Lesbók Morgunblaðsins - 04.08.2007, Blaðsíða 3

Morgunblaðið/ÞÖK
Sólheimar í Grímsnesi „Það er engin vissa fyrir því að trúaðir menn séu betri en aðrir menn. Það er ekki einu sinni víst að trúaðir menn þoki góðum málum betur áleiðis en aðrir. En það eru
líkindi fyrir því að trúaður maður búi yfir ákveðinni auðmýkt, því hún hlýtur að vera ein af forsendum sannrar trúar,“ segir Davíð Oddsson í ræðu sinni sem flutt var í Kirkjunni að Sólheimum.
Á
gætu kirkjugestir, heimamenn,
gestir þeirra og aðrir.
Okkur Ástríði þótti vænt um
að fá boð um að sækja Sólheima
heim þennan sunnudag. Við höf-
um komið hér nokkrum sinnum áður á liðnum
árum, en samt var það okkur tilhlökkun að mega
koma nú. Það er vegna þess að staðurinn er svo
ólíkur manni sjálfum, þegar maður er kominn á
þennan aldur. Staðurinn tekur sífelldum fram-
förum, þegar maður sjálfur gránar þá grænkar
hann. Það væri vissulega ósanngjarnt að segja
að næsta nágrenni Sólheima væri einhvers kon-
ar eyðimörk, en samt er það svo, að það er eins
og maður detti fagnandi inn í vin þegar stað-
urinn opnast manni. Það blasir við hvert sem lit-
ið er að hér er unnið af einurð, áhuga og alúð að
fegrun, uppbyggingu og framförum í þágu
þeirra sem hér hafa fest sínar rætur eða koma
til starfa til lengri eða skemmri tíma. Þess vegna
er ekkert skrýtið þótt það sé mönnum gleðiefni
að fá boð um að koma hingað.
Það fylgdi þó boðinu til okkar Ástríðar sams
konar böggull og fylgir skammrifinu, sem sagt
sá, sem nú er orðinn, að ég skyldi stíga í stól
staðarkirkjunnar og flytja eins konar predikum
á þessum kirkjudegi. Ég verð að viðurkenna að
þetta verkefni hefur vafist fyrir mér. Til þess að
koma mér af stað kíkti ég á ritningargrein dags-
ins, sem er úr 5. kafla Lúkasar, „Jesú kennir
fiskimönnunum“ og má segja að það sé heldur
betur viðeigandi texti dagana sem menn eru að
ákveða hinn mikla kvótaniðurskurð. Samkvæmt
Lúkasi var fiskileysi mikið um þær mundir. Þó
var ekki allt sem sýndist, því eftir að sjómenn-
irnir, Símon Pétur og félagar hans, lutu leiðsögn
Jesús mokfiskuðu þeir svo að net rifnuðu og
báta annarra dreif að og gátu þeir einnig fyllt
sig. En þessu fylgdi það sem á nútímamáli væru
kallaðar öfugar mótvægisaðgerðir, því Pétri
voru í framhaldi af þessari aflahrotu ætluð önn-
ur mið, því Jesú sagði honum, „að nú skyldi
hann framvegis menn veiða“.
Ég svipaðist um eftir öðrum yfirskriftum úr
hinni helgu bók til að styðja mig við hér í stóln-
um. „Af ávöxtunum skuluð þér þekkja þá“
stendur þar, en sé þeirri mælistiku brugðið á
mig verður víst að stytta hana um svo sem einn
sérhljóða: Af vöxtunum skuluð þér þekkja hann,
því þeir og verðbólgan eru nú mitt daglega
brauð.
Ég vísaði í upphafi til þess hvílíkur unaðs-
reitur Sólheimar eru og því er ekki úr vegi á
þessum stað og úr þessum stóli að hugsa til
sjálfs byrjunarreitsins, aldingarðsins Eden, þótt
söguhetjur hans nytu unaðar garðsins nokkuð
skemur en skyldi af ástæðum sem allir þekkja.
Það er ekki örugg vissa fyrir því, hvar sá góði
garður var á sinni tíð. Og raunar er staðsetning
hans fullkomið aukaatriði hjá því sem þar hófst
og þeirri miklu atburðarás sem orðin er síðan.
En hitt er hins vegar skýrt og skráð, að þótt á
ýmsu hafi gengið um aldir og árþúsundir hefur
mannfólkinu fjölgað ört og nú byggja jörðina
milljarðar manna við býsna misjöfn kjör. Óhætt
er að segja að miðað við þá fátækt, eymd og von-
leysi, sem víða er svo yfirþyrmandi er Ísland í
augnablikinu eins konar aldingarðshorn, þar
sem íbúarnir búa við betri skilyrði og kjör en
meiri hluti annarra jarðarbúa. Við megum svo
sannarlega vera þakklát og erum það vísast, en
við skulum einnig minnast þess að myrkur og
móðuharðindi, bæði af náttúru- og mannavöld-
um, hafa ekki alltaf riðið hjá garði íslensku þjóð-
arinnar.
Þeir eru til, sem halda því fram, að það sé ekki
endilega víst, að það hafi verið jörðinni til fram-
dráttar að maðurinn varð svo fyrirferðarmikill
þar og ekki er hægt að neita því, að engin önnur
dýrategund er jafn frek til fjörsins og hann.
Skepnurnar, sem svo eru kallaðar, málleysingj-
arnir, hafa hvergi atkvæðisrétt, þær halda ekki
ráðstefnur, ef hrafnaþingin eru undanskilin, og
birta ekki skýrslur um sína hagi. En ef það væri
gert er líklegt að niðurstaða þeirra yrði sú að
með mikilli og óttablandinni virðingu fyrir
mannskepnunni væri ekki hjá því komist að
segja að ógnvænlegt væri að hún gengi laus á
jörðinni. Og því yrði hugsanlega bætt við að auk
þess væri hún svo sjálfumglöð og þóttafull að
hún segðist ein hafa sál, vera vitiborin og með
verksvit og hefði því sjálfskipaðan rétt til að
setja öllu öðru lífi á jörðinni sínar leikreglur. Á
nútímalegu stjórnsýslumáli heitir þetta að mað-
urinn sé með fullkomna einokunaraðstöðu, búi
ekki við neina raunverulega samkeppni og aðrir
á markaðssvæðinu Jörðinni hafi ekki einu sinni
andmæla- eða umsagnarrétt af neinu tagi. Allir
þeir sem þekkja eitthvað til samkeppnislaga,
samkeppnisreglna og tilskipana vita að þess
háttar aðstaða gerir mjög miklar kröfur til þess
sem hennar nýtur. Hafa verður glöggt auga með
manninum og sjá til þess að hann sýni sanngirni,
tillitssemi og hófsemi í umgengni við náunga
sína á jörðinni. Með öðrum orðum fer ekki á
milli mála að maðurinn þarf mikið aðhald. En
fyrir utan nauðsynlegan sjálfsaga, sem einok-
unaraðilar verða að sýna, hvaðan á þá annað að-
hald að koma? Það er svo sem ekki augljóst. Þó
er það svo að ýmsir telja sig eiga fullnægjandi
og jafnvel algilt svar við þessu álitaefni. Í krafti
margvíslegra framfara, sem allir viðurkenna að
orðið hafa, og með vísun í tækniþróun, vís-
indaiðkun og siðvæðingu og ekki síst þar sem al-
mennri þekkingu hefur fleygt fram, þurfi mað-
urinn ekki að leita annað en í eigin rann um
aðhald, leiðbeiningar og svör við þeim gátum og
álitaefnum, sem sífellt verða á vegi hans. Guð al-
máttugur, himnafaðirinn hæstvirtur, hafi sjálf-
sagt verið til gagns og þurftar á meðan fávísin
og þekkingarleysið yfirskyggði allt og myrkvaði
sálarþykknið og hindurvitnin voru þau einu sem
hægt var að leiða fram til að skýra flóknustu fyr-
irbærin.
Það er ekki laust við að nú sé svo komið að
það þyki ótvírætt gáfnamerki að afneita krist-
inni trú með vísun til þess að hún verði ekki
sönnuð með lágmarkskröfum vísindanna og
gangi oftar en ekki gegn sjálfum grundvelli
þeirra og ýmsum þekktum og sönnuðum lög-
málum. Trúin byggist ekki síst á óskhyggju og
von, sé friðþæging örvinglaðra sálna og þannig
séð skaðlaus í besta falli, en handfestu á vísinda-
legum þekkingargrundvelli sé ekki þar að fá.
Enginn gengur að vísu svo langt að segja, að
Kristur sé sjálfur uppdiktuð ímyndunarpersóna,
því það þykir fullsannað, meira að segja vís-
indalega, að hann var og hét, lifði, predikaði, var
dæmdur og dó á krossi. Því er reyndar iðulega
aukið við, að Kristur hafi vafalaust verið mikill
merkismaður, en þó aðeins maður og hans guð-
legu grillur hafi ekki átt neina stoð á neinn vit-
rænan mælikvarða.
Framangreind afstaða er bæði eðlileg og
skiljanleg og hvorki efni né ástæða til að gera
lítið úr henni og því síður fordæma hana. Og
segjum nú svo að þetta sé niðurstaðan, þá hlýtur
að teljast varlega talað að segja að Kristur hafi
vafalítið verið hinn merkasti maður. Væri ekki
óhætt að ganga dálítið lengra og fullyrða að líf
hans og sögu megi a.m.k. flokka sem undur og
stórmerki. Þessi trésmiðssonur, sjálfur lærling-
ur í faginu, náði á sinni stuttu ævi að kalla fram
slíkan átrúnað, sem raun ber vitni, löngum gegn
andstöðu máttugra hervelda, sem einskis svif-
ust, og kom saman kennisetningum sem taka
öllum öðrum fram. Þau hafa heldur betur nýst
honum árin í iðnnáminu, svo ekki sé meira sagt.
Mannfólkinu er löngu orðið ljóst að mikilvægt
sé að lágmarksleikreglur gildi um samskipti
þess sín á milli. Sæmileg sátt þarf að ríkja um
grundvallargildi. Iðulega hafa bestu menn verið
fengnir til að setja saman leiðbeiningar í laga-
formi eða í siðareglum og sáttmálum. Slík við-
fangsefni hafa verið uppi á öllum tímum og um
veröldina þvera og endilanga. Margir stórgáf-
aðir og fjölmenntaðir menn úr bestu lærdóms-
setrum hafa verið fengnir að slíkum verkum svo
sem vonlegt er. Margt gott og mikil speki hefur
þannig orðið til, öllum til gagns og hjálpar. En
svo góðir sem þeir skrifarar hafa verið, hefur
engum þeirra þó tekist að komast með tærnar
þar sem trésmíðalærlingurinn ungi hafði hæl-
ana. Fjallræðuna hans hefur enn enginn slegið
út. Og þess utan er það svo, að þegar glöggt er
skoðað, hafa flestar siðareglur eða önnur boð
um mannlega breytni, sem hald er í, sótt sitt
besta í þá ræðu eða í önnur orð sama höfundar.
Ef tengsl þessa náunga frá Nazaret við þann
Guð sem hann sagði sjálfur föður sinn voru ekki
önnur en hugarórar og grillur hans sjálfs, þá er
augljóslega mikil þörf á margvíslegum skýr-
ingum. Og ef það er svo að það sé talið ótvírætt
merki um að heimskan hafi heltekið menn ef
þeir kjósa að fara að fyrirmælum fjallræðu-
mannsins, fylgja honum og trúa þá er það ekki
lítil huggun að heimskingjarnir eru í bærilegum
félagsskap. Það hefur a.m.k. farið fram hjá mér
ef þeir hafa farið illa út úr gáfnaprófinu, Ein-
stein, Shakespeare eða Newton, svo ekki sé tal-
að um þá Back og Beetoven. Eða svo litið sé
nær, þeir Jón Sigurðsson forseti, Hannes Haf-
stein, Davíð Stefánsson eða Tómas Guðmunds-
son. Allir þessir afburðamenn eins og svo marg-
ir aðrir slíkir áttu trúarvissu og sóttu þangað
svör og frið og töldu að lífið og tilveran yrðu
aldrei skýrð með útreikningum einum saman.
Það er þekkt að þessir menn áttu líka sínar
stundir með efanum, en segja má að efinn sé
óhjákvæmilegur hluti af trúarþroska hvers
manns.
Það er engin vissa fyrir því að trúaðir menn
séu betri en aðrir menn. Það er ekki einu sinni
víst að trúaðir menn þoki góðum málum betur
áleiðis en aðrir. En það eru líkindi fyrir því að
trúaður maður búi yfir ákveðinni auðmýkt, því
hún hlýtur að vera ein af forsendum sannrar
trúar. Þá er minni hætta á að falla í þær gryfjur
sem hinn hrokafulli fær ekki forðast. Frægur
maður sagði eitt sinn: „Ég býst við að Guð sé til,
en ég trúi ekki á hann.“ Það fylgir sögunni að
viðkomandi hafi þótt þetta heldur hnyttilega
orðað hjá sér. Og sjálfsagt hefur það verið meg-
intilgangurinn. En með sama hugarfari mætti
segja um kraftaverkin, að maður þurfi ekki
nauðsynlega að trúa á þau til að njóta þeirra.
Það sem hefur verið að gerast á þessum stað á
undanförnum árum eru auðvitað ekki krafta-
verk í trúarlegum skilningi, en hins vegar í flest-
um öðrum skilningi. Og bæði þeir sem eru trú-
aðir og eins hinir, sem eru fullir efasemda, þurfa
á þessum stað ekki að trúa öðru en sínum eigin
augum, til að fagna með heimamönnum og
þakka þeim sem svo vel hafa staðið sig.
Það hefur stundum verið á brattann að sækja
og óþarflega mikið verið blásið á móti. Og ef-
laust hafa mönnum orðið á mistök á þessum stað
eins og annars staðar. En upp úr stendur, og
það er fagnaðarefni, hve uppbyggingin hefur
tekist vel og hve starfsemin er þróttmikil og við-
felldin. Og þótt ég fullyrði að ég sé ekki að láta
staðinn né stólinn stíga mér til höfuðs leyfi ég
mér að biðja starfseminni Guðs blessunar í bráð
og lengd.
Sunnudagshugvekja á Sólheimum
Ræða Davíðs Oddssonar í kirkjunni á Sólheimum sunnudaginn 8. júlí 2007
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. ÁGÚST 2007 3