Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 23. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
UPPLIFÐU NÁTTÚRUNA
Einstakar bækur
sem allir
áhugamenn um
íslenska náttúru
ættu að lesa.
NÝ!
Eftir Geir Svansson
geirsv@internet.is
T
ilvistarstefnan er
mannhyggja eftir
franska heimspek-
inginn, rithöfundinn
og baráttumanninn
Jean-Paul Sartre er
kominn út á íslensku, vonum
seinna, en textinn hefur verið not-
aður í kennslu við Háskóla Íslands
í þýðingu Páls Skúlasonar í þrjátíu
ár. Nú er þessi mikilvægi og fjör-
legi texti, sem Sartre flutti sem
fyrirlestur árið 1945, kominn út í
Lærdómsritaröð Bókmennta-
félagsins og, eins og jafnan í þeirri
ritröð, hefur verið lögð mikil vinna
í texta og yfirlestur á þýðingunni.
Vilhjálmur Árnason heimspek-
ingur skrifar góðan almennan inn-
gang um Sartre og tilvistarstefnu
hans. Að auki birtast í bókinni um-
ræður sem áttu sér stað að loknum
fyrirlestrinum. Egill Arnarson
heimspekingur þýðir. Einnig er í
ritinu að finna eftirmála Arlette
Elkaïm-Sartre, í þýðingu Björns
Þorsteinssonar heimspekings, sem
jafnframt ritar stuttan eftirmála.
Einvalalið sérfræðinga og fræði-
fólks las textann yfir og bar saman
við frumtexta.
Tilveran er upphaflegri
en eðlið
Sartre flutti fyrirlestur sinn, Til-
vistarstefnan er mannhyggja, til
varnar heimspeki sinni, existen-
síalismanum eða tilvistarstefnunni
svokölluðu en textinn kom út á bók
1946. Sartre hélt því fram, sem
frægt er, að maðurinn væri stadd-
ur í guðlausum og þar með fárán-
legum heimi og dæmdur til að vera
frjáls í umkomuleysi sínum. Hann
þyrfti á hverri stundu að velja sig
með því að varpa sér fram í tíðina
og bæri, að Guði gengnum, einn
ábyrgð á vali sínu. Maðurinn skap-
ar sjálfan sig á hverri stundu því
„tilveran er upphaflegri en eðlið,“
sagði Sartre; maðurinn velur sér
siðgæði.
Þegar hér var komið, að nýlok-
inni heimstyrjöld, var existensíal-
ismi orðinn tískufyrirbæri unga
fólksins í París og breiddist skjótt
út, meðal annars yfir Atlantsála, til
New York. Menn og konur tóku
tilvistarangistina upp á arma sína,
klæddust svörtum rúllukragapeys-
um og eyddu kvöldum sínum í
djasskjöllurum dántán, eða svo
segir tuggan.
Fyrirbrigðið og grundvallarstef
tilvistarstefnunnar þótti hin mesta
ósvinna og andleg óhollusta. Gagn-
rýnin kom úr nánast öllum áttum:
hefðbundnir heimspekingar, kirkj-
unnar menn (ekki síst kaþólikkar)
og kommúnistar höfðu ímugust á
hugmyndum Sartres, allir út frá
mismunandi forsendum. Tilvistar-
stefnan þótti mótsagnakennt
svartagallsraus, afstæðishyggja,
gott ef ekki afvegaleiðandi tóm-
hyggja og sjálfshygð og þaðan af
verra, dragbítur á uppbyggingar-
starf eftirstríðsáranna.
Dæmdur til frelsis
Það er í þessu andrúmslofti sem
Sartre boðar til fundar til að skýra
stöðu sína, firra sig tísku-tilvistar-
sinnum, og benda á að kenning sín
sé umfram allt mótuð af bjartsýni;
hvað er bjartara en að losa mann-
inn undan „eðlinu“ og guði og gefa
honum þannig möguleika á því að
breyta heiminum en einkum sjálf-
um sér. Maðurinn er uppfrá því
frjáls, dæmdur til að vera frjáls, til
að velja, til að taka ábyrgð á sjálf-
um sér – og öðrum.
Sennilega kom það Sartre jafn
mikið á óvart og öðrum að fyrir-
lestrarsalurinn var troðfullur og
mikil eftirvænting í loftinu. Les-
andi getur gert sér í hugarlund þá
spennu sem ríkti í salnum, ekki síst
þegar umræðurnar sem fóru fram
að honum loknum eru skoðaðar.
Þótt sól Sartre hafi farið lækk-
andi allt frá sjöunda áratug síðustu
aldar og hann sé nú afskrifaður af
mörgum verður því ekki neitað að
hann var gríðarlega áhrifamikill
menningarviti sem hafði veruleg
áhrif, ekki bara á menningarmál
heldur einnig samfélags- og stjórn-
mál í Frakklandi og jafnvel víðar
um áratugaskeið en einkum á eft-
irstríðsárunum. Framlag Sartre til
bókmennta er mikilvægt en þar að
auki höfðu kenningar hans mikil
áhrif á menningu og listir. Þannig
má til dæmis segja að fáránleika-
leikhúsið sé listræn sviðsetning á
existensíalisma.
Vilhjálmur Árnason stiklar í
ágætum inngangi sínum á lífs-
hlaupi Sartre, minnist á viðtökur
við skrifum hans og heimspeki sem
oft var býsna óvægin, og leitast við
að skýra og setja í samhengi fyr-
irlesturinn Tilvistarstefnan er
mannhyggja og tilvistarstefnuna
sem „afhjúpar í senn heiminn í
merkingarleysi sínu og vitundina
sem uppsprettu merkingar og
gilda.“ (s. 28).
Tillaga um yfirstigningu
Tilvistarstefnan er mannhyggja er
að öllu leyti til fyrirmyndar og út-
koma bókarinnar ætti að gleðja
alla áhugamenn um heimspeki (og
andheimspeki). Eina athugasemd
er þó freistandi að gera en hún
varðar hugtak eða öllu heldur ís-
lenska þýðingu orðsins/hugtaksins
„transcendance“ – handanvera.
Þessi þýðing er almennt notuð
meðal heimspekinga á Íslandi. Hjá
Sartre er „handanvera“ annað
tveggja hugtaka í pari; hitt er
„staðvera“ eða facticité upp á
frönsku.
Vilhjálmur skýrir hugtakaparið í
inngangi sínum með eftirfarandi
hætti: Maðurinn er ávallt og
hverju sinni bundinn við ákveðnar
aðstæður en þessar aðstæður, seg-
ir Vilhjálmur, „eru ofnar úr tveim-
ur þáttum sem Sartre kallaði stað-
veru (facticité) og handanveru
(transcendance). Staðveran er
heild þeirra staðreynda sem ein-
kenna hlutskipti mitt, sá efniviður
sem ég get smíðað líf mitt úr ef svo
má segja. […] Handanveran er aft-
ur á móti það hvernig ég vinn úr
þessum efnivið, hvað ég geri úr
mér á grundvelli þessara stað-
reynda.“ (23)
Báðar þessar þýðingar orka tví-
mælis en „staðvera“ er þó skárri.
„Handanvera“ er hins vegar ótæk
þýðing á hugtakinu transcendance,
a.m.k. þegar hún á við heimspeki
Sartre. Hún á augljóslega betur
við þegar um guðfræði er að ræða
eða kannski heimspeki Kants. Orð-
ið minnir á tilveru handan hins
mannlega heims. En hjá Sartre er
hvorki til staður sem heitir Hand-
anvera né Himnaríki. Þar að auki
felur orðið transcendance í sér
hreyfingu; viðskeytið -ance eða
-ence getur reyndar vísað til
ástands en þó aðallega til hreyf-
ingar eða ferlis.
Í raun er transcendance reynsl-
an af því að yfirstíga eða komast
fram úr takmörkunum. Trans-
cendance, eins og Sartre notar
hugtakið merkir fráleitt stöðugt
ástand eða einhvers konar „hand-
anveru“. Þetta kemur reyndar
skýrt fram hjá Vilhjálmi: „Þar með
losar vitundin okkur stöðugt úr
viðjum þess sem er (facticité), yfir-
stígur [feitletrun mín] það með því
að áforma sig á sviði hins mögu-
lega.“
Það gengur einfaldlega ekki upp
að nota „handanveru“ í samhengi
tilvistarstefnunnar þar sem hún
leiðir beinlínis til árekstra í text-
anum: „Það er ekki til annar heim-
ur en sá mannlegi, heimur mann-
legrar sjálfshygðar,“ segir Sartre
undir lok fyrirlesturs síns. Og
áfram: „Þessi tengsl milli handan-
verunnar [feitletrun mín] sem
grundvallarþáttar í manninum –
ekki í sama skilningi og Guð er
handan veruleikans heldur í þeim
skilningi að maðurinn sæki út fyrir
sjálfan sig – og sjálfshygðarinnar, í
þeirri merkingu að maðurinn lokist
ekki utan um sjálfan sig heldur að
hann sé ætíð staddur í mannlegum
heimi, þessi tengsl eru það sem við
nefnum mannhyggju tilvistarstefn-
unnar.“ (s.88)
Maðurinn er sem sagt ætíð
staddur í mannlegum heimi en
sækir út og reynir í sífellu að yfir-
stíga aðstæður sínar. Til að forðast
augljósan árekstur sem verður í
þýðingunni á texta Sartre hér að
ofan liggur því beinast við að nota
orðið „yfirstigning“ í stað „hand-
anveru“ (Ég notaði þá þýðingu í
grein, um eða fyrir síðustu alda-
mót). „Yfirstigning“ (sem alls eng-
in uppstigning) felur í sér nægi-
lega hreyfingu; maðurinn yfir-
stígur eða reynir að yfirstíga
aðstæður sínar, gerir það í sífellu
en kemst aldrei endanlega yfir þær
hvað þá handan þeirra – sá sem
það gæti væri sannkallað Ofur-
menni (eða Guð). Tilvera „hand-
anveru“ mundi í raun grafa undan
grundvelli tilvistarstefnunnar og
firra manninn endanlegri ábyrgð.
Það er kominn tími til að yfirstíga
vanann og leggja „handanveruna“
á hilluna, að minnsta kosti þegar
Sartre á í hlut.
Úr fjötrum vanans
Tilvistarstefnan er mannhyggja
eftir Jean-Paul Sartre er komin út í
þýðingu Páls Skúlasonar í flokki
Lærdómsrita Bókmenntafélagsins.
Þótt sól Sartre hafi farið lækkandi
allt frá sjöunda áratug síðustu ald-
ar og hann sé nú afskrifaður af
mörgum verður því ekki neitað að
hann var gríðarlega áhrifamikill
menningarviti og útkoma þessa
fyrirlestrar hans löngu tímabær.
Jean-Paul Sartre „Framlag Sartre til bókmennta er
mikilvægt en þar að auki höfðu kenningar hans mikil
áhrif á menningu og listir.“
Páll Skúlason Texti Sartre Tilvistarhyggja er mann-
hyggja hefur verið notaður í kennslu við Háskóla Ís-
lands í þýðingu Páls Skúlasonar í þrjátíu ár.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
» Fyrirbrigðið og grundvallarstef tilvistarstefnunnar þótti hin mesta ósvinna og andleg óhollusta. Gagnrýnin kom úr nánast öllum
áttum: hefðbundnir heimspekingar, kirkjunnar menn (ekki síst kaþólikkar) og kommúnistar höfðu ímugust á hugmyndum
Sartres, allir út frá mismunandi forsendum. Tilvistarstefnan þótti mótsagnakennt svartagallsraus, afstæðishyggja, gott ef ekki
afvegaleiðandi tómhyggja og sjálfshygð og þaðan af verra, dragbítur á uppbyggingarstarf eftirstríðsáranna.