Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.2007, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. ÁGÚST 2007 11
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Barnabækur hljóta sjaldnastsömu athygli í fjölmiðlum og
lesefni fyrir eldri bókaorma. Það er
þó varla hægt að leggja nógu mikla
áherslu á að örva lestraráhuga ungu
kynslóðarinnar, sem margir þeir
sem eldri eru eru duglegir að kvart-
að yfir að lesi ekki nóg í dag heldur
leiti þessi í stað frekar afþreyingar í
ýmiskonar skjáskemmtan.
  
Hinar sígildu bækur sænskuskáldkonunnar Astridar Lind-
gren falla þó væntanlega flestum
börnum vel í geð, en hjá Máli og
menningu komu
nýlega út tvær af
bókum Lindgren
í kiljuformi. Ann-
ars vegar bókin
Rasmus fer á
flakk í þýðingu
Sigrúnar Árna-
dóttur og hins
vegar Kalli á
þakinu í þýðingu
Silju Aðalsteins-
dóttur, en eftir nýlega uppsetningu
Borgarleikhússins á sögunni um
Kalla ætti að vera óþarfi að kynna
hann fyrir íslenskum börnum í dag.
Færri kannast þó líklega við Ras-
mus, en í þeirri sögu segir frá mun-
aðarleysingjanum Rasmusi sem er
orðinn leiður á dvölinni mun-
aðarleysingjaheimilinu og gerir sér
því lítið fyrir og strýkur.
  
Önnur endurútgáfa, sem þeir semslitu barnsskónum við upphaf
níunda áratugarins kannast efalítið
vel við er saga
Þorgríms Þráins-
sonar, Tár, bros
og takkaskór.
Þessi bók hefur
nú litið dagsins
ljós hjá Vöku-
Helgafelli í kilju-
formi. Þar segir
frá viðburðarríku
hausti í lífi vin-
anna Kidda og
Tryggva sem eru
nýsestir á skólabekk eftir fjörugt
fótboltasumar.
  
Öllu nýrri unglingasaga er bókSifjar Sigmarsdóttur, Ég er
ekki dramadrottning, sem Mál og
menning sendi nýlega frá sér í kilju-
formi. Þar segir frá Emblu sem er
síður en svo sátt við þá ákvörðun
móður sinnar að flytja til Lundúna
ásamt unnustanum og tilraunir
Emblu til að koma í veg fyrir að af
flutningunum verði.
  
Leynilögreglumúsin GeronimoStilton getur þá skemmt ung-
um spennusagnalesendum í bókinni
Dalur risabeinagrindanna, sem
Vaka-Helgafell sendi nýleg frá sér í
þýðingu Ólafar Gerðar Sigfúsdóttur.
Þar segir Geronimo frá lygilegri
fjársjóðsleit og æsilegum ævintýr-
um sem hann lenti í ásamt Styrmi
frænda sínum, Teu systur sinni og
Benjamús litla í Góbí eyðimörkina.
  
Yngstu lesendurnir hafa þá efalít-ið margir hverjir gaman af að
reyna á heilabúið með Talnapúk-
anum og Tótu og Tímanum eftir
Bergljótu Arn-
alds sem JPV
endurútgaf nú á
dögunum. Í
Talnapúkanum
er fléttað saman
sögu af Talna-
púkanum, sem
veit ekkert
skemmtilegra en
að telja, auk þess
sem kynnt eru til
sögunnar ýmis lönd og einkenni
þeirra. Tóta og Tíminn er hins veg-
ar ævintýri ætlað börnum sem vilja
læra á klukku, en í bókinni hittir
Tóta Tímann og klukkur verða að lif-
andi persónum.
BÆKUR
Astrid Lindgren
Bergljót Arnalds
Þorgrímur
Þráinsson
Eftir Þormóð Dagsson
thorri@mbl.is
Ferðalög hafa ávallt verið vinsælt efni ísögu, hvort sem þær eru sannsögu-legar, ýktar eða hreinn skáldskapur.Sérhvert ferðalag er nefnilega saga í
sjálfu sér – og sérhver saga ferðalag – sem
inniheldur upphaf, miðju og endi. Þar fyrir ut-
an er ferðalangurinn yfirleitt að upplifa eitt-
hvað framandi sem er í frásögur færandi.
Ferðalagið er ævafornt minni í sögum sem geta
verið alla vega; allt frá Ódysseifskviðu til frá-
sagnar af tjaldferðalagi.
Mér barst nýlega í hendur mjög forvitnileg
bók sem ber heitið Hornstrandaferð 1977. Út-
gefandi er Steintún í Reykjavík og kom hún út
í júlí síðastliðnum. Bókin er forvitnileg fyrir
margar sakir en um er að ræða ferðadagbók
sem Sæmundar Kr. Þorvaldssonar skráði er
hann ferðaðist 21 árs gamall ásamt fjórum fé-
lögum um Hornstrandir árið 1977. Dagbók
þessi virðist koma nánast alveg óbreytt og órit-
skoðuð frá skrifara í hendur lesandans sem
slæst skilyrðislaust í för um Hornstrandir með
Sæmundi og félögum, þrjátíu árum síðar.
Bókin samanstendur af dagbókarfærslum
sem spanna þetta rúmlega þriggja vikna ferða-
lag í júlímánuði og við hverja færslu getur að
líta brot af landakorti sem sýnir leiðina sem
farin var þann daginn. Sæmundur er sem fyrr
segir einungis 21 árs þegar hann heldur í
ferðalagið en með honum ganga Ölver Guðna-
son, 50 ára en hann er elstur ferðalanganna,
Brynjólfur Jónsson og Valdimar I. Gunnarsson,
báðir tvítugir og síðast Björn Ágúst Jónsson,
nítján ára.
Eins og gefur að skilja voru ferðalög á þess-
um árum töluvert frábrugðin því sem þau eru í
dag, bæði hvað útbúnað og tækni varðar og
einnig voru óbyggðirnar mun fáfarnari þá.
Ferð fimmmenninganna er vel undirbúin og
ígrunduð en þeir hafa eingöngu með sér viku-
forða af mat, að honum kláruðum er ætlunin að
lifa á landsins gæðum. Í því skyni taka þeir
með sér netstúf, veiðistöng og 22 cal. riffil.
Ferðalagið telur að lokum 400 kílómetra og
skrifar Sæmundur að „skemmtilegri ferð hefur
enginn okkar farið fyrr eða síðar.“
Þar sem hér um ræðir dagbókarfærslur þá
er sagan strípuð af hvers kyns ýkjum eða dra-
matíseringu og veitir hún þess í stað afar ein-
læga og látlausa mynd af ferðalaginu og þátt-
takendum þess. Textinn er afar dagbókarlegur
og upplýsingar um færð, veðurfar og veiði
fylgja hverri færslu en slíkar skrásetningar eru
nokkuð drjúgur hluti bókarinnar. Þá inniheldur
bókin afar skemmtilegar lýsingar á því sem
fyrir augu Sæmundar ber í hrjóstrugri náttúru
Hornstranda. Á vegi þeirra verða t.d. ýmisleg
vegsumerki „Kanans“. Þeir finna meira að
segja dósamat á Straumnesfjalli, ónýtan því
miður, í búrskála yfirgefinnar herstöðvar. Og
vegsummerki hersins eru víða og falla þau
skrifaranum ekki í geð „og þyrfti nauðsynlega
að hreinsa fjallið af öllu þessu drasli,“ skrifar
hann. Þeir finna auk þess leifar af bátnum
„Fræg“ sem faðir Valdimars, eins ferðalangans,
„missti“ í Fljótavík og rak í Rekavík.
Það umhverfi sem fyrir augu Sæmundar ber
er vissulega ævintýrakennt og er oft sem mað-
ur sé að lesa dagbók landnema í framandi
heimi. Alla vega yfirgefinni veröld þar sem get-
ur að líta minjar og leifar af veröld sem var.
Frásögnin er einföld og skorinorð og lýsingar
eru allar heldur knappar, verða sjaldan tilfinn-
ingasamar, nema kannski helst þegar sagt er
frá vel heppnaðri matarveislu og félagarnir ná
að borða sig sadda. Þá skín gleðin í gegnum
textann. Eins þegar Sæmundur er að lýsa nátt-
úrufegurð. Annars lýsir hann að mestu leyti
grunnþáttum ferðalagsins og hugðarefnum sér-
hvers Íslendings, þ.e.a.s. færð, veðurfari og
afla. Sæmundur skrifar engu að síður textann á
skemmtilegan hátt og hló ég oft við lesturinn.
Að lestri loknum er lesandinn orðinn þessu
Hornstrandarferðalagi ríkari. Lesandinn
dregst með inn í ferðalagið, kynnist þolraunum
ferðalanganna og dáist að sjálfsbjargarviðleitn-
inni alveg þar til komið er á leiðarenda. Bókin
heitir Hornstrandir 1977 og það er einmitt það
sem bókin færir lesandandum, Hornstrandir
árið 1977, með knappri frásögn undir dagsett-
um færslum, yfir þriggja vikna tímabil.
Óbyggðirnar kalla
»Dagbók þessi virðist koma
nánast alveg óbreytt og
óritskoðuð frá skrifara í hend-
ur lesandans sem slæst skil-
yrðislaust í för um Horn-
strandir með Sæmundi og
félögum, þrjátíu árum síðar.
ERINDI
Eftir Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
Þ
egar Ólafur Kárason Ljósvíkingur
gengur á jökulinn og þar með á
vit örlaga sinna í lok Heimljóss
Halldórs Laxness telur hann sig
vera að ganga á vit hinnar hreinu
fegurðar, inn í tilveru sem er að
öllu leyti laus við hinn áþreifanlega veruleika –
í tilveru þar sem „búa ekki framar neinar sorg-
ir … þar ríkir fegurðin ein, ofar hverri kröfu.“
Í upphafi sögunnar, þegar Ólafur er barn, er
„lángt síðan hann byrjaði að þrá óskiljanlega
huggun.“ Sagan fjallar um þær hremmingar
sem verða á vegi Ólafs í leit hans að þessari
huggun, og í lokin virðist hann finna hana með
því að ganga inn í ríki fegurðarinnar. En til
þess að komast þangað verður hann að yfirgefa
veruleika hins áþreifanlega heims, því að allt í
heimi hlutanna hefur reynst honum fjötur um
fót og komið í veg fyrir að hann fyndi hugg-
unina sem hann hafði leitað frá því hann var
barn.
Heimsljós felur þannig í sér ákveðna fag-
urfræði, eða hugmynd um hvað fegurðin er, og
kannski umfram allt hvað hún er ekki: Feg-
urðina er aldrei hægt að öðlast í þessum heimi,
hann er grófur og ruddalegur, miskunnarlaus
og skilningslaus. Samkvæmt þessari fagurfræði
er fegurðin einna líkust Guðsríki, og maður öðl-
ast hana ekki fyrr en maður segir skilið við
jarðlífið. Þetta er harkaleg fagurfræði; fegurðin
gerir samkvæmt þessu ómannlegar kröfur.
Líkindin við kenningar ómannúðlegustu af-
brigða kristninnar eru auðvitað augljós, en það
er önnur saga.
Sú fagurfræði sem Schiller bar á borð í bréf-
um sínum um fagurfræðilegt uppeldi mannsins
er öllu hógværari og mannúðlegri, því að sam-
kvæmt henni er fegurðin órofa tengd hinum
áþreifanlega heimi sem maðurinn býr í, og ef
hann afneitar þessum heimi fyrirgerir hann í
rauninni möguleika sínum á að upplifa feg-
urðina og öðlast skilning á henni. Samkvæmt
Schiller hefði Ólafur Kárason skáld því end-
anlega fyrirgert möguleikanum á að öðlast
huggun fegurðarinnar með því að ganga á jök-
ulinn og bera þar beinin.
Samkvæmt hugmyndum Schillers er fegurðin
einskonar sáttasemjari þeirra öfga sem bítast á
í manninum, annarsvegar óyfirvegaðra nátt-
úruhvata hans, sem leita aldrei eftir öðru en
tafarlausri fullnægingu líkamlegra hvata ein-
staklingsins; og hins vegar skilyrðislausra
krafna hreinnar skynsemi, sem taka ekkert til-
lit til mannlegra þarfa og hafna því að ein-
staklingurinn skipti máli. Schiller, líkt og He-
gel og fleiri þýskir hughyggjumenn, var
ákaflega gagnrýninn á ofuráherslu Upplýsing-
arinnar á einræði skynseminnar, og taldi ógn-
arstjórnina sem fylgdi í kjölfar frönsku bylting-
arinnar sýna hvernig það einræði birtist í raun.
Fegurðin sameinar og skapar víxlverkun á
milli efnis og forms. Upplifun fegurðar er
hvorki fólgin í algjörlega óyfirvegaðri skynjun,
án allrar mótunar af hálfu hugsunarinnar, né
skilningi á hreinu formi sem hefur verið hreins-
að af öllu innihaldi. „Við þurfum því ekki leng-
ur að vera í vandræðum með að finna leið frá
því ósjálfstæði sem fylgir okkur sem skynver-
um til siðferðislegs frelsis, þegar fegurðin hef-
ur sýnt að þetta tvennt getur farið fullkomlega
saman, og að maðurinn þarf alls ekki að flýja
frá efninu til þess að rækja hlutverk sitt sem
andleg vera“ (bls. 231).
Þessu hlutverki gegnir fegurðin ekki aðeins í
listum og menningu. Hið fagurfræðilega upp-
eldi mannsins nær til allra þátta mannlífsins,
jafnt listsköpunar sem stjórnmála og afstöðu til
náttúrunnar. Hugmyndir Schillers um það síð-
astnefnda fela hvorki í sér að manninum beri
að láta náttúruna með öllu ósnortna og ein-
ungis tengjast henni með því að skynja hana,
né að hann skuli takast á við hana og ekki
tengjast henni nema að því marki sem hann
nytjar hana. „Hinn siðmenntaði maður gerir
náttúruna að vini sínum og virðir frelsi hennar
um leið og hann hemur duttlunga hennar“ (bls.
83). Fagurfræðileg afstaða til náttúrunnar felur
í sér að henni er sýnd virðing, en um leið er
trúað á „vilja hennar til að hlýða … leiðsögn“
(bls. 255).
Bréf Scillers um fagurfræði bera skýr merki
um skyldleika við skrif annarra helstu postula
þýsku hughyggjunnar, eins og til dæmis He-
gels. Hér má sjá glöggt dæmi um hvernig día-
lektísk orðræða mjakast áfram með rykkjum
og skrykkjum í ýmsar áttir – virðist oft hafna
því sem hún var nýbúin að fullyrða, svo að les-
andinn verður dálítið ringlaður – en þarna er í
rauninni um að ræða að sami hluturinn er
skoðaður (sagður) frá öðru og þá kannski and-
stæðu sjónarhorni til þess að leiða betur í ljós
hvernig hann er í raun og sanni.
Þannig fer Schiller á mikið og skáldlegt flug
undir lok síðasta bréfsins í lýsingum á „hinu
fagurfræðilega“ ríki þar sem manninum hefur
verið beint inn í hugsjónaheiminn. En hann
lýkur ekki máli sínu með því að segja að hann
boði mönnunum þarna mikinn fögnuð og frels-
un, heldur staldrar skyndilega við og spyr
hvort þetta ríki sé í rauninni til einhvers stað-
ar. Hvort þessi hugsjón geti virkilega orðið að
áþreifanlegum raunveruleika.
Svarið einkennist af varkárni: Þetta ríki er
vissulega til sem þörf í sálum yfirvegaðra
manna, en sem eiginlegur veruleiki má í mesta
lagi ætla að það gæti verið að finna „hjá fáein-
um útvöldum hópum“ (bls. 256). Með öðrum
orðum, það er ekki mögulegt sem áþreifanlegur
veruleiki alls mannkyns. Raunveruleiki hins
fagurfræðilega ríkis er því ákaflega takmark-
aður, en þar með er alls ekki sagt að við verð-
um að hafna hugmyndinni og setjast við teikni-
borðið á ný, eins og er gjarnan krafa síðari
tíma heimspekinga ef hugmyndir ganga ekki
fullkomlega upp. Slíkt væri blekkingarleikur.
Það er einfaldlega hluti af sannleikanum um
hið fagurfræðilega ríki að það er hugmynd en
ekki framkvæmdaáætlun.
Í ríki fegurðarinnar
Fegurðin ríkir ekki ofar hverri kröfu heldur er
órofa bundin lífinu sjálfu, samkvæmt fagurfræði
þýska heimspekingsins Friedrichs Schillers, eins
og hún birtist í bréfum hans um fagurfræðilegt
uppeldi mannsins.
Schiller Samkvæmt Schiller hefði Ólafur Kára-
son skáld því endanlega fyrirgert möguleikanum
á að öðlast huggun fegurðarinnar með því að
ganga á jökulinn og bera þar beinin.