Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 30. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Önnu Jóa
annajoa@simnet.is
L
jósmyndararnir sem
sýna á „Automatos“
eru þrír, þeir Ragn-
ar Axelsson (RAX),
Páll Stefánsson og
Þjóðverjinn Olaf
Otto Becker. Sýningunni er ætlað að
varpa á ljósi á strauma og stefnur í
landslagsljósmyndun samtímans en
myndirnar eru allar teknar hér á
landi. Becker skírskotar í myndum
sínum til rómantískrar náttúrusýnar
og hagnýtingar – hvernig þetta
tvinnast saman – og beinir linsunni
að hinu manngerða í náttúrunni. Hið
smáa í náttúrunni verður stórt í
meðförum Páls Stefánssonar í
myndum af samspili íss, vatns og
steina. Verkin á sýningunni minna á
afstraktmálverk: Hver mynd er
sjálfstætt listaverk sem lýtur eigin
fagurfræðilegum lögmálum en
hleypir jafnframt ímyndunarafli
áhorfenda á flug. Svarthvít verk
Ragnars eru frásagnarkennd – þau
eru úr myndaröð sem spannar 17
ára tímabil og fjallar um leitir í
Landmannalaugum; um samband
manns og náttúru. Í verkum þeirra
allra er áberandi sú endursköpun á
náttúrunni sem á sér stað með sýn
ljósmyndarans og tækni.
Myndir Ragnars munu birtast í
fyrirhugaðri bók en hann hefur áður
gefið út bókina Andlit norðursins.
Hann er þekktur fréttaljósmyndari
á Morgunblaðinu, og Páll starfar
sem tímaritaljósmyndari fyrir Ice-
land Review/Atlantica og hafa verið
gefnar út margar bækur með mynd-
um hans, einkum landslagsljós-
myndum. Í samtali okkar gagnrýnir
hann tilhneigingu fólks til að flokka
þá sem landslagsljósmyndara. „Ég
er bara ljósmyndari,“ segir hann
ákveðið. Hann bendir á að í stóru
verkefni sem hann vinnur að um
þessar mundir, ljósmyndun fyrir
heimsminjaskrá UNESCO, sé ekki
um landslagsljósmyndun að ræða.
Sama gildi um bók sem hann vinnur
nú að með myndum teknum í Afr-
íku. Ragnar tekur undir gagnrýni
Páls. „Ég tek ekki landslagsmyndir
sem slíkar. Í myndunum hér er ég
fyrst og fremst að segja sögu um
þetta svæði og fjalla um líf fólksins í
landinu.“ Hann gagnrýnir yfirborðs-
mennsku í samtímanum og telur að
skrásetning mannlífsins einkennist
helst af „myndum í blöðum og tíma-
ritum af fólki á böllum og á fylleríi.
Þetta er Fólk í fréttum eða Flugan
eða eitthvað í þá veru. Myndir af
„frægu fólki“, en enginn veit fyrir
hvað það er frægt. Þetta er „Paris
Hilton-syndrómið“ sem menn halda
að selji.“
Páll ræðir mismunandi sýn ljós-
myndaranna á sýningunni: „Mynd-
irnar eru ólíkar, það er eiginlega
enginn samhljómur milli þeirra.“
Hann telur sýninguna varpa ljósi á
að þeim Ragnari hafi farið fram.
„Maður er að fínslípa sína sýn.“
Ragnar segist vona að svo sé og
bendir á að aðeins brot af viðfangs-
efnum þeirra komi fyrir sjónir al-
mennings og því sé erfitt að meta
framfarir: „Það er ekki endilega
verið að birta það sem maður er að
gera helst með hjartanu, það sem
mann langar mest til að gera.“ Það
sé ekki auðvelt að fá það birt „sem
maður reynir að skapa einn með
sjálfum sér.“
Ívar Brynjólfsson ljósmyndari
heldur því fram á einum stað að
frjáls ljósmyndun sé ekki til hér á
landi nú til dags, til þess sé öll ljós-
myndun of markaðsvædd. Hvað
finnst ykkur um slíka fullyrðingu?
Páll bendir á að ljósmyndarar þurfi
að geta haft viðurværi af starfi sínu.
„Ég held að við báðir höfum haft þá
gæfu að geta framfleytt okkur á því
að taka nákvæmlega þær myndir
sem okkur langar til að taka.“ Að
þessu leyti er hann ekki alls kostar
sammála Ragnari og algjörlega
ósammála Ívari: „Ég held að þetta
sé neikvætt og skakkt hugsað hjá
Ívari. Ég hef fengið verkefni út á
mína sýn – fólk kaupir raunverulega
„mitt auga“ og Raxa. Ég hef t.d.
fengið mikið af verkefnum erlendis
og það er ekki af því að ég er „com-
mercial“ heldur af því að fólk fílar
mína sýn.“ Páll bendir á að þetta
snúist ekki síst um skilgreiningu og
mat á hugtakinu „frjáls ljósmynd-
un“.
Blaðamanni verður hugsað til
frumherja í íslenskri ljósmyndun,
Sigfúsar Eymundssonar, sem rak
ljósmyndastofu í Reykjavík 1871-
1909, en í dag þykja verk hans hafa
afar listrænt gildi. Sigfús var fyrsti
ljósmyndarinn sem tókst að gera
ljósmyndun að ævistarfi og var það
ekki síst markaðshugsun að þakka.
Hann tók m.a. markvisst myndir
fyrir markað erlendra ferðamanna
af þekktum ferðamannastöðum;
Gullfossi, Geysi, Heklu og Þingvöll-
um.
Í landslagsverkum ykkar eruð þið
hluti af hefð sem nær aftur á miðja
19. öld og lýsir sér í fallegum ljós-
myndum af ferðamannastöðum –
gjarnan yfirlitsmyndum í hefð-
bundnum anda – sem birtar eru í
bókum, tímaritum, á dagatölum,
póstkortum og lengi vel á forsíðu
Sunnudagsmoggans. Sú hefð hefur
óneitanlega mótað íslenska þjóðar-
sjálfsmynd og kannski viðhorf hér-
lendis til landslagsljósmyndunar,
jafnvel á kostnað miðilsins sem list-
ræns forms. Eigið þið á einhvern
hátt í samræðu við slíka hefð – eruð
þið jafnvel í andstöðu við hana?
Ragnar andmælir því: „Maður
útilokar ekkert ákveðið myndefni en
er heldur ekki að þóknast ein-
hverjum. Það væri enginn vandi að
gera það og þéna vel en þetta snýst
ekki um það. Þetta er svona svipað
og ef Bítlarnir hefðu alltaf verið að
spila Lóu litlu á Brú en þeir vildu
semja ný lög og voru flottir.“
Páll nefnir að það sé enn mjög al-
gengt í íslenskri landslagsljósmynd-
un að taka svona yfirlitsmyndir.
Ragnar segir að það sé „svolítið
ergilegt í raun og veru, þetta eru
fjöll í sólbaði. Flestir nenna ekki út í
rigningu, Palli hefur alltaf nennt því
og myndir hans eru öðruvísi fyrir
vikið.“
Ragnar, þú hefur skapað sér-
stakan stíl í svarthvítum ljósmynd-
um sem eru gjarnan dramatískar
hvað varðar myndefni og mynd-
byggingu, í þeim er veður og mikil
hreyfing. Hvers vegna valdirðu
svarthvíta formið?
„Þegar Palli kom til landsins úr
námi þá komu með honum nýir
straumar inn í íslenska ljósmyndun,
sem var fremur stöðnuð, það verður
bara að segjast eins og er. Við urð-
um vinir („það skil ég ekki,“ skýtur
Páll inn – „nei, þetta er alveg óþol-
andi,“ svarar Ragnar að bragði) og
hófum að ferðast saman um þjóð-
vegi landsins. Hann tók flottar lit-
myndir og ég sá strax að ég átti eng-
an séns í það og ákvað að mynda í
svarthvítu. Ég er keppnismaður og
vil bara spila „fair and square“, við
erum báðir í fótboltaskóm, ég er á
kantinum og hann er í vörninni og
við spilum okkar stöðu. Ég ætla
bara að halda mig við hana þar sem
ég tel mig vera sterkan í svarthvítri
ljósmyndun. Svarthvíta formið höfð-
ar til mín þó að ég hrífist einnig af lit
og skoði það jafnmikið.“
Ég las einhvers staðar, Páll, að þú
hefðir verið undir áhrifum frá sviss-
neska ljósmyndaranum Max Schmid
í upphafi ferils þíns.
„Nei, það held ég ekki, á engan
hátt. Þeir ljósmyndarar sem móta
mig eru þeir sem eru ekki endilega
að taka myndir eins og ég er að
gera, það er fólk sem ég ber virð-
ingu fyrir eins og t.d. Mary Ellen
Mark og Josef Koudelka. Þetta er
sú ljósmyndun sem heillar mig og
veitir mér innblástur. En mín sýn er
allt öðruvísi en sú sem birtist í verk-
um þessara ljósmyndara, sem vinna
með svarthvítt heimildaform og sem
ég fylgist með og ver tíma í að skoða
og heillast af. Við Raxi fórum saman
til Flórída fyrir 20 árum á námskeið
hjá Mary Ellen. Hún tekur svart-
hvítar ljósmyndir og hefur mest-
megnis myndað fólk og hún hefur
heillað mig því að hún er að gera
einstæða hluti. Það er annars svolít-
ið gaman að rifja það upp að þegar
við keyrðum saman þarna niður eft-
ir þá vorum við ekki með neitt kort,
nema Raxi var svo helvíti heppinn
að hann var í leðurjakka og fóðrið
var kort af Ameríku. Við keyrðum
bara eftir jakkanum.“
Ragnar bendir á að svarthvít ljós-
myndun sé mjög hátt skrifuð úti í
heimi. „Ég held að það sé að koma
hérna, sem er jákvætt.“ Nýopnað
sérhæft ljósmyndagallerí, Fótó-
grafía, sé m.a. til marks um það.
„Við erum farnir að selja myndir og
fáum þokkalegt verð fyrir þær,“
segir Páll.
Þykir svarthvít ljósmyndun á ein-
hvern hátt listrænni?
„Það er almennt borin meiri virð-
ing fyrir ljósmyndun erlendis en
hér, hér er eins og eitthvað ósýni-
legt stjórni því að þetta telst ekki
„alvöru“ en ég held að þetta sé
meira alvöru en margt af því sem
hér er verið að hampa upp úr öllu
valdi,“ segir Ragnar ákveðinn.
Páll áréttar þetta sjónarmið:
„Ljósmyndin hefur bara aldrei verið
metin að verðleikum hér á landi. Ég
held að nú, í fyrsta skipti, árið 2007,
sé fólk að fá áhuga.“ Ragnar bendir
á að fyrir um aldarfjórðungi hafi
ljósmyndasöfnun hafist úti í heimi,
þessi þróun sé loks að gera vart við
sig hér. „Nú eru fjárfestar að kaupa
ljósmyndasöfn dýrum dómum og
ljósmyndir eru að seljast á milljón-
ir.“
Það er líka mikill uppgangur í
ljósmyndun innan myndlistarinnar
um þessar mundir. „Fyrir mér eru
þau skil afskaplega óljós. Hvað er
t.d. þetta sem ég er að gera hérna?“
spyr Páll og bendir á verk sín.
Hefur ekki alltaf verið víxlverkun
þarna á milli?
„Það fer óskaplega í taugarnar á
mér þegar myndlistarmenn kaupa
einhverja ódýra myndavél, taka
ofsalega tæknilega vonda mynd og
stækka hana upp, svo er sagt að
þetta sé fínt,“ segir Páll umbúða-
laust. Sjónarmið Páls er skiljanlegt
út frá faglegum forsendum ljós-
myndarans en einnig í ljósi þess að
listræn ljósmyndun nýtur ekki sam-
bærilegrar virðingar – er e.t.v. ekki
tekin jafnalvarlega, líkt og Ragnar
benti á hér að framan. Páll og Ragn-
ar eru sammála um að ljósmyndun
geti vissulega snúist um hugmynda-
fræði – að ljósmyndarinn vilji segja
ákveðinn hlut – og í því sambandi
bendir Ragnar á verk Olafs Ottos
þar sem jafnframt sé þó hvergi slak-
að á kröfum um fagurfræðilega og
formræna uppbyggingu myndar-
innar. Þetta á einnig við um margt
sem gert er í myndlistinni á for-
sendum hugmyndalistar. Það er
hins vegar óneitanlega einkenni á
samtímamyndlist að gengið er
lengra í þágu hugmyndarinnar – á
kostnað forms og tæknilegrar úr-
vinnslu. Skilja má fyrrgreind um-
mæli Páls um skilgreiningu á
„frjálsri ljósmyndun“ á þá vegu að
nú sé ljósmyndun, sem snýst um
„konsept“ – og þar með sem „mynd-
list“ – gert hærra undir höfði en
ljósmyndun sem snýst fyrst og
fremst um fagurfræðileg gildi.
Í riti Ingu Láru Baldvinsdóttur
um ljósmyndara á Íslandi kemur
fram að landslagsljósmyndun átti
lengi vel erfitt uppdráttar – það er
fyrst með frumherjunum í málara-
listinni sem augu þjóðarinnar opn-
ast fyrir gildi landslagsins sem teng-
ist m.a. þjóðerniskenndinni.
Ljósmyndarar á borð við Sigfús Ey-
mundsson og Magnús Ólafsson
gerðu sér grein fyrir þessu en
mættu skilningsleysi. Það var í raun
og veru alveg sérstakt hér að ljós-
myndin barst hingað á undan mál-
ara- og höggmyndalistinni. Mál-
ararnir fengu hins vegar strax
ákveðna viðurkenningu er þeir
komu fram. Ljósmyndarar fengu
fyrst viðurkenningu erlendis frá,
þegar þeir fóru að sýna í Danmörku
og í Þýskalandi – og þá ekki síst fyr-
ir landslagsmyndir. Sama má ef til
vill segja um þá Ragnar og Pál, báð-
ir eru margverðlaunaðir og birst
hefur afar jákvæð gagnrýni um verk
þeirra á erlendum vettvangi.
„Þetta er Garðars Hólm-komplex-
inn – einhver útlendingur segir að
verkið sé fínt og þá er það fínt,“ seg-
ir Páll í gamansömum tón. Hann
bætir við: „Fólk áttar sig ekki á því
að það eru óhemjumiklir fjármunir
sem Ragnar Axelsson hefur eytt í
ópal.“ Ragnar hlær og upplýsir að í
hestamyndatökum hafi hann fengið
hrossin til að „hlæja“, eða geifla sig,
með því að gefa þeim ópal. „Ég hef
mest látið átta hesta hlæja í einu,“
segir hann. „Segðu svo að ljósmynd-
arar leyni ekki á sér,“ bætir Páll við
sposkur á svip. Þeir félagar kveðja
og halda á vit áframhaldandi kort-
lagningar á heiminum, og þeir skapa
sitt eigið kort eða innbyggðan
leiðarvísi – þó ekki í formi jakkafóð-
urs.
Landslag, sýn, ljósmynd
„Þetta er nú meiri endemis klauf-
inn.“ Þessi orð féllu af vörum sýn-
ingargests nokkurs þegar hann sá
ljósmynd eftir Ragnar Axelsson á
sýningunni „Automatos“ í Ljós-
myndasafni Reykjavíkur við
Tryggvagötu. Á myndinni sést efri
helmingur andlits en þann neðri
„vantar“. Það er hins vegar sú stað-
reynd (sem er auðvitað úthugsuð af
ljósmyndaranum) sem á þátt í að
gera myndina jafngóða og raun ber
vitni. Ummæli sýningargestsins
munu hafa verið viðhöfð í fullri al-
vöru en þau lýsa afleiðingum vönt-
unar á góðri undirstöðumenntun í
sjónlistum í íslensku skólakerfi. Um
leið eru þau dæmigerð fyrir skiln-
ingsleysi í garð ljósmyndarinnar
sem listræns miðils. Þetta bar m.a.
á góma þegar blaðamaður hitti ljós-
myndarana Ragnar Axelsson og
Pál Stefánsson að máli.
Ragnar og Páll Þeir eru sammála um að ljósmyndin hafi aldrei verið metin að verðleikum hér á landi, það sé fyrst nú, árið 2007, að fólk sé að fá áhuga.
Höfundur er myndlistargagnrýnandi
hjá Morgunblaðinu.
»Ég hef fengið verkefni út á mína sýn – fólk
kaupir raunverulega „mitt auga“ og Raxa.
Ég hef t.d. fengið mikið af verkefnum erlendis
og það er ekki af því að ég er „commercial“
heldur af því að fólk fílar mína sýn.“