Lesbók Morgunblaðsins - 04.08.2007, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 4. ÁGÚST 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jökul Sævarsson
Á
rið 1874 varð faðir Friðriks
VIII., Kristján IX., fyrstur
danskra konunga til þess að
sækja þegna sína á Íslandi
heim. Tilefni heimsókn-
arinnar var að færa Íslend-
ingum stjórnarskrá og var
konungur viðstaddur há-
tíðahöld vegna þúsund ára afmælis Íslands-
byggðar. Mönnum þótti stjórnarskráin mikilvæg
réttarbót þó að sumir teldu hana meingallaða.
Eftir mikla baráttu fengu Íslendingar svo heima-
stjórn 1904 með innlendum ráðherra og þing-
ræði.
Kristján IX. lést árið 1906 og sonur hans tók
við. Friðriki VIII. voru málefni Íslands kunnug
og hann var Íslendingum velviljaður. Það sýndi
sig í viðræðum hans og Hannesar Hafstein Ís-
landsráðherra stuttu eftir að hann var krýndur.
Báðum var kappsmál að koma á gagnkvæmum
skilningi á milli þjóðanna tveggja. Konungur vildi
veita Íslendingum meira formlegt sjálfstæði svo
að þeir gætu til frambúðar unað sambandinu við
Danmörku. Fyrsta skrefið steig Friðrik VIII.
þegar hann ásamt ríkisstjórn og þingi bauð öllum
alþingismönnum til Danmerkur sumarið 1906.
Allir þingmenn, sem höfðu tök á, þáðu boðið eða
35 af 40. Í þingmannaförinni hófust óformlegar
viðræður um samningagerð og umbætur á sam-
bandi landanna. Konungur boðaði síðan komu
sína og danskra ráðamanna til Íslands árið eftir.
Alþingi endurgalt gestrisnina og bauð jafn-
mörgum dönskum ríkisþingmönnum til landsins
með konungi.
Íslendingar bundu vonir við konungskomuna,
fyrir hana var haldinn fjölmennur Þingvalla-
fundur að gömlum sið þar sem samþykktar voru
kröfur um uppsegjanlegt jafnréttissamband
þjóðanna eða skilnað ella.
Konungur kemur til Íslands
Ferð konungs og ríkisþingmanna til Færeyja og
Íslands hófst stundvíslega kl. 2 eftir hádegi
sunnudaginn 21. júlí þegar Birma, með konungs-
fánann við hún, og Atlanta, skip ríkisþingmanna,
leystu landfestar við Kaupmannahöfn. Einnig
lagði af stað beitiskipið Geysir sem fylgja skyldi
konungsskipi. Annað beitiskip, Hekla, slóst í hóp-
inn í Færeyjum. Í föruneyti konungs og Har-
aldar prins voru eins og áður sagði 40 rík-
isþingmenn (í þeirra hópi var forsætisráðherra
Dana, J.C. Christensen), blaðamenn og ýmsir
tignar- og frammámenn í dönsku þjóðlífi.
Þriðjudaginn 30. júlí eða níu dögum eftir að
lagt var af stað, með viðkomu Færeyjum, gekk
konungur á land í Reykjavík. Allt var með hátíða-
brag í bænum, hús voru skreytt og spariklætt
fólk á ferli. Í fjöldanum mátti sjá konur í þjóðbún-
ingi, einkennisklædda embættismenn, danska og
franska sjóliðsforingja, ræðismenn erlendra ríkja
í viðhafnarbúningi, bændur, sjómenn og fleiri.
Friðrik VIII. gekk upp Steinbryggjuna eftir
rauðum flosdregli en við enda hans reis hár heið-
ursbogi, inngangur í bæinn. Hannes Hafstein
ráðherra bauð konung velkominn og kynnti fyrir
honum helstu embættismenn. Á bryggjunni voru
meðal annars eftirtaldir meðlimir í móttöku-
nefnd: Jón Jakobsson landsbókavörður, Guð-
mundur Björnsson landlæknir, Skúli Thoroddsen
ritstjóri og Tryggvi Gunnarsson bankastjóri. Síð-
an fylgdi Hannes konungi og fylgdarliði um götur
til búsetu í latínuskólanum sem breytt hafði verið
í konungsbústað og var fljótlega nefndur kon-
ungshöllin.
Í latínuskólanum undirritaði konungur þrenn
lagafyrirmæli handa Íslendingum, ein um að-
flutningsgjöld en hin varðandi útvegsmál. Voru
það fyrstu lög sem staðfest höfðu verið á íslenskri
grund. Frá sama stað var ennfremur tilkynnt um
að skipuð yrði nefnd ríkisþingmanna og alþing-
ismanna til þess að gera ráðstafanir til nýrrar
löggjafar varðandi stjórnskipunarlega stöðu Ís-
lands í Danaveldi.
Seinna um daginn var móttökuhátíð í Alþing-
ishúsinu. Deginum lauk með stórri veislu sem Ís-
landsráðherra og alþingisforsetar buðu til. Í
ræðu konungs í veislunni fór hann nokkrum orð-
um um nýju nefndaskipanina:
Ég hefi erft ríkið sem einingu, og þá einingu
skal varðveita frá kyni til kyns, en þann arf hefi
ég og hlotið frá föður mínum, að Íslendingar skuli
vera frjáls þjóð, er setji sér með konungi sínum
þau lög, sem þeir eiga við að búa, og ofan á þá arf-
leifð er vilji minn að byggja frekara. Fyrir því
hefi ég í dag skipað nefnd nokkurra góðra manna
ríkisins, til þess að þeir geti rætt um stjórn-
skipulega stöðu Íslands í ríkinu, og fundið það
fyrirkomulag, er frelsi Íslands megi við hlíta og
viðhaldast, en eining ríkisins jafnframt í traust-
um skorðum standa. Það er bæn mín til Guðs al-
máttugs, að hann leggi blessun yfir það, sem er
þann veg til framkvæmdar ráðið, og að hann veiti
mönnum ríkisins spekinnar anda, svo að þeir
finni leiðir, er þjóðir mínar geti fetað og haldizt í
hendur, samlyndar bæði í meðlæti og mótlæti, ef
Guð vill að það eigi einnig fyrir oss að liggja.
Verði það, getum vér einnig hitzt jafnan glaðir að
mannfagnaði.
Frá Reykjavík til Þingvalla
Miðað við þau frumstæðu skilyrði til ferðalaga
sem voru á Íslandi á þessum tíma var enginn
hægðarleikur að skipuleggja vikulanga ferð um
200 manna riddaraliðs með konung í fararbroddi.
Það þurfti að útvega nokkur hundruð hesta til að
flytja menn og farangur. Einnig kerrur fyrir
tjöld og matföng, hnakka, klyfsöðla, beisli og
ferðakoffort. Það voru Axel Tulinius, sýslumaður
Suður-Múlasýslu, og móttökunefndin sem sáu að
mestu um undirbúning ferðarinnar. Leið-
sögumenn voru meðal annars þeir Guðmundur
Björnsson landlæknir og Jón Magnússon, síðar
forsætisráðherra.
Árla morguns fimmtudaginn 1. ágúst var lagt
af stað. Konungur og Haraldur prins stigu á bak
reiðskjótum sínum við latínuskólann. Konungur
klæddist bláum búningi sjóliðsforingja, bar der-
húfu á höfði og gekk í hnéháum reiðstígvélum. Á
meðan gerðu ríkisþingmenn sig ferðbúna fyrir
framan Hótel Reykjavík. Sérhver þeirra hafði
fengið að gjöf frá alþingi svipu og ferðabikar til
að hafa í ól um axlir. Ýmsir hinna eldri meðal
þingmanna fengu sæti á léttivögnum á tveimur
hjólum.
Það voru ekki bara konungur og rík-
isþingmenn og föruneyti þeirra sem lögðu af stað
til Þingvalla þennan fimmtudagsmorgun, stór
hluti bæjarbúa hugsaði sér til hreyfings. Þegar
konungur reið um götur bæjarins í austurátt
fylgdi í kjölfarið 3-4 þúsund manna hópur ásamt
hestum, kerrum og trússi. Víða á leiðinni til Þing-
valla slógust ríðandi hópar bænda með í kon-
ungsfylgdina. Á hinn forna þingstað hafði aldrei
haldið jafnstór fylking síðan á söguöld.
Leiðin lá upp hjá Rauðavatni og Geithálsi og
síðan Hafravatnsveg í Djúpadal á Mosfellsheiði
en þar byrjaði hinn eiginlegi Þingvallavegur.
Ýmsar vegabætur höfðu farið fram á fyrirhug-
aðri leið konungs. Lagður hafði verið vagnfær
vegur til Þingvalla og þaðan austur að Geysi og
áfram í Þjórsártún. Menn höfðu búist við að kon-
ungur myndi ferðast um í vagni en hann vildi
miklu frekar fara ríðandi á hestbaki. Friðriki
VIII. voru ætlaðir fjórir hvítir gæðingar, honum
líkaði vel við tvo þeirra og reið þeim til skiptis.
Við hlið hans var Hannes Hafstein, oftast á rauð-
skjóttum hesti sínum, Glæsi.
Þjóðhátíð á Þingvöllum
Eftir átta stunda ferðalag um sjöleytið hinn 1.
ágúst kom konungsfylgdin til Þingvalla sem
skörtuðu sínu fegursta. Þegar konungur reið nið-
ur Almannagjá höfðu fylkingar Dana og Íslend-
inga skipað sér í óslitna röð hægra megin veg-
arins. Síðan kallaði mannfjöldinn: „Lengi lifi
konungur vor, Friðrik hinn áttundi!“ Og á eftir
fylgdi nífalt húrra.
Á Þingvöllum voru risnar tjaldborgir, við Val-
höll mátti sjá stór tjöld til borðhalds og vistar fyr-
ir marga tugi gesta en þar norður af voru tíu tjöld
alveg eins í laginu og voru þau ætluð fyrir fólk úr
fylgdarliði konungs. Þá var búið að reisa tvö
timburhús, annað mun minna. Litla timburhúsið
var konungsskáli, íbúðarhús konungs, en það
stærra gildaskáli sem nota átti til veisluhalda og
sem næturstað fyrir ríkisþingmenn og nánasta
föruneyti konungs.
Næsta morgun var farið að rigna en það aftr-
aði konungi ekki frá því að ganga um Þingvelli í
fylgd Björns M. Ólsens prófessors sem fræddi
gestina um sögu staðarins.
Að loknum hádegisverði var blásið til manns-
afnaðar. Þá átti þingheimur, hátt á sjötta þúsund
manns, að raða sér í eina fylkingu og fara í Lög-
bergsgöngu í upphafi þjóðhátíðarhalda. Þegar
konungur kom á Lögberg hófst þjóðhátíðin með
ræðum og söng. Upphaf máls frá Lögbergi á
þessari hátíðarstundu var konungsminni Hann-
esar Hafsteins. Síðan flutti konungur ræðu. Á
milli ræðuhalda söng kór ný kvæði eftir Matthías
Jochumsson og Steingrím Thorsteinsson. Kapp-
glíma helstu glímumanna landsins þótti hinum
erlendu gestum afar skemmtilegt innskot í há-
tíðahöldin. Um kvöldið var hátíðarverður í gilda-
skálanum. Fyrir miðju borði sat konungur í há-
sæti og hafði hann J.C. Christensen
forsætisráðherra sér til hægri handar en Hannes
Hafstein til vinstri. Ragnheiður Stefánsdóttir
Hafstein var eina konan sem sat veisluna.
Geysir og Gullfoss
Snemma morguns 3. ágúst lagði konungsfylgdin,
um tvö hundruð ríðandi menn, af stað frá Þing-
völlum. Fjöldi lausra hesta fór á eftir hópnum
enda þurfti oft að skipta um á langri leið. Tvær
konur voru með í för, það voru Ragnheiður Haf-
stein og ung dóttir Klemensar Jónssonar landrit-
ara. Farangur hafði farið á undan um nóttina
ásamt matarbirgðum.
Það voru fleiri sem byrjuðu þennan morgun á
því að tygja sig til brottferðar. Mannfjöldinn
mikli sem sótti þjóðhátíðina á Þingvöllum hélt
heim á leið til Reykjavíkur, ýmist fótgangandi
eða á hestbaki. Nokkrir dönsku gestanna, sem
treystu sér ekki til að sitja á hestbaki næstu
daga, slógust í för með honum suður.
Konungsfylgdin reið um Skógarkotsveg og
Gjábakkastíg. Áð var á Laugarvatnsvöllum undir
Kálfstindum.
Við Geysi í Haukadal hafði stór skáli verið
reistur handa ríkisþingmönnum inni á miðju
hverasvæðinu. Aðeins ofar bjuggu konungur og
Íslandsheimsókn Friðriks V
Konungur á Þingvöllum Eftir átta stunda ferðalag um sjöleytið hinn 1. ágúst kom konungsfylgdin t
megin vegarins. Síðan kallaði mannfjöldinn: „Lengi lifi konungur vor, Friðrik hinn áttundi!“ Og á ef
Heimsókn Friðriks VIII. Danakonungs til Íslands um sumarið 1907 er merkur atburður í Íslands-
sögunni. Alþingismannaförin til Danmerkur árið áður og vel heppnuð Íslandsferð konungs og
ríkisþingmanna jók gagnkvæm kynni ráðamanna og skýrði sameiginlega hagsmuni. Það má
segja að með þessum tveimur heimsóknum hafi hafist samningaferli sem síðar átti eftir að leiða
til fullveldis Íslands 1918.
»Reykvíkingar tóku vel á móti
konungi og föruneyti hans
þegar hann kom aftur til bæj-
arins miðvikudaginn 7. ágúst
eftir viku ferðalag um landið.
Sægur karla og kvenna á hest-
baki slóst í för með konungs-
fylgdinni síðasta spölinn. Það
má segja að ferðamennirnir hafi
litið út eins og flakkaralýður því
sumir þeirra voru að nokkru
leyti óþekkjanlegir af völdum
ryks og óhreininda eftir langa
reið.
Daginn eftir komuna til Reykja-
víkur fór konungur í skoð-
unarferð í dómkirkjuna, ýmsa
spítala bæjarins og hegning-
arhúsið. Á síðastnefnda staðn-
um náðaði hann unga stúlku,
Jónu Ágústu Jónsdóttur, sem
hafði fyrirfarið barni sínu og
átti að fara að afplána 4 ára
betrunarvist.