Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2007, Blaðsíða 8

átt að ránsmenn hafi einungis verið einsleitur
hópur framandi manna, Tyrkja. Þjóðsagnir um
Tyrkjaránin lýsa þannig sögulegum atburðum
eins og Íslendingar kusu sjálfir að muna þá og
handleika.
Í íslenskum þjóðsagnasöfnum má finna marg-
ar sagnir af átökum Tyrkja við íslenska galdra-
menn. Þegar Tyrkirnir koma að landi magna
göldróttir íslenskir menn upp hin mestu stór-
veður þeim til handa svo bátar þeirra slitna upp
og þá rekur undan landi.9 Ein slík sögn segir af
Jóni bónda sem hittir fyrir Tyrki í Selvogi. Tyrkir
afklæða Jón og ota að honum hnífum. Þá tekur að
hvessa svo Tyrkir sleppa Jóni og halda í báta
sína. Skip þeirra rekur frá landi og ná þeir ekki til
þess á bátunum svo vitað sé. Jón, nú væntanlega
búinn að tína á sig spjarirnar, hittir þá Eirík hinn
rammgöldrótta frá Vogsósum, sem hafði fylgst
með ofbeldi Tyrkjana, og ávítar hann Jón og seg-
ir, „… og farðu ekki oftar á fund óþekktra út-
lendra“.10 Annað sinn komu Tyrkir undir Krýsu-
víkurberg og drápu þar matselju, á meðan
Eiríkur prestur var að messa í kirkjunni. Gekk
Eiríkur fram í kirkjudyrnar og mælti til
Tyrkjanna að þeir skyldu drepa hver annan og
drápust þeir þá allir.11 Í sögninni Ræningjarnir,
bænirnar og nautið segir frá árás Tyrkja á kerl-
ingu eina sem var ein síns liðs í koti á meðan fólk
fór til messu. Tyrkir brytjuðu hana niður í stykki
og ætluðu því næst að ráðast á aldraða móður
prestsins en sú gamla sigaði á þá mannskæðu
nauti sem smalaði Tyrkjunum ofan í síki þar sem
þeir drukknuðu.12 Í Íslenskum þjóðsögum og
sögnum Sigfúsar Sigfússonar kemur fram að
Tyrkir hafi elst við vinnukonuna Álfheiði en hún
hljóp undan og faldi sig í skúta sem engum var
fær nema brattgengum mönnum. Tyrkirnir kom-
ust allnærri skútanum en hrökk þá einn þeirra
fram af og drapst svo hinir hörfuðu.13 Enginn gat
náð til Álfheiðar enda varla við því að búast að
Tyrkir séu jafn brattgengir og íslenskar vinnu-
konur. Í sögnum þessum fá Tyrkir, sem Ólafur
Egilsson lýsti sem hæglátum, ítrekað hlutverk
aumingjalegra ribbalda sem hafa ekki roð í svona
sniðuga Íslendinga.
Atburðarás Tyrkjaránanna í
sögulegum heimildum
Ef litið er á sögulegar heimildir um Tyrkjaránin
má glögglega sjá sambærilega þróun og þá sem
þjóðsagnirnar gengu í gegnum. Kláus lög-
réttumaður Eyjólfsson skráði niður atburðarás
Tyrkjaránanna og er frásögn hans til í fjórum af-
ritum, það elsta er frá sama mánuði og ránin áttu
sér stað en það yngsta er frá árinu 1810. Þessi
sama frásögn er svo ólík í hverju afriti fyrir sig að
ljóst er að menn hafi verið ansi breytingaglaðir,
aukið við, skerpt á andstæðum og ýkt.14 Sem
dæmi má nefna píslarsögu séra Jóns Þorsteins-
sonar í þessum afritum röktum til Kláusar. Þar
segir að Þorsteinn nokkur hafi svikið Vestmann-
eyinga og gengið til liðs við ránsmenn og að það
sé meining sumra að hann hafi vegið séra Jón, en
þeir hafi ræðst við og Þorsteinn hoggið Jón á
milli setninga. Jón fól sig Jesús Kristi og enn
heggur Þorsteinn uns Jón segir: „Það er nóg!
Herra Jesú! meðtak þú minn anda!“,15 því næst
deyr hann. Í yngra afritinu er talið öruggt að
Þorsteinn hafi drepið Jón og er hann þar enn
frekar sundursaxaður og smátt niður brytjaður.16
Ljóst er að eftir því sem tíminn líður verður þessi
frásögn af dauða Jóns sífellt ýktari. Seinni tíma
skrásetjarar juku ofbeldið, kristni verður vin-
sælla umræðuefni morðingja og fórnarlambs þar
sem annar er and-kristinn en hinn kristinn. Í af-
ritum Kláusar má einnig finna frásögn af Guð-
rúnu einni sem smám saman, eftir því sem heim-
ildir verða yngri, verður svo trúuð að þegar
ræningjarnir höggva hana segir hún þeim að
skera og skera því hún muni allt í Jesú blessaða
nafni þola.17 Tyrkir geta ekki sigrast á kristnum
anda þótt þeir skeri okkur, sundursaxi og deyði.
Síðasta þriðjudag var séra Jóns píslarvotts
minnst með blessunarorðum í Vestmannaeyjum
þar sem hann á að hafa verið niður brytjaður af
Tyrkjaránsmönnum,18 en væntanlega ekki Þor-
steini eyja-peyja. Þess má einnig geta að sýning
sem nú stendur yfir í Vestmannaeyjum heitir,
Sjóræningjar og kristnir þrælar – ferðir og örlög
fórnarlamba Tyrkjaránsins,19 það virðist enn
Eftir Bryndísi Björgvinsdóttur
bryndbj@hi.is
I
llviljaða Tyrkja þekktu Íslendingar
fyrir Tyrkjaránin 1627. U.þ.b.
hundrað árum fyrr var Tyrkjaveldi
á hátindi frægðar sinnar og þoldi
kristin Evrópa þennan nágranna
sinn illa. Prestar kyrjuðu bölbænir
Tyrkjum til handa og í gegnum slík-
ar óskir kynntust Íslendingar fyrst
Tyrkjum.2 Til að mynda gaf Guðbrandur biskup
Vigfússon út bænabók árið 1607 þar sem líta má
„Bæn á móti Tyrkjanum og öðrum týrönum“.
Bænin kallar á hjálp og styrk „… á móti þeim
grimma týranna og alls kristindóms höfuðóvin
Tyrkjanum, og öðrum hans mökum; hindra hans
ráð og illan ásetning …“.3 Fleiri dæmi eru til um
sambærilegar bænir eða sálma. Þegar svo þessir
illu Tyrkir loks komu til landsins tóku sumir þeim
fegins hendi sem holdtekna helvítis og hins illa,
sem skyndilega urðu áþreifanleg, á Íslandi einn
sólríkan dag í júlí.
Hverjir voru Tyrkjaránsmenn?
Víkjum nú til Norður-Afríku en flestir skjóta því
réttilega inn í umræður um Tyrkjaránin að þaðan
hafi ránsmenn siglt en ekki frá núverandi Tyrk-
landi. Á ströndum N-Afríku 1627 gaf að líta fjög-
ur smáríki: Túnis, Tripolí, Algeirsborg og Salé.4
Tyrkjaránsmenn sigldu annarsvegar frá Salé, í
núverandi Marokkó, og hinsvegar Algeirsborg í
Alsír. Salé tilheyrði ekki Tyrkjaveldi en Algeirs-
borgarmenn mætti kalla Tyrki því ríkið var undir
hælnum á Tyrkjasoldáni á þessum tíma en þá á
sama hátt og kalla mætti Jón Sigurðsson Dana
þar eð Ísland var undir hæli danska konungsins í
tíð Jóns.5 Ef við færum okkur nær þessum borg-
um má sjá að íbúar þeirra eru sundurleit sveit
manna af ólíkum uppruna. Þar gefur að líta
Mára, marga hrakta frá Spáni, gyðinga, þræla
frá Evrópu og Súdan, svo og evrópska menn
fædda í kristnum löndum. Þeir síðastnefndu
fluttu margir til Norður-Afríku frá Vestur-
Evrópu þegar opinber sjóræningjaleyfi þeirra,
sem voru partur af stríðsrekstri þátttakenda 30
ára stríðsins, voru kölluð aftur. Margir þeirra
tóku upp íslamskan sið í Norður-Afríku. Er talið
að þessir menn hafi eflt siglingarlist í Norður-
Afríku og þá sérstaklega við strendur Vestur-
Evrópu þar sem þessir vestrænu menn þekktu
til.6 Ræningjahópurinn samanstóð af þessum fjöl-
menningarlega hópi, ef svo má segja. Séra Ólafur
Egilsson, prestur í Vestmannaeyjum, var tekinn
höndum af ránsmönnum og fluttur til N-Afríku.
Hann komst ári síðar heim og lýsti hann í reisu-
bók sinni ræningjahópnum svo:
En það er þar um sannast að segja að það fólk
sér misjafnt út, bæði af vexti og ásýnd, sem
annað fólk, sumir litlir, sumir svart-
ir … kristnir menn úr öðrum löndum, sem að
eru engelskir, þýzkir, danskir, norskir, og þeir
og nær því hafa sinn gamla klæðabúnað, sem
að halda sinni trú, og ekki hafa af henni geng-
ið … [bls. 63] … Tyrkjarnir [voru] allir svartir
á hár og með rakaðan haus og skegg, utan á
efri vörinni, og það fólk er ekki svo mjög illi-
legt, heldur í viðmóti svo hæglynt fólk, ef svo
mætti um þá tala. En það fólk, sem kristið hef-
ir verið, og af trúnni gengið … það er nú það
allra versta fólkið, sem að bæði drepur og
lemstrar það kristna fólkið … þeir hinir sömu
drápu fólkið hér, bundu og særðu; … 7
Það er athyglisvert að nánast ekkert af því sem
Ólafur skrifar um þennan fjölskrúða hóp ráns-
manna kemur heim og saman við seinni tíma lýs-
ingar.
Tyrkjaránsmenn í íslenskum þjóðsögnum
Tyrkjaránin hafa haft umtalsverð áhrif á íslenska
menningu. Íslenskar þjóðsagnir um Tyrkjaránin
eru til dæmis um þau áhrif. Þekkt er að sögulegir
atburðir hlaði á sig ákveðnum sagnaminnum,
breytist við flutning og einfaldist. Tilhneigingin
verður oft sú að skerpa á andstæðum og samlaga
atburði og persónur stöðluðum ímyndum eins og
til dæmis ímynd hetjunnar eða ímynd óvætt-
arins.8 Þátttaka einhverra Tyrkja í ránunum 1627
gaf Íslendingum færi á að líta framhjá hlut vest-
rænna manna í ránunum og beina frásögnum í þá
Hvers er verið að min
Íslendingar hafa verið iðnir við að halda minningu Tyrkjaránanna 1627 á lofti. Í þessum mánuði
er ránanna minnst sérstaklega í Vestmannaeyjum þar sem 380 ár eru liðin frá árás erlendra
ókristinna ofbeldismanna á hinn kyrrláta en glaðværa Vestmannaeyjabæ. Bæjarbúar standa nú
fyrir ýmiskonar viðburðum til að minnast atburðarins og fórnarlamba þess sem bæjarstjórinn
nefnir „hryðjuverk“.1 Af því tilefni er ráð að skoða Tyrkjaránin og hvernig þeirra hefur verið
minnst á síðustu öldum. Hvers er verið að minnast?
Til varnar „Tyrkjum“
Hryðjuverk Tyrkjaránin eru okkar eigin ímynd af hörmulegri atburðarás sem er sífellt endurmótuð
8 LAUGARDAGUR 21. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók