Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.2007, Blaðsíða 5

terroristarnir vinni kjósið þá demókratana,“ sagði forsetinn
a.m.k. þrisvar sinnum á dag fyrir þingkosningarnar 2006. Og
hvar eru hinir frjálsu fjölmiðlar? Þeir eru í eigu örfárra auð-
hringa. Þeir eru að sjálfsögðu reknir í hagnaðarskyni. Þær fréttir
einar eru fluttar sem laða að miklar auglýsingar. Gagnrýni á
stjórnvöld, á sama tíma og þjóðin stendur í stríði, er óþjóðholl.
Þjóðin þarf að sýna samstöðu. Gagnrýnisraddir eru því þaggaðar
niður. Þær heyrast því ekki lengur nema í neðanjarðargöngum
netheima. Það er þetta sem Gore á við þegar hann segir að sjálft
lýðræðið sé í hættu. Án virkrar stjórnarandstöðu og gagnrýn-
innar þjóðfélagsumræðu er lýðræðið ekki svipur hjá sjón.
Þegar menntamálaráðherra frá Þýskalandi sneri heim til Berl-
ínar eftir nokkurra daga dvöl í „landi óttans“, varð henni á að
segja að ástandið minnti hana á andrúmsloftið á árunum eftir
valdatöku Hitlers. Hún varð auðvitað að segja af sér því að þýskir
valdhafar með sína sögulegu sekt í arf hafa ekki leyfi til að tala
svona. En nú staðfestir fyrrverandi varaforseti Bandaríkjanna í
bók sem hann kennir við „árás á heilbrigða skynsemi“, að þýski
menntamálaráðherrann hafi reyndar haft rétt fyrir sér. Meira að
segja aðskilnaður ríkis og kirkju, þessi hornsteinn bandarísku
stjórnarskrárinnar, er ekki lengur virtur. Guð er allt í einu orðinn
repúblikani og demókratar eru handbendi erlendra hryðjuverka-
samtaka. Guð hjálpi Guðs eigin landi. Hvað kemur næst?
Sú var tíð að sjálfsímynd bandarískra ríkisborgara var „grunn-
múruð og innvígð“ í allt að því goðsögulegri helgisögn sakleysisins.
Frelsisstyttan við innsiglinguna til New York lyfti kyndli frelsisins
hátt á loft. Hún breiddi út faðminn og tók fagnandi við hinum
snauðu, forsmáðu og kúguðu sem leituðu nýrra tækifæra, lausir
undan oki stéttaskiptingar, ójafnaðar og ófrelsis í gamla heiminum.
Engum datt í hug að taka af þeim fingraförin þá.
Sjálfsímynd sakleysisins
Bandaríkin voru hinum forsmáðu fyrirheit um nýtt líf. Þar sem ein-
staklingurinn í krafti eigin framtaks gat orðið sinnar eigin gæfu
smiður. Bandaríska byltingin gegn breskum nýlendudrottnum var
systurhreyfing frönsku byltingarinnar um frelsi, jafnrétti og
bræðralag. Hinir vitru landsfeður, höfundar sjálfstæðisyfirlýsing-
arinnar og bandarísku stjórnarskrárinnar, voru lífsreyndir menn
sem skildu mannlegt eðli; sköpunarkraft hins frjálsa anda en jafn-
framt breyskleika erfðasyndarinnar um ágirnd og valdafíkn. Þeir
voru svarnir óvinir sjálfskipaðra yfirvalda gamla heimsins sem
þóttust í hroka sínum hafa umboð sitt frá guði. Þeir mæltu því fyrir
um að Bandaríkjamenn skyldu njóta trúfrelsis. En það var bannað
að blanda saman stjórnmálum og trúarbrögðum (sem hver ein-
staklingur átti við sinn guð).
Landsfeðurnir mæltu fyrir um þrískiptingu ríkisvaldsins:
Framkvæmdavalds (forsetans), löggjafarvaldsins (Congress) og
dómsvalds þar sem Hæstiréttur gegndi því hlutverki að vaka yfir
stjórnskipuninni og koma í veg fyrir samþjöppun valds í höndum
fárra á kostnað fjöldans. Fulltrúalýðræðið þar sem lýðræðislega
kjörnir fulltrúar sóttu umboð sitt til almennings, byggðist að lok-
um á trausti á dómgreind upplýsts almennings. Frjálst flæði upp-
lýsinga og gagnrýnin rökræða átti að leiða til skynsamlegra
ákvarðana, rétt eins og frjálst flæði upplýsinga á markaðnum
auðveldaði neytendum að taka ákvarðanir um kaup og sölu sem
byggðist á raunsæju mati og réttum upplýsingum. Öfugt við
frönsku byltinguna sem reyndist skammlíf og endaði í hernaðar-
einræði keisarans frá Korsíku, Napóleons, stóðst bandaríska
byltingin hverja raun, þar á meðal borgarastyrjöldina sem stund-
um er kennd við þrælastríðið upp úr miðri nítjándu öld.
Vissulega er reginmunur á helgisögn og raunveruleika hins
bandaríska lýðræðis. Auðvitað hafa komið tímabil þar sem lýð-
ræðið var í hættu frammi fyrir ofurvaldi auðkýfinga sem svifust
einskis í harðsvíraðri eftirsókn eftir yfirráðum yfir auðlindum og
auðsuppsprettum. Bandaríska þingið hefur á stundum verið lítið
annað en lítilþægur uppboðsmarkaður sérhagsmuna. Árið 1906
lýsti Theodore Roosevelt, föðurbróðir Franklins Delanos,
ástandinu með eftirfarandi orðum (sem Al Gore segir að eigi að
breyttu breytanda vel við um ríkjandi ástand):
„Bak við hina sýnilegu ríkisstjórn situr önnur ósýnileg í hásæti
sínu og skuldar þjóðinni enga hollustu og ber frammi fyrir henni
enga ábyrgð. Fyrsta verkefni lýðræðislega kjörinna stjórnvalda
á okkar tíð er að steypa þessari ósýnilegu ríkisstjórn af stalli sín-
um; að sundra þessu vanhelga bandalagi spilltra viðskiptajöfra
og spilltra stjórnmalamanna.“
Helgisögn hins bandaríska lýðræðis stenst auðvitað ekki gagn-
rýna skoðun frekar en aðrar helgisagnir. Fram hjá því verður
ekki litið að bandaríska lýðveldið var í upphafi grundvallað á of-
beldi sem fólst í útrýmingu hinna innfæddu og hagkerfi sem
byggðist á þrælahaldi hinna þeldökku. Jafnvel hinir frjálslynd-
ustu í hópi höfunda stjórnarskrárinnar, eins og t.d. sjálfur Thom-
as Jefferson, byggðu afkomu sína á þrælahaldi. Sjálfur Abraham
Lincoln, mesti andans jöfur sem setið hefur á bandarískum for-
setastóli viðurkenndi að þrælastríðið snerist fyrst og fremst um
að halda ríkjasambandinu saman fremur en að afnema þrælahald
af siðferðilegum ástæðum. En þrátt fyrir allan sinn ófull-
komleika, sem staðfesti þrátt fyrir allt skilning höfunda stjórn-
arskrárinnar á mannlegum breyskleika, stóðst hið unga lýðveldi
hverja raun í tímans rás uns það nú trónir yfir gervallri heims-
byggðinni. Hersveitir þess, gráar fyrir járnum, hreiðra nú um sig
á framandi meginlöndum þar sem barist er um forræði yfir auð-
lindum og auðsuppsprettum. Lýðveldið horska hefur breyst í
drottnandi heimsveldi.
Gamli og nýi heimurinn
Evrópumenn hafa frá upphafi vega gert sér sérstakar hug-
myndir um samband sitt við hið rísandi heimsveldi í nýja heim-
inum. Ameríka var í upphafi byggð flóttafólki frá Evrópu. Þetta
flóttafólk flúði gamla heiminn undan harðstjórn, kúgun, ófrelsi,
stéttaskiptingu, ójöfnuði og bágum kjörum. Nýi heimurinn var
þessu fólki fyrirheit um frelsun frá fjötrum fortíðar og von um ný
tækifæri í leit að lífshamingju.
Þegar gamla Evrópa brotlenti evrópskri siðmenningu á víg-
völlum fyrri heimsstyrjaldar – hver kom þá til hjálpar á örlaga-
stundu nema afkomendur flóttafólksins sem Evrópa hafði á sín-
um tíma hrakið frá sér? Og þegar öfgastefnur alræðisins voru við
það að slökkva á veiku skari lýðræðisins í gamla heiminum, hver
kom þá til hjálpar enn á ný og bjargaði Evrópu frá sjálfri sér?
Ameríka – „vopnabúr lýðræðisins“ – eins og Roosevelt forseti
lýsti landi sínu. Og hver var það sem rétti gömlu Evrópu hjálp-
arhönd þar sem hún lá magnþrota í blóði sínu í rústum seinni
heimsstyrjaldar? Marshall-aðstoðin stuðlaði að endurreisn Evr-
ópu og bægði frá allri hættu á pólitískri upplausn.
Og aðeins Ameríka hafði til þess burði að vera forysturíki lýð-
ræðisins í hálfrar aldar köldu stríði við heimskommúnismann
sem ríkti yfir þriðjungi jarðarbúa undir forystu Sovétríkjanna.
Bandaríkin og bandalagsríki þeirra unnu þetta kalda stríð. Sov-
étríkin eru horfin á öskuhauga sögunnar. Forysturíki lýðræðisins
er um leið mesta herveldi allra tíma og stefnir að eigin sögn að
því að viðhalda þeim hernaðaryfirburðum á láði og legi, í lofti og í
geimnum. Að vísu hafa Bandaríkjamenn hingað til tekið því víðs
fjarri að þetta sjálfskipaða forysturíki lýðræðis í heiminum stefni
að heimsyfirráðum. Þeir eru aldir upp við þá barnatrú að Banda-
ríkin séu góðkynja veldi. Það eitt vaki fyrir þeim að útbreiða lýð-
ræði og frelsi í mannheimum.
Margir þeirra trúðu því einlæglega að þegar ameríski tækni-
herinn hefði haldið innreið sína í Bagdad myndu börn og konur
fagna þeim með blómum sem frelsisenglum. Nú hafa þeir við-
haldið hernámi sínu í Írak lengur en sem nemur þátttöku þeirra í
seinni heimsstyrjöldinni. Blóðið flýtur um götur Bagdad í
grimmilegri borgarastyrjöld sem ekki sér fyrir endann á. Og öfl-
ugasta herveldi allra tíma ræður ekki neitt við neitt. Og þrátt fyr-
ir alla hernaðaryfirburðina geta þeir ekki komið skæruliðum í
þriðjaheimsríki eins og Afganistan á kné; ekki frekar en þeir gátu
beygt hrísgrjónabændur Víetnam til hlýðni á sinni tíð. Heims-
veldið mikla er ekki ósigrandi. Og einhvern veginn hefur mann-
inum sem setið hefur í Hvíta húsinu sl. átta ár (þar sem Al Gore
ætti að ráða húsum ef allt hefði verið með felldu) tekist að sann-
færa almenningsálitið vítt og breitt um heimsbyggðina um að lýð-
veldið sem átti að frelsa heiminn sé orðið hættulegt sjálfu sér og
afganginum af heimsbyggðinni.
Að drottna yfir heiminum
Það sætir auðvitað meira háttar tíðindum að fyrrverandi varafor-
seti Bandaríkjanna, sem ber persónulega ábyrgð á því að George
W. Bush komst til valda, skuli undir lok valdatíma Bush senda frá
sér bók þar sem hann lætur sér ekki nægja að gagnrýna stefnu
Bush (þó nú væri), heldur gengur svo langt að segja að stjórn-
arhættir undir Bush brjóti beinlínis í bága við stjórnarskrána í
veigamiklum atriðum og að sjálfu lýðræðinu stafi hætta af forset-
anum og hinni pólitísku valdstreituvél Repúblikanaflokksins.
Hin sögulega fyrirmynd, að mati Gore, er fall rómverska lýð-
veldisins. Þegar Júlíus Sesar rauf bann Senatsins við því að yf-
irmaður rómverska hersins kæmi inn fyrir borgarmúra Rómar –
nema því aðeins að hann léti af herstjórninni – innsiglaði hann
endalok lýðveldisins. Þar með hvarf „lýðræðið“ af yfirborði jarð-
ar næstu sautján aldirnar eða svo.
Með viðbrögðum sínum við árásinni á tvíburaturnana í New
York ellefta september, 2001 hefur George W. Bush kerfisbundið
grafið undan burðarstoðum lýðveldisins (þrískiptingu valdsins og
opinni þjóðfélagsumræðu). Með því að lýsa yfir viðvarandi styrj-
aldarástandi hefur forsetinn, sem yfirmaður heraflans, tekið sér
vald langt umfram það sem stjórnarskráin heimilar. Hann hefur
afnumið stjórnarskrárvarin mannréttindi með einu pennastriki.
Hann hefur smám saman innleitt aðferðir lögregluríkisins (t.d.
fangelsanir án dóms og laga og pyntingar á stríðsföngum, svo fátt
eitt sé nefnt) og réttlætir það allt með nauðsyn þjóðaröryggis.
Gagnrýnisraddir, hvort heldur er á þingi eða í fjölmiðlum, eru
miskunnarlaust þaggaðar niður með ásökunum um skort á þjóð-
hollustu eða sakargiftum um að ganga erinda óvina ríkisins.
Stjórnarfarið einkennist af pólitísku ofsóknarbrjálæði eins og á
dögum Macarthyismans og á seinustu dögum Nixon-stjórn-
arinnar. Forsetinn og pólitískir varðhundar hans sjá óvini í
hverju horni. Höfuðáhersla er lögð á leynd upplýsinga. Skýrslur
fást ekki birtar. Pólitískir varðhundar ritskoða allar upplýsingar
sem frá stjórnarstofnunum koma. M.a.s. vísindamenn í þjónustu
stjórnvalda þurfa að þola ritskoðun pólitískra spunameistara.
Andrúmsloftið í stjórnkerfinu einkennist af ótta, tortryggni og
ofsóknum. Og þjóðfélagið dregur dám af því. Al Gore lýsir Am-
eríku undir stjórn Bush sem „landi óttans“.
En hvernig stendur á því að stjórnarandstaðan og fjölmiðlarn-
ir brugðust, a.m.k. allt þar til repúblikanar misstu þingmeirihlut-
ann í þingkosningunum 2006 og mönnum fór smám saman að
verða ljóst að stefna frjálshyggjuhaukanna í Hvíta húsinu og í
Pentagon hafði leitt Bandaríkin út í hreinar ógöngur? Gore svar-
ar því með því að benda á að sjálft ónæmiskerfi lýðræðisins – op-
inská og gagnrýnin þjóðfélagsumræða með almennri þátttöku
upplýsts almennings – hafi á undanförnum árum veikst svo mjög
að virku lýðræði sé vart hugað líf að óbreyttu. Hann segir fullum
fetum að þorri þingmanna sé svo upptekinn við að afla fjár hjá út-
gerðaraðilum sínum að þeir hafi ekki tíma aflögu til mikils annars
eða að þeir séu ófrjálsir að skoðunum sínum.
Andlegt skyndibitafæði
Hann bendir á að sjónvarpið sé eini miðillinn sem nái augum og
eyrum almennings í Bush-landi (Bush-land er meginland Ameríku
og hið djúpa Suður, að fráskildum stórborgum austur- og vest-
urstrandarinnar, þar sem vitrænir prentmiðlar þrífast enn, þótt
þeir nái til fárra). Þar í landi ver meðaljóninn fjórum og hálfum
klukkutíma á degi hverjum fyrir framan sjónvarpsskjáinn. Það eru
tveir þriðju hlutar af frítíma hans utan vinnu. Þessar sjónvarps-
stöðvar eru í eigu og undir stjórn örfárra auðhringa. Sjónvarps-
efnið, þar með taldar fréttir, er við það miðað að afla auglýs-
ingatekna. Þetta andlega fóður er svipað að gæðum og
skyndabitaruslið sem selt er á McDonalds. Umfjöllun um stjórn-
mál birtist í þrjátíu sekúndna auglýsingum þar sem gagnrýn-
endum Bush er lýst sem guðleysingjum, óþjóðhollum leiksoppum
hryðjuverkamanna eða annarra óvina ríkisins. Upplýst umræða?
Gagnrýnin skoðun? Virkt aðhald að stjórnvöldum? – Gleymdu því.
Þótt kosningavél repúblikana njóti rausnarlegs stuðnings „big
oil and big tobacco“, (les: vígbúnaðar-, olíu- og orkuiðnaðarins,
ásamt lyfja- og tryggingarisum), mundi það eitt út af fyrir sig
ekki duga til að tryggja þeim meirihluta. Það þarf meira til. Það
þarf blessun Guðs. Það er hið þéttriðna net ótal þaulskipulagðra
trúfélaga sem komu trúbróður sínum í Hvíta húsið. Guð er ekki
bara amerískur – hann er repúblikani. Kristna bandalagið að
baki Bush er andlega skylt samtökum öfgatrúfélaga í Ísrael (Lik-
ud), og meðal múslíma og hindúa. Þegar saman fer trúarofstæki
og þjóðremba – er fjandinn laus (afsakið orðbragðið). Bókstafs-
trúarmenn allra trúarbragða eiga það sameiginlegt að þeir lifa í
trúarvissu þar sem efi um eigið ágæti og gagnrýnin hugsun um
rétt og rangt á ekkert erindi. Í slíku samfélagi fær ekkert lýðræði
þrifist. Þar þekkist heldur ekkert umburðarlyndi gagnvart
mannlegum breyskleika. Og engin virðing fyrir skoðunum ann-
arra.
Hinir kristnu boða krossferð (crusade) gegn hinu illa – synir
Múhameðs boða heilagt stríð – Jihad – gegn hinum trúlausu. Sér
um líkir sækjast þeir. Þetta vandamál vill vefjast nokkuð fyrir Al
Gore. Hann kveðst sjálfur vera trúaður og á því bágt með að sam-
þykkja inngöngu Guðs í Repúblikanaflokkinn. Hann reynir því að
skýra hin herfilegu mistök frjálshyggjuhaukanna í Írakstríðinu
eingöngu með vísan til hugmyndafræðilegrar blindu nýfrjáls-
hyggjunnar. Hann vill helst ekki trúa því að trúarofstækið byrgi
þeim sýn. Þetta er sá kafli bókar Gore, sem er síst sannfærandi.
Og svo lengi sem demókratar taka ekki upp harða gagnrýni á
kerfisbundna misnotkun repúblikana á trúhneigð og ættjarð-
arást mannskepnunnar er hætt við að þeir standi höllum fæti í
baráttunni um „hug og hjörtu“ sjónvarpsglápenda í Bush-landi.
„Áfram Kristmenn, krossmenn …“
Hryðjuverkastríð Bush og félaga er komið út í hreinar ógöngur,
hvort heldur er í Afganistan eða Írak. Blindur stuðningur Bush
við ofstækisöflin í Ísrael, sem eru að ganga af palestínsku þjóð-
inni dauðri í ásýnd alþjóðasamfélagsins, er stöðugur fleinn í holdi
eðlilegra samskipta vestrænna ríkja við arabaheiminn. Stefna
Bush í utanríkismálum flokkast nú orðið víðast hvar undir stór-
slys. Svipaða sögu er að segja af heimavígstöðvunum. Þeir, sem
bandarískir kjósendur fela að taka við pólitísku þrotabúi Bush-
stjórnarinnar eru ekki öfundsverðir af sínu hlutskipti. Á tveimur
kjörtímabilum hefur Bush vísvitandi rústað fjárhag ríkisins og
búið svo um hnútana að Hillary og Obama verða að byrja á því að
hækka skatta til að endurreisa fjárhag ríkisins. Kínverskir
kommúnistar, sem hafa fjármagnað hallarekstur Bandaríkjanna
með kaupum á ríkisskuldabréfum, munu sennilega ráða meiru
um stöðu dollarans en seðlabankastjórinn bandaríski.
Átta ára valdaferill Bush hefur þegar reynst bandarísku þjóð-
inni, og reyndar jarðarbúum öllum, dýrt spaug. Margir virðast
binda vonir við það að valdaferill Bush sé senn á enda og að demó-
krötum muni takast að bæta fyrir áorðin mistök og að endurreisa
álit Bandaríkjanna með öðrum þjóðum. En það er einmitt í þessum
punkti sem ádeilurit Al Gore veldur lesandanum mestum von-
brigðum. Það er satt að segja fátt um fína drætti þegar kemur að
tillögugerð um lausnir á kreppu hins bandaríska lýðræðis. Bush er
þessi misserin fyrst og fremst að gjalda afleiðinga eigin heimsku og
mistaka, fremur en að Demókrataflokkurinn, eða foringjar hans
(Hillary, Obama og John Edwards) hafi byggt upp trúverðugan
valkost um frjálslynda umbótastefnu eða sigursælt bandalag and-
stæðinga hinna kristilegu afturhaldsafla í Bandaríkjunum. Mun
Hillary þora að ganga í berhögg við fjármálavald gyðinga í heima-
ríki hennar í New York til þess að halda aftur af öfgaöflunum í Ísr-
ael í því skyni að Palestínumenn nái aftur lands- og mannrétt-
indum sínum? Gleymdu því. Mun konan sem klúðraði
kosningaloforði Bills Clinton um almannatryggingar handa al-
menningi í Bandaríkjunum bæta fyrir þau mistök nái hún sjálf hús-
bóndavaldi í Hvíta húsinu? Trúum því varlega.
Eftir stendur svo að lokum ein áleitin spurning fyrir smáþjóð
sem enn í dag er að finna á listanum yfir bandarísk leppríki í
krossferðinni í Írak; og er enn í varnarbandalagi við heimsveldið:
Hversu lengi getur vopnlaus smáþjóð, sem á líf sitt og þjóð-
arhagsmuni undir því komna að alþjóðasamfélagið virði lög og
rétt í samskiptum þjóða, haldið sig í slíkum félagsskap?
íska heimsveldinu
» Guð er ekki bara amerískur – hann er
repúblikani. Kristna bandalagið að
baki Bush er andlega skylt samtökum öf-
gatrúfélaga í Ísrael (Likud) og meðal
múslíma og hindúa. Þegar saman fer trú-
arofstæki og þjóðremba – þá er fjandinn
laus (afsakið orðbragðið).
Höfundur var sendiherra í Bandaríkjunum 1998-2002.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2007 5