Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 8. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók| bókmenntahátíð í Reykjavík
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
H
vað verður um bókmennt-
irnar þegar yfirgangur at-
burðanna er svo mikill sem
raun ber vitni?
Tvær stærstu bókaútgáf-
ur landsins sameinast og sú
þriðja stærsta (nú reyndar önnur stærst)
býður milljón í verðlaun fyrir handrit að
söluvænlegum krimma.
Heyra bókmenntirnar kannski bara sög-
unni til? Eða eru þær raunverulegur atburð-
ur? Er bókmenntaverk atburður sem hefur
áhrif á líf okkar? Er það afrek, árangur,
framkvæmd, einhvers konar sameining á
kröftum eða sjóðum?
Er með öðrum orðum hægt að taka bók-
menntaverkið alvarlega þegar atburðarásin
inniheldur sameiningar og milljónatilboð,
hvað þá ofhitnun í hagkerfinu, ofhitnun í
vistkerfinu, stigvaxandi fellibylji, stigvaxandi
ofbeldi, stigvaxandi hatur og hraða þrátt
fyrir daglegar tafir í umferðinni og tíðari
skilnaði og tíðari ótímabærar verðhækkanir,
hækkun hveitis um 17% og bensíns um tvær
krónur, lækkun krónunnar og hækkun geng-
isvísitölunnar?
Hvert er eiginlega gengi bókmenntanna í
þessum heimi?
Úr sannleikanum í plastið
Er von að maður spyrji? Aristóteles taldi að
bókmenntir flyttu altækan sannleika um lífið
og heiminn og kenndu dygðum prýddum
mönnum að lifa jafnvel enn göfugra lífi. Af
þessum sökum áttu þær heima í ríkinu það-
an sem Plató hafði viljað úthýsa þeim.
Ágústínus lagði einnig áherslu á sannleikann
í bókmenntunum og nýplatónistar töldu
skáldið miðla djúpri þekkingu og fegurð sem
speglaði hið fagra samhengi alheimsins.
Snorri Sturluson leit augljóslega á skáld-
skapinn sem verkfæri til þess að koma skoð-
unum sínum á framfæri, jafnvel styrkja völd
sín, og það lærðu íslenskir sagnaritarar af
honum. Hvað hefði Ísland annars verið án
sagnaritaranna á fyrstu öldum byggðar? Ei-
lítið síðar taldi Dante að skáldskapur væri
leið til þekkingar og upp frá því fóru skáldin
að slá meira um sig, þau gerðust fyrirferð-
armeiri, vildu meiri athygli og völd. Bók-
menntirnar skiptu máli, þær urðu að að-
alvopninu í baráttu upplýsingarinnar fyrir
betri heimi og fólk gein yfir öllu sem skáldin
sögðu. Til að svara eftirspurn jusu þau úr
sálarkirnum sínum, báru tilfinningar sínar á
torg, breiddu úr sér, og ekki nóg með það
heldur lofuðu þau og löstuðu eins og sá sem
valdið hefur. Bókmenntirnar voru staður
hins fagra og háleita, þær voru staður þekk-
ingar og visku, þær voru staður innblásturs
og snilldar, þær voru staður skoðana og
hugmyndafræði. Þetta var í lok nítjándu ald-
ar. Síðan hafa reiðinnar býsn verið skrifuð
um bókmenntir – eðli þeirra, merkingu, hlut-
verk – en á sama tíma virðast þær sjálfar
hafa tapað gildi sínu í samfélaginu smám-
saman. Og sem stendur virðast þær varla
tilheyra mannlegu samfélagi heldur ein-
hverju allt öðru tilverustigi. Þær eru varla
raunverulegur atburður í lífi okkar. Þær eru
einhvers konar hjáheimur, eða smáheimur
sérkennilegra tákna sem engir skilja nema
innvígðir. Þær virðast ekki koma mörgum
við nema sem vara á markaði, þessa stuttu
stund sem glitrar á þær í kastljósinu, inn-
pakkaðar í plast.
Listin er ekki sú sem hún var
Eða hvað?
Er sannleikurinn virkilega ekki lengur í
bókmenntunum?
Hegel lýsti því yfir fyrir meira en 150 ár-
um að listin væri liðin undir lok, að hún til-
heyrði sögunni. Síðan hefur þessi hugsun
bergmálað í skrifum manna um víðan heim.
Eins og Hegel hafa síðari tíma menn haldið
þessu fram þrátt fyrir að sjá mikil verk í
burðarliðnum. Hegel fylgdist með rómantík-
inni ná hámarki og Goethe senda frá sér
hvert stórvirkið á fætur öðru! Og auðvitað
vissi hann eins og þeir sem á eftir komu að
listaverk myndu halda áfram að verða til.
En hann hafði á tilfinningunni að eitthvað
vantaði og hið sama á við um okkur.
Hegel sagði að listin væri ekki lengur
frumþörf mannsandans. Það væri alveg
sama hvað okkur þætti listaverk fallegt, við
værum hætt að lúta höfði í lotningu. Að mati
Hegels var list nútímans hreinlega ekki eins
góð og list fornaldarinnar og þess vegna
myndi hún aldrei hafa sama gildi fyrir
mannsandann.
Klemman sem Hegel setur okkur í er sú
að nú þegar listin hefur glatað gildi sínu fyr-
ir þróun mannsandans þá getur hún ann-
aðhvort flutt okkur mikilvæg skilaboð eða
verið okkur til skemmtunar. Listin verður
hins vegar aldrei ómissandi sem skilaboða-
skjóða eða skemmtun. Við getum nefnilega
fengið skilaboðin með öðrum hætti – í heim-
speki, vísindum og trú – og skemmt okkur
með öðrum hætti. Nútímamanninum ferst
það hins vegar vel úr hendi, að mati Hegels,
að fjalla um list, fílósófera um hana. List á
sífellt á hættu að vera smættuð ofan í ann-
ars flokks heimspeki, sagði hann.
Það er erfitt að andmæla hugmyndum He-
gels. Sumir myndu sjálfsagt segja að listin
sé ekki liðin undir lok heldur breytt, en það
er einmitt boðskapur Hegels, listin er ekki
sú sem hún var þegar við kiknuðum í hnján-
um frammi fyrir fegurðinni.
Tálmynd um stöðu listarinnar?
Og tuttugasta öldin staðfesti það. Þá fóru
listaverk í síauknum mæli að snúast um sjálf
sig, að fjalla um listina. Listin varð sjálf-
hverf. Innhverf. Hún þótti erfið, á köflum
hrikalega flókin og fjarlægðist svokallaðan
listunnandann. Bandaríski listheimspeking-
urinn Arthur C. Danto sá ástæðu til að lýsa
aftur yfir endalokum listarinnar á sjöunda
áratugnum vegna þess að hún væri orðin að
heimspeki um list. Um svipað leyti sagði
franski bókmenntafræðingurinn Maurice
Blanchot að bókmenntirnar væru horfnar
inn í sjálfar sig. Og það hafi kostað ákveðið
gengisfall á bókmenntunum í samfélaginu,
menn sjái ekki hvaða hlutverki þær geti
gengt í hinni tæknivæddu veröld og þeim
breytingum sem eru að verða á hinni valda-
miklu siðmenningu Vesturlanda.
En þótt bókmenntirnar virðist ekki spila
mikla rullu í gangvirki háþróaðra samfélaga
þá hafa stofnanirnar í kringum bókmenntir
jafnt sem aðrar listir vaxið og dafnað, út-
gáfufélögin hafa orðið stærri, listasöfnin
glæsilegri, hátíðirnar fleiri og stærri, verkin
miklu fleiri og jafnvel umfangsmeiri en
nokkru sinni, listamennirnir og rithöfund-
arnir hafa heldur aldrei notið meiri vin-
sælda, þeir hafa aldrei staðið styrkari fótum
á markaði, þeir hafa aldrei verið ríkari að
veraldlegum gæðum.
Þetta virðist undarlega þversagnarkennt
og villir ef til vill sýn á raunverulegt mik-
ilvægi bókmennta og lista – gæti þessi yf-
irborðsmynd verið eins konar tálmynd um
stöðu listarinnar?
Póstrómantík
Ég fer í fótspor margra þegar ég rek þessa
sögu. Þeir sem ritað hafa menningarsögu
síðustu alda og áratuga hafa oft verið ansi
súrir, svartsýnir, gagnrýnir og auðvitað írón-
ískir um stöðu listarinnar. Þráður róm-
antískrar upphafningar á bókmenntunum
hefur þó aldrei slitnað: Trúin á að þær
geymi samræmi lífsins í djúpum sínum, trú-
in á tilgang þeirra, merkingu þeirra og mik-
ilvægi fyrir mannsandann. Trúin á að þær
geti lýst upp heiminn. Trúin á að þær komi
á tengslum við samtímann sem öll önnur
þekking, tæknileg sem vísindaleg, byggist á.
Þennan þráð má meðal annars finna í skrif-
um Blanchot. Og hann hefur einnig gengið í
gegnum íslensk bókmenntaskrif – meðal
annars í hugmyndum um mikilvægi bók-
menntaarfsins – en sjaldan verið jafn áber-
andi og síðustu ár. Það mætti tala um póst-
rómantíska bylgju sem birtist í viðhorfum
jafn ólíkra höfunda og Jóns Kalmans Stef-
ánssonar, Eiríks Guðmundssonar og Matt-
híasar Johannessen, sem allir hafa fjallað
um að skáldskapurinn sem slíkur, óháð
hversdagsumræðu eða pólitík, hafi mikið er-
indi í samtímanum, en einnig í starfi Nýhil-
hópsins svokallaða sem birti eins konar ekki-
stefnuyfirlýsingu í vorhefti Skírnis á síðasta
ári þar sem hópurinn er kallaður „fæðing-
ardeild hins nýja í íslenskum bókmenntum“
og varla hægt að hugsa sér rómantískara
upplegg. Nýhilhópurinn lét það ekki trufla
þetta rómantíska æði að skömmu áður en
greinin birtist hafði hann gert samning við
Landsbankann um kaup á ljóðabókaseríunni
Norrænar bókmenntir. Frumleikinn er ekki
lengur í stórhættu þó að fjármagnið daðri
við hann en sú var tíð að þetta þótti eitruð
blanda. Nýhilingar tala reyndar um að listin
hafi „afpólitíserast“ sem er einnig afar róm-
antísk hugmynd, listin er óháð, hafin yfir
hagsmuni. Þetta viðhorf hefur einnig mátt
sjá í afstöðu svokallaðrar krúttkynslóðar
sem einkum hefur verið nefnd í tengslum við
tónlist og myndlist. Hún hefur staðið í sinni
list af djúpri einlægni og þvílíku skeyting-
arleysi um bæði pólitískt og efnahagslegt
umhverfi sitt að nálgast hroka. Fyrir vikið
hefur hún öðlast ekki aðeins listrænt heldur
líka pólitískt (og sumir hverjir að minnsta
kosti efnahagslegt) sjálfstæði og mikilvægi.
Svarið við þeirri spurningu sem varpað
var fram í byrjun greinar um það hvort bók-
menntirnar mættu sín einhvers nú þegar yf-
irgangur atburðanna er svo mikill sem raun
ber vitni er því tvímælalaust þetta: Bók-
menntirnar segja sína sögu hvað sem öllum
atburðum líður.
Tíu íslenskir höfundar taka þátt í Bókmenntahátíðinni að þessu sinni með eftirfarandi
hætti.
Steinunn Sigurðardóttir les upp á sunnudag. Linda Vilhjálmsdóttir og Bragi Ólafsson
lesa á mánudag. Einar Már Guðmundsson les á þriðjudag. Andri Snær Magnason og Guð-
bergur Bergsson lesa upp á miðvikudag. Þórdís Björnsdóttir og Jón Kalman Stefánsson
lesa upp á fimmtudag. Guðrún Helgadóttir og Arnaldur Indriðason lesa upp á föstudag.
Allir upplestrarnir eru í Iðnó og hefjast kl. 20.
Yngst þessara höfunda og minnst þekkt er Þórdís Björnsdóttir (f. 1978) en hún er höf-
undur þriggja ljóðabóka og sendir í haust frá sér bókina Saga af bláu sumri, sem er henn-
ar fyrsta skáldsaga. Ljóð Þórdísar einkennast af gotnesku og ævintýralegu myndmáli
þótt stíllinn sé einfaldur. Fyrsta bók Þórdísar, Ást og appelsínur (2004), er samfelld
myndræn lýsing kvenkyns ljóðmælanda á ofbeldisfullum og gróteskum ástaratlotum við
aðra persónu. Nýjasta ljóðabók Þórdísar, Í felum bakvið gluggatjöldin (2007), er safn af
dökkum og draumkenndum ljóðum.
Bókmenntirnar segja sína sögu
Hvert er eiginlega gengi bókmenntanna í
þessum heimi? Skipta þær máli? Eða eru bók-
menntirnar horfnar inn í sjálfar sig? Týndar í
goðsagnakenndri þoku tuttugustu ald-
arinnar? Svarið liggur ekki í augum uppi en
kynni að vera falið í afturhvarfi til róm-
antíkur nítjándu aldarinnar.
Linda Vilhjálmsdóttir Þórdís Björnsdóttir
Guðrún HelgadóttirBragi Ólafsson
Arnald Indriðason Jón Kalman Stefánsson
Tíu íslenskir höfundar