sín-
um tíma að birtast í síðasta tölublaði CoBrAblaðsins.
2 Asger Jorn, « Discours aux pingouins », CoBrA, n°
1 (mars, 1949).
3 Ibidem.
4 Constant, « Manifeste », Reflex, n° 1 (septembre-
octobre, 1948).
5 S. Decobert et P. D’Alfonso, Le dessin dans le trava-
il psychanalytique avec l’enfant (Paris, 1995).
6 Christian Dotremont fjallar bæði um þetta krot-
tímabil í CoBrAblaðinu og vísar einnig í TAT próf
7 B. Golse et C. Bursztejn, Penser, parler, représenter-
émergence chez l’enfant (Paris, 1990).
8 D. Widlöcher, L’interprétation des dessins d’enfants
(1977).
9 Franski heimspekingurinn Gaston Bachelard var
mikill áhrifavaldur CoBrAmeðlima og þá einkum
skrif hans um drauminn og efniskenndina, ímynd-
unaraflið og efnið, sbr. La terre et les rêveries de la
volonté (Paris 1947).
10 Asger Jorn, «Un art matérialiste», CoBrA, n° 2
(mars, 1949).
11 Christian Dotremont, « Le Grand Rendez-vous
Naturel », CoBrA, n° 4 (novembre, 1949).
12 D. Widlöcher, L’interprétation des dessins d’en-
fants (1977).
13 B. Golse, Le développement affectif et intellectuel
de l’enfant (1992).
14Alls voru gerð tölublöð af aðalmálgagninu, Cobra,
á árunum 1948-1951; númer 8-9 varð þó ekki prent-
að. Einnig var prentað blaðið Litla Cobra (Petit
Cobra) 4 tölublöð og svo Pínulitla Cobra (Tout Petit
Cobra). Í Cobrablaðinu númer 4 (1949) eru birtar
teikningar eftir börn og sýndar samhliða verkum og
teikningum listamanna á boð við Appel, Constant,
Corneille, Jorn og Carl-Henning Pedersen.
15 Jean-Clarence Lambert, CoBrA - un art libre
(1983).
16 D. Widlöcher, L’interprétation des dessins d’enfant
(1977).
17 D. W. Winnicott, Jeu et réalité, l’espace potentiel
(Paris, 1975).
st
nstant var einn þeirra listamanna í CoBrA sem var hvað mest
ni CoBrA Reykjavík, í Listasafni Íslands.
Höfundur er listfræðingur.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. JÚNÍ 2007 9