Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2007, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 11. ÁGÚST 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jónas Sen
senjonas@gmail.com
T
ónlistarlífið í Hallgrímskirkju
hefur alla tíð verið til mikillar
fyrirmyndar, bæði hvað varðar
verkefnaval og gæði tónlistar-
flutnings. Mörg frábær verk
hafa verið frumflutt í kirkjunni
og ótal framúrskarandi organistar haldið þar
tónleika. Barokksveitin frá Den Haag, sem
leikur á forfeður nútímahljóðfæra, hefur
nokkrum sinnum boðið íslenskum tónlistarunn-
endum upp á vandaða túlkun eldri tónsmíða og
þeir tónleikar hafa ávallt verið vel heppnaðir.
Loks er Kirkjulistahátíð, sem hefur verið hald-
in annað hvert ár frá vígslu Hallgrímskirkju,
með glæsilegustu og merkustu menning-
arhátíðum landsins.
Mikið verður um dýrðir í listalífinu á næst-
unni því í dag hefst Kirkjulistahátíð enn á ný og
er þetta ellefta hátíðin frá upphafi. Einn viða-
mesti viðburðurinn á hátíðinni er h-moll messa
Bachs, óneitanlega veglegt verkefni fyrir Mót-
ettukór kirkjunnar, sem á 25 ára afmæli um
þessar mundir. Að snilldarverki Bachs ólöstuðu
er þó önnur tónsmíð enn áhugaverðari, en það
er óratórían Ísrael í Egyptalandi eftir sam-
tímamann Bachs, Georg Friedrich Händel.
Hún hefur aldrei verið flutt hér á landi áður,
a.m.k. ekki í heild sinni.
Fyrsta upptaka sögunnar
Ísrael í Egyptalandi á sérstakan sess í tónlist-
arsögunni fyrir að vera það verk sem var fyrst
hljóðritað á tónleikum en þeir voru haldnir árið
1888 í Crystal Palace í London. Hljóðritunin
var gerð á vaxhólka og hafa nokkrir þeirra
varðveist. Heyra má upptökuna á Netinu á eft-
irfarandi slóð: http://www.nps.gov/archive/edis/
edisonia/very_early.htm. Eins og nærri má
geta eru hljómgæðin slæm, enda var tónlistinni
þrykkt beint á vaxið án hjálpar rafmagns, nema
til þess eins að snúa hólkunum á jöfnum hraða.
Engu að síður er gaman að heyra upptökuna,
hún minnir mann á að vera þakklátur fyrir að
geta hlustað á hágæða tónlistarupptökur hvar
og hvenær sem er. Í kvikmyndinni Glenn Gould
Hereafter, sem sýnd var á RÚV nýlega, sagði
Gould, er var ávallt umvafinn tónlist, að hann
hefði verið mjög óhamingjusamur ef hann hefði
verið uppi mikið fyrir tíma upptökutækninnar.
Vissulega eru neikvæðar hliðar á þessari
endalausu tónlist í umhverfinu. Ipod-væðingin
og síbyljan í útvarpinu hefur valdið því að við
lifum í eins konar tónlistarlegum móðurkviði;
tónlist er orðin hluti af hversdeginum og krefst
ekki lengur sérstakrar athygli eða aðstæðna
eins og að fara á tónleika. Maður getur því ver-
ið þakklátur fyrir að fá tækifæri til að upplifa
stemninguna á tónleikum þegar annað eins
stórvirki og óratóría Händels er flutt. Það er
einfaldlega ekki það sama og að hlusta á órató-
ríuna í bílnum á leiðinni í vinnuna.
Hvað er óratóría?
Ísrael í Egyptalandi verður frumflutt hér á
landi í Skálholtskirkju þann 17. ágúst og verður
flutningurinn endurtekinn á lokatónleikum há-
tíðarinnar í Hallgrímskirkju tveimur dögum
síðar. Þar munu koma fram einsöngvararnir
Robin Blaze, Kirstín Erna Blöndal, Elfa Mar-
grét Ingvadóttir, Þórunn Vala Valdimarsdóttir,
Eyjólfur Eyjólfsson, Alex Ashworth, Hrólfur
Sæmundsson og Benedikt Ingólfsson, ásamt
kórnum Schola cantorum og Barokksveitinni í
Den Haag undir stjórn Harðar Áskelssonar.
Eins og sjá má af þessum langa einsöngv-
aralista á óratóría ýmislegt sameiginlegt með
óperu, enda byggjast bæði tónlistarformin á
einsöngvurum, kórköflum og hljómsveitarleik.
Það eru meira að segja aríur í óratóríum. Mun-
urinn er sá að ópera er einnig leikrit en óratóría
er ætluð til flutnings á tónleikum. Orðið óra-
tóría kemur úr latnesku; orare þýðir að biðja og
á Ítölsku þýðir oratorio bænahús. Óratóría er
því trúarlegt tónverk þar sem helgitexti er tón-
settur. Vissulega er frásögnin oft sett í leik-
rænan búning líkt og í óperu, en í óratóríum
eru kaflar þar sem áheyrandinn er líkt og tek-
inn út fyrir frásögnina, atburðarrásin er stöðv-
uð og hún hugleidd. Inn í hugleiðsluna eru svo
fléttaðar bænir. Óratóría er því nokkurs konar
helgiathöfn sem hjálpar kirkjugestum að skilja
og meðtaka æðri merkingu Biblíutextans.
Händel, sem einnig var geysivinsælt óp-
erutónskáld, var um margt brautryðjandi á
sviði óratóríugerðar. Í Messíasi, frægustu
óratóríu sinni, tókst honum á einstakan hátt að
sameina rithátt enskrar kórtónlistar, lagstíl
ítölsku óperunnar og þýska passíutónlist. Fram
kemur í Sögu vestrænnar tónlistar eftir Chri-
stopher Headington að þegar Messías var fyrst
fluttur í Dublin, birtist í einu dagblaðinu þar í
borg eftirfarandi klausa: „Þeir sem höfðu vit á,
töldu verkið vera fullkomið. Menn áttu ekki til
orð að lýsa stórkostlegri áorkan þess á hrifinn
áheyrendaskarann. Háfleyg, ægifögur og blíð-
leg tónlist, í samspili við upphafin, tignarleg og
hjartnæm orð, gagntók og hreif hjörtu og eyru
hlustenda.“
Þetta bendir til að Händel hafi lært eitthvað
á því að semja Ísrael í Egyptalandi nokkrum
árum áður, en viðtökurnar þegar sú óratóría
heyrðist fyrst, sem var árið 1739 í London, voru
ekki nærri því eins góðar. Sumir kvörtuðu há-
stöfum undan frjálslegri meðferð á Biblíutext-
anum, auk þess sem mörgum þóttu kórkafl-
arnir vera alltof fyrirferðarmiklir. Händel
notaði líka óspart hljómsveitina og tvöfaldan
kór til að skapa ógnarlegt drama en að sama
skapi var hlutverk einsöngvaranna veigalítið.
Þetta féll ekki í kramið hjá tónleikagestum,
sem voru að stórum hluta óperuunnendur.
Eftir þessar viðtökur gerði Händel nokkrar
tilraunir til að lagfæra óratóríuna. Upphaflega
var hún í þremur köflum sem lýsa ánauð Ísr-
aellýðs í Egyptalandi og frelsun þeirra en eftir
frumflutninginn stytti Händel verkið um heilan
kafla. Fyrsti kaflinn, sem ber heitið Harma-
grátur Ísraels vegna dauða Jósefs varð að
víkja, en hinir kaflarnir, Exodus og Söngur
Móse urðu að fyrri og síðari hluta nýrrar út-
gáfu verksins. Händel bætti að auki við nokkr-
um aríum. Allt kom þó fyrir ekki og var það
ekki fyrr en mörgum áratugum eftir dauða
hans að verkið var loks metið að verðleikum.
Núna er það nánast jafnvinsælt og Messías.
Risastórir grautarpottar?
Á Kirkjulistahátíð mun Barokksveitin í Den
Haag taka þátt í flutningnum eins og áður hef-
ur komið fram. Það er engin venjuleg kamm-
ersveit; liðsmenn hennar spila á upprunaleg
hljóðfæri; þverflautur úr tré, pákur líkist helst
risastórum grautarpottum, fornfáleg horn með
engum tökkum, o.s.frv. Þrátt fyrir forn-
eskjulegt yfirbragð eru raddir þessara hljóð-
færa þó oft mun fínlegri og mildari en úr nú-
tímagerðum þeirra.
Það var verulega gaman að heyra sveitina
flytja Jólaóratóríu Bachs í Hallgrímskirkju fyr-
ir nokkru. Gömlu hljóðfærin hafa vissulega
ekki sama kraftinn og nútímahljóðfæri (svo
maður tali nú ekki um þau sem eru rafmögnuð)
en í voldugri endurómun Hallgrímskirkju var
Jólaóratórían mun áhrifaríkari á gömlu hljóð-
færin. Þau nýju skapa gjarnan of mikið berg-
mál í kirkjunni; hjá Barokksveitinni var heild-
arhljómurinn hins vegar þéttari og samfelldari
en einnig mildari en maður á að venjast. Sér-
staklega heillandi var hinn unaðslega ljúfsári
strengjatónn sem passaði fullkomlega í hljóm-
burði kirkjunnar. Þar skapaði hóflegt berg-
málið furðulega nostalgískt andrúmsloft,
hvernig sem á því stóð.
Ævaforn hefð
Það er einmitt þessi stemning fyrri alda sem er
svo mikilvæg á tónleikum Kirkjulistahátíðar.
Ekki aðeins er verið að gefa áheyrendum kost á
að upplifa tónlistina eins og líklegt er að hún
hafi hljómað á tímum Händels, heldur er einnig
verið að undirstrika þá ævafornu hefð sem
Ísrael í eyðimörkinni
ÓRATÓRÍAN Ísrael í Egyptalandi eftir Georg
Friedrich Händel verður flutt á Kirkjulista-
hátíð í Skálholtskirkju þann 17. ágúst og verð-
ur flutningurinn endurtekinn á lokatónleikum
hátíðarinnar í Hallgrímskirkju tveimur dögum
síðar. Hún hefur aldrei verið flutt hér á landi
áður, a.m.k. ekki í heild sinni.
Allir meðlimir hljómsveitarinnar byrjuðu
feril sinn í þekktum barokkhópum í Evr-
ópu, svo sem Barokkhljómsveitinni í
Amsterdam, La Petite Bande, Anima Ae-
terna, Hljómsveit upplýsingaraldarinnar,
Freiburger Barockorchester, Orquestre
de Champs Elysees, Les Arts Florissants,
og fleiri. Þeir hafa lært hjá tónlistarfólki
á borð við Ku Ebbinge, Barthold Kuijken,
Sigiswald Kuijken, Wieland Kuijken, Jac-
ques Ogg, Ryo Terakado, Margaret Ur-
quhart og fleirum. Það var semballeik-
arinn Alessandro Santoro sem stofnaði
sveitina en stjórnandi er fiðluleikarinn
Luis Otavio Santos. Hljómsveitin er skip-
uð 25 manns, þar af fimm íslenskum hljóð-
færaleikurum. Þetta er í fimmta skiptið
sem hún kemur til Íslands til að leika í
Hallgrímskirkju undir stjórn Harðar Ás-
kelssonar og verður hljómsveitin hér í 12
daga við æfingar og tónleikahald, bæði í
stærstu verkefnunum en kemur einnig
fram í smærri einingum í öðrum dag-
skrárliðum hátíðarinnar. Þegar er sam-
starfið við barokksveitina farið að hafa
áhrif í íslensku tónlistarlífi og gætir
þeirra á Sumartónleikum í Skálholti og í
barokkhópnum Nordic Affects.
Alþjóðlega barokksveitin
í Den Haag í Hollandi
Ísrael í eyðimörkinni „Ef flutningurinn á slíku verki tekst vel, þá er áheyrandinn ekki samur á eftir.“ Verkið verður frumflutt í Skálholtskirkju 17. ágúst.