Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.2007, Qupperneq 10

10 LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Þór Martinsson
thormart@gmail.com
Þ
að var einkennileg tilviljun ör-
laganna sem réð því að Miche-
langelo Antonioni lést í síðasta
mánuði, sama dag og annar
meistara listrænna kvik-
mynda, Ingmar Bergman. Þeir
félagar gerðu, sinn í hvoru lagi, alvöru kvik-
myndir um líf og dauða og allt þar á milli.
Sköpunartími beggja hefst fljótlega upp úr
seinni heimsstyrjöld og blómaskeið þeirra er
sjöundi áratugurinn, það tímabil þegar yfir
kvikmyndahús í Evrópu og á austurströnd
Bandaríkjanna streymdu reglulega listaverk
frá Bergman og Antonioni, auk annarra
snillinga á borð við Yasujiro Ozu frá Japan,
Robert Bresson frá Frakklandi og Carl-
Theodor Dreyer frá Danmörku (svo þeir
helstu séu nefndir). Þessi gullöld nær fram á
áttunda áratuginn og verður tímabil mjög
áhugaverðra kvikmyndaverka, eins konar al-
vörugefin tilraun með kvikmyndaformið sem
ef til vill var dæmd til að mistakast og lýkur
strax á næsta áratug, nánar til tekið árið
1982.
Bergman og Antonioni voru ólíkir en áttu
það sameiginlegt að vera persónulegir og
skapandi listamenn. Bergman kemur úr
leikhúsinu og ákveðinni hefð nítjándu aldar,
undir miklum áhrifum leikskálda á borð við
August Strindberg og Henrik Ibsen. Myndir
hans eru drifnar áfram af stórkostlegum
leikurum, þær eru þrungnar alvöru og oft
fullar af tilgerðarlega taugaveikluðum
dauðapælingum. Besta dæmið um það er
Sjöunda innsiglið frá 1957, mynd um mar-
traðir og dauða. Meistaraverk Bergmans er
hins vegar Persona frá árinu 1966. Skömmu
áður hafði hann lent í alvarlegum veikindum
og í framhaldinu verða myndir hans mann-
eskjulegri og áhugaverðari fyrir vikið.
Næstu árin skapar hann ómótstæðilegar
kvikmyndir og sjónvarpsþætti, annars vegar
um hjónabandið og síðar Fanny og Alexand-
er, auk stórfenglegrar útfærslu á Töfra-
flautu Mozart.
Michelangelo Antonioni var hins vegar
hreinn og beinn kvikmyndargerðarmaður og
byltingarmaður á því sviði. Antonioni er
einn þeirra sem taka starf sitt fyrir áhorf-
endur alvarlega og myndir hans hafa til-
hneigingu til að breyta þeim sem berja þær
augum. Á yfirborðinu eru þær nákvæmar,
kaldlyndar og tilgangslausar. En undir niðri
leynast miklar ástríður og viðkvæmni. Þær
fjalla um ófullkomið fólk, týnt í yfirþyrm-
andi borgum og stórfenglegu landslagi. Þær
fjalla um samspil tækni og anda og merk-
ingu þess að vera til staðar eða vera týndur
– þess að leita og flýja. Myndir Antonioni
virðast ekkert hafa látið á sjá með tímanum.
Þvert á móti eru þær nútímalegri en flest
það sem gert er í dag.
Feril Antonionis er hægt að greina í þrjú
tímabil. Mótunarárin þar sem hann spilar
tennis, vinnur í banka, skrifar kvikmynda-
dóma í tímarit og safnar saman peningum til
að gera heimildarmyndir og fullgera kvik-
myndir sem nú virðast margar týndar. Á
þessum árum, um og eftir seinni heimsstyrj-
öld, kemur fram mjög mikilvæg kvikmynda-
hreyfing á Ítalíu með svokölluðu nýraunsæi
snillingsins Roberto Rossellini. Upp úr
henni og næstu ár er kvikmyndagerð á Ítal-
íu mjög fjörug, með áberandi og skraut-
legum kvikmyndahöfundum á borð við Fell-
ini og Passolini.
Næsta tímabil Antonionis hefst árið 1960
með myndinni L’Avventura. Hún þótti mjög
byltingarkennd og olli gífurlegum deilum á
kvikmyndahátíðinni í Cannes þar sem gestir
púuðu fyrst og gengu svo út – aðrir risu þó
til varnar og bentu á að hér væri um tíma-
mótaverk að ræða. Antonioni hlaut verðlaun
gagnrýnenda og varð heimsfrægur og gerir
þrjár gullfallegar kvikmyndir í framhaldi
hennar næstu fjögur árin: La Notte með
stórstjörnunum Jeanne Moreau og Marcello
Mastrantino, L’Eclisse með Monicu Vitti úr
L’Avventura og Frakkanum Alain Delon og
loks Il Deserto Rosso, ásamt Vitti en nú
með Bretanum Richard Harris.
Upp úr því skrifar hann undir þriggja
mynda samning við framleiðandann Carlo
Ponti hjá Metro-Goldwyn-Mayer. Hann fer
fyrst til London og gerir Blow-Up árið 1966.
Sú mynd varð óvænt gífurlega vinsæl hjá
rísandi hreyfingu hippa. Í Bandaríkjunum
þremur árum síðar gerir hann myndina Za-
briskie Point sem var gjörsamlega slátrað,
bæði af almenningi og gagnrýnendum. Og að
lokum kom meistaraverkið The Passenger
árið 1975 með Jack Nicholson sem nýlega
hefur endurútgefið hana persónulega.
Antonioni lendir í kjölfarið í erfiðleikum
með að búa til myndir, bæði vegna þess að
áhorfendum að svo listrænum verkum virð-
ist af einhverjum ástæðum fara fækkandi,
auk þess sem hann fær hjartaáfall sem hann
lamast af öðrum megin.Þrátt fyrir það gefur
hann út með þrautseigju nokkrar fleiri kvik-
myndir til viðbótar, minni kvikmyndir en þó
áhugaverðar.
Þær þrjár myndir sem verða sýndar frá
og með næstu viku eru sennilega þær
áhugaverðustu. Ekki aðeins sem sjálfstæð
verk heldur einnig fyrir þá menningu sem
þær standa fyrir: Þegar til var kjarni manna
sem tók kvikmyndir alvarlega og ræddi þær
á kaffihúsum. Þegar espresso-bollinn hafði
merkingu um vitsmunalegan kraft og alvöru.
Þær eru dæmi um kvikmyndaverk sem
breyta viðhorfum áhorfandans, fylgja honum
út í lífið þar sem hann getur aftur deilt inn-
taki þeirra með öðrum.
L’Avventura eða Ævintýrið er sennilega
besti inngangurinn í hugarheim Antonionis.
Myndin leysist reglulega upp í undarlegar
áttir. Anna, en hún virðist vera aðalsögu-
hetja myndarinnar í upphafi, hverfur hrein-
lega eftir tuttugu og sjö mínútur og kemur
ekkert við sögu aftur með beinum hætti.
Myndin hefst á því að Anna fer með vinkonu
sinni og vinahóp ásamt kærasta í siglingu á
Suður-Ítalíu. Á líflausri klettaeyju hverfur
hún á óútskýrðan hátt, líkt og höfundur
myndarinnar hafi ákveðið að beina mynda-
vélinni annað. Sú sem tekur við hlutverkinu
og reynir að lifa lífi Önnu er Claudia leikin
af Monicu Vitti og myndin fjallar eftir það
um dauðadæmt ástarsamband hennar við
kærasta vinkonunnar. Ævintýrið er róm-
antísk saga um vanmáttugar, stjórnlausar
og yfirborðskenndar manneskjur í hlut-
verkum þar sem þær eru ófærar um að vera
til staðar en eru þess í stað á sífelldri hreyf-
ingu, eirðarlausar og ófullnægðar, ófærar
um að tjá sig án þess að skapa misskilning
og glata merkingu sinni.
Kvikmyndagagnrýnandinn David Thom-
son segir verk Antonionis mælikvarða á feg-
urð framtíðarinnar – svo lengi sem í framtíð-
inni séu til augu sem kunna að sjá. Myndir
Antonionis eru fyrir þá sem horfa þegar
flestum öðrum er farið að leiðast. Þeirra
sem ekki aðeins horfa, heldur verða vitni að
því sem er að gerast. Það er hið mikilvæga
verkefni sem bíður þeirra sem mæta í bíó
suður í Hafnarfirði næstu þrjár vikurnar –
að vera á staðnum og verða vitni að Anton-
ioni.
L’Avventura „Ævintýrið er rómantísk saga um vanmáttugar, stjórnlausar og yfirborðskenndar manneskjur í hlutverkum þar sem þær eru ófærar um að vera til staðar en eru þess í stað á sí-
felldri hreyfingu, eirðarlausar og ófullnægðar, ófærar um að tjá sig án þess að skapa misskilning og glata merkingu sinni.“
Kvikmyndir og dauði
Þrjá næstu þriðjudaga og laugardaga verða
sýndar í Hafnarfjarðarbíói þrjár kvikmyndir
til minningar um meistara Michelangelo,
L’Avventura (1960), La Notte (1961) og
L’Eclisse (1962). Saman eru þessar kvik-
myndir eins konar heilög þrenning listrænn-
ar kvikmyndagerðar Michaelangelos og eru
til sýnis í Hafnarfirði öllum þeim sem vilja
upplifa hvers konar kvikmyndaverk menn
voru færir um að framleiða hér áður fyrr.
Höfundur er áhugamaður um kvikmyndir og
námsmaður.
»Michelangelo Antonioni var
hins vegar hreinn og beinn
kvikmyndargerðarmaður og
byltingarmaður á því sviði.
Antonioni er einn þeirra sem
taka starf sitt fyrir áhorfendur
alvarlega og myndir hans hafa
tilhneigingu til að breyta þeim
sem berja þær augum.